از دیدگاه بانكداری اسلامی، مدیریت نقدینگی به توانایی بانك در تجهیز برنامه‌ریزی شدة منابع و تأمین تقاضاهای تأیید شده اطلاق می‌شود. از این‌رو، توانایی یك بانك اسلامی در فراهم كردن نقدینگی، نیازمند نگهداری دارایی‌های مالی با قابلیت نقدشوندگی بالا و قابلیت جابه‌جایی سریع است.
اشتراک گذاری :
از ابزارهای مدیریت نقدینگی در بازارهای اسلامی می‌توان به مرابحة موازی، صندوق ABC و اوراق مرابحه و اوراق اجاره به شرط تملیك اشاره داشت.
۱-مقدمه ضرورت یکپارچگی سیستمهای بانکی و مالی به منظور ایجاد و گسترش وابستگی‌های بین‌المللی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار می‌باشد. بانکها به واسطه سرمایه‌گذاران و وام‌گیرندگان متعدد با انواع بازارهای پولی و مالی رابطه دارند؛ به همین دلیل، دائماً با ریسکهای مختلفی روبرو می‌شوند، به طوری‌که ممکن است ورود به یک بازار و یا خروج از آن، کاهش یا افزایش در یک یا چند نوع ریسک را در پی داشته باشد.
ریسک نقدینگی به دلیل کمبود و عدم اطمینان در میزان نقدینگی بانک ایجاد می‌شود. از سوی دیگر ممکن است بازارهایی که منابع بانک در آنها قرار دارد دچار کمبود نقدینگی شوند و در نتیجه باعث افزایش ریسک نقدینگی شود. با توجه به آنکه ریسک نقدینگی با سایر ریسکهای مالی مختلط است، لذا سنجش و کنترل آن با دشواری روبرو است. از این‌رو، مدیریت نقدینگی یکی از مهمترین مباحث مربوط به نظام بانکداری می‌باشد. به‌طوریکه عدم مدیریت صحیح آن می‌تواند تبعات و پیامدهایی مانند سقوط نظام بانكی و حتی نظام مالی را به‌همراه داشته باشد. لذا قانونگذاران به موقعیت و وضعیت نقدینگی نهادهای مالی بسیار حساس بوده و بر تقویت چارچوب نقدینگی بانكها تكیه می‌كنند. در این میان، برای نهادهای مالی اسلامی، مدیریت نقدینگی از ویژگی منحصر بفردی برخوردار است. زیرا بسیاری از ابزارهای مالی مرسوم موجود كه برای مدیریت نقدینگی بكار می‌رود، مبتنی بر نرخ بهره هستند و با توجه به آنکه از نظر شرعی و فقهی كاربرد پذیر نیستند، لذا با محدودیت گسترش فعالیتهای بین بانكی بازار پول مواجه خواهند بود. از‌این‌رو، با توجه به اهمیت موضوع در این مقاله به جنبه‌های مختلف مدیریت نقدینگی در بانكهای اسلامی خواهیم پرداخت.
۲-مفهوم مدیریت نقدینگی مدیریت نقدینگی به معنی توانایی بانک برای ایفای تعهدات مالی خود در طول زمان است. مدیریت نقدینگی می‌تواند به صورت روزانه صورت پذیرفته و به صورت متناوب نقدینگی مورد نیاز در روزهای آتی، پیش‌بینی شود. دومین نوع مدیریت نقدینگی که مبتنی بر مدیریت جریان نقدینگی است، شامل پیش‌بینی خالص وجوه مورد نیاز با توجه به عوامل روندی، فصلی، چرخه‌ای و رشد كلان بانك می‌باشد و نقدینگی مورد نیاز را برای فواصل طولانی‌تر شش ماهه تا دو ساله پیش‌بینی می‌کند.
۲-۱. مدیریت نقدینگی در بانکهای اسلامی از دیدگاه بانكداری اسلامی، مدیریت نقدینگی به توانایی بانك در تجهیز برنامه‌ریزی شدة منابع و تأمین تقاضاهای تأیید شده اطلاق می‌شود. از این‌رو، توانایی یك بانك اسلامی در فراهم كردن نقدینگی، نیازمند نگهداری دارایی‌های مالی با قابلیت نقدشوندگی بالا و قابلیت جابه‌جایی سریع است. از این‌رو، مدیریت نقدینگی یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هایی است که سیستم بانکداری با آن روبرو است. زیرا بیشتر منابع بانکها از محل سپرده‌های کوتاه‌مدت تأمین مالی می‌شود و علاوه بر این تسهیلات اعطایی بانکها صرف سرمایه‌گذاری در دارایی‌هایی می‌شود که درجه نقدشوندگی نسبتاً پایینی دارند.[۱]از سوی دیگر، وجود ابزارهای گوناگون، مانند بازار بین‌بانکی یا دیگر بازارهای سرمایه که بر اساس نرخ بهره عمل می‌کنند، به مدیریت نقدینگی بانکهای متداول کمک زیادی می‌کند، اما با توجه به آنکه بیشتر این ابزارهای مالی بر اساس مکانیسم نرخ بهره بنا شده‌است لذا به علت حرمت ربا در اسلام نمی‌توان از آنها استفاده نمود، در نتیجه موضوع مدیریت نقدینگی در بانكهای اسلامی با پیچیدگی خاصی روبرو می‌باشد. در ادامه، به برخی از این ابزارهای مدیریت نقدینگی در بانکداری متعارف اشاره می‌کنیم.
در نظام بانکداری متعارف ابزارهای گوناگونی برای مدیریت نقدینگی با توجه به میزان توسعه‌یافتگی مالی كشورها، ایجاد شده‌است. به‌طور کلی، مازاد نقدینگی از طریق ۴ روش کلی ذیل مدیریت خواهند شد.[۲]
۱) تزریق مازاد در شبکه داخلی بانکی ۲) سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار دولتی ۳) اعطای وام به مشتریان شرکت ۴) حفظ وجوه اضافی در سطح نرخ بازده صفر درصد[۳] در میان ابزارهای مدیریت نقدینگی، بازار بین بانکی یکی از مهمترین ابزارها در کشورهای پیشرفته است. در این بازار، بانك‌هایی كه به نقدینگی نیاز دارند، از دیگر بانكها به صورت كوتاه‌مدت وام می‌گیرند که معمولاً زمان سررسید یك شب تا یك سال است. در بازارهای پولی بین بانكی، ابزارهای مالی با ویژگیهای بسیار متفاوت وجود دارند که دسترسی به آن، اختیارات بسیاری به بانكهای متعارف برای استقراض و تعدیل جریان نقدی كوتاه مدت، ارائه می‌كند. از سوی دیگر، بازار دست دوم ابزارهای مالی، خود به منبع مهمی برای مدیریت نقدینگی تبدیل شده‌اند. بگونه‌ای كه بانكهای متعارف می‌توانند برای مدیریت نقدینگی خود، به آنها تكیه كنند. علاوه بر این، گواهی سپرده، قرارداد بازخرید، اسناد خزانه، اوراق تجاری شرکت‌ها، تأییدیه بانک، تبدیل دارایی‌های بانک به اوراق بهادار، استفاده از مشتقات اعتباری و استقراض از بانک مرکزی (به منظور جلوگیری از ناپایداری در نظام مالی و اعتباری به عنوان آخرین ابزار در مدیریت نقدینگی مطرح می‌شود) از دیگر ابزارهای مدیریت نقدینگی بانکهای متعارف به‌شمار می‌روند.[۴]
با توجه به آنکه بانكهای اسلامی، همچون بانكهای متعارف، به ریسك نقدینگی و مشكلات آن دچارند در نتیجه، مدیریت مطلوب نقدینگی برای بانكهای اسلامی بسیار دشوار است. از این‌رو، بایستی برخی ابزارها را تغییر داد یا ابزارهای جدیدی ارائه نمود تا بانكهای اسلامی، توانایی استفاده آنها را داشته باشند بنابراین، ضروری است این بانكها از ابزارهایی غیر از وام، اوراق قرضه و مانند آنها استفاده كنند تا از طریق جذب و هدایت پس‌اندازهای پراكندة مردم، رشد و توسعة اقتصادی را ایجاد و در عین حال، رونق و تنوّع بازار سرمایه محقّق شود. در این میان ایجاد بازار مالی اسلامی، یکی از مهمترین اقداماتی است که با هدف کمک به بهبود و برطرف کردن مشکل نقدینگی بانکها در کوتاه‌مدت صورت گرفته‌است. این بازار بین المللی سعی دارد یک ساختار مدیریت نقدینگی برای بانکهای اسلامی یا بخشهای قابل دسترس از طریق شبکه ایجاد نماید.[۵]
۳. مشکلات مدیریت نقدینگی در بانکهای اسلامی بانکهای اسلامی مانند سایر بانکها می‌بایستی نیازهای نقدینگی خود را برآورده سازند. برای این منظور باید ساز و کار مدیریت نقدینگی را به صورت مشخصی تعریف کنند. در این میان، بانكهای اسلامی در امر مدیریت نقدینگی، با دو محدودیت اساسی نسبت به بانكداری متعارف مواجه هستند. یکی ضرورت به كارگیری وجوه مازاد، برای جلوگیری از كاهش سود‌آوری در مقایسه با بانكداری متعارف و دیگری ضرورت تطبیق نیازهای نقدینگی كوتاه مدت، برای جلوگیری از خطر مواجهه با كسری نقدینگی است. دیگر مشکلات مربوط به کنترل و مدیریت نقدینگی در بانکهای اسلامی عبارتند از:
۱- عدم وجود بازار بین بانکی اسلامی مورد پذیرش ۲- ممنوعیت سرمایه‌گذاری در ابزارهای مبتنی بر بهره ۳- عدم وجود بازار ثانویه اسلامی برای تسهیلات اعطایی ۴- پایین بودن درجه نقدشوندگی دارایی‌های مالی اسلامی ۵- کم بودن تعداد مشارکت‌کنندگان (بانکهای اسلامی) ۶- کمبود ابزارهای مطابق با شرع ۷- ارائه تسهیلات با سررسیدهای نسبتاً بلندمدت ۸- تأمین مالی از طریق سپرده‌های کوتاه‌مدت و میان مدت ۹- ضعف در مدیریت ریسک ۱۰- تکیه بیش از حد بانکهای اسلامی بر روی دارایی‌های ترازنامه‌ای برای مدیریت نقدینگی ۱۱- گسترش غیر بهینه مازاد نقدینگی ۱۲- ضعف در طراحی ابزارهای نوین مالی اسلامی و تفاسیر مختلف فقهی در مورد ابزارهای مالی اسلامی.
۴. ابزارهای مالی مدیریت نقدینگی در نظام مالی اسلامی مدیریت نقدینگی در بازارهای مالی اسلامی، در درجه اول به جایگزینی وجوه مازاد و سپس به رفع کمبودها و نیازهای نقدینگی کوتاه‌مدت می‌پردازد. لذا طراحی ابزارهای مناسب مدیریت نقدینگی در بانكهای اسلامی از اهمیت قابل توجهی برخوردار می باشد. برخی از ابزارهای مدیریت نقدینگی در بازارهای مالی اسلامی عبارتند از:
۴-۱. صندوق سرمایه‌گذاری بازار پول غیرربوی (صندوق اسلامی ABC [۶]) تأسیس و ایجاد صندوق اسلامی می‌بایستی از اولویت‌های اصلی بانکها و سرمایه‌گذاران اسلامی باشد. زیرا مردم، موسسات مالی بزرگ و موسسات تجاری عمده کسانی هستند که از مازادها و کسری‌های پیش‌بینی نشده نقدینگی ضرر می‌بینند. از این‌رو، هدف اصلی این صندوق، تأمین نقدینگی مناسب برای سهامداران، ایجاد سودی معقول به همراه بیشترین امنیت می‌باشد. عمده سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در این صندوق‌ها از طریق مشارکت در مبادلات تجاری، مضاربه، خرید و فروش كالا و استصناع صورت می‌گیرد. سهام این صندوق بر اساس ارزش خالص دارایی‌ها و به صورت روزانه قیمت‌گذاری می‌شود. به علاوه، اگر قیمت سهام از قیمت اسمی كمتر شد، صندوق تضمین می‌كند كه قیمت خرید را به سهامدار پرداخت كند. از این‌رو، در بدترین حالت، بازده سهام صفر می‌شود. اگر ارزش سهام نیز رشد كند، سود آن نصیب سهامداران می‌شود. با توجه به قرارداد سهامداران با صندوق، در صورت نیاز به نقدینگی، صندوق سهام را از بانك خریداری می‌كند و نقدینگی آن را تأمین می‌نماید.[۷]
۴-۲. مرابحه کالایی یکی از ابزارهایی که باعث بهبود مدیریت نقدینگی و فرصت‌های سرمایه‌گذاری می‌شود، استفاده از مرابحه کالایی است که بر اساس مبادله کالا عمل می‌کند. این روش، در کشورهای حوزه خلیج فارس، به‌خصوص عربستان و امارات متحده عربی برای مدیریت نقدینگی در کوتاه‌مدت به‌کار می رود. سازوکار مورد استفاده به این صورت است که هنگامی بانکی با کمبود نقدینگی برای ارائه تسهیلات مرابحه و بانک دیگر با افزایش نقدینگی مواجه است، در این صورت، بانك اوّل سراغ بانك دوم می‌رود. بانك دوم كالای موردنظر مشتری بانك اوّل را خریداری می‌كند و با سود مشخّصی، به صورت كوتاه‌مدت، به بانك اوّل می‌فروشد. بانك اوّل نیز با سود دیگری، به صورت نسیة بلندمدت، به مشتری خود می‌فروشد. این روش كه از دو قرارداد مرابحه مدت‌دار تشكیل می‌گردد، می‌تواند ابزار مدیریت نقدینگی به حساب آید.
۴-۳. انتشار صکوک بانکی یکی از ابزارهای مناسبی که می تواند جایگزین خوبی برای اوراق قرضه و جمع‌آوری نقدینگی باشد، صکوک است. صکوک اوراق بهادار اسلامی است که با درگیرکردن یک دارایی مشخص فیزیکی و بر اساس قراردادهای مشاركت، مضاربه، مرابحه، سلف، استصناع، اجاره و یا تركیبی از آنها (اوراق بهادار تركیبی) طراحی می‌شود. این اوراق دارای ارزش اسمی یکسان و با پشتوانه مالی تعریف می‌شود که پس از اتمام عملیات پذیره‌نویسی، بیانگر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن توسط خریدار به ناشر بوده و دارندة آن مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها، منافع حاصل از دارایی و یا ذینفع یک پروژه یا یک فعالیت سرمایه‌گذاری خاص می‌شود. رشد و توسعه بازار صکوک در چند سال اخیر، عمدتاً به دلیل نقش آن در کنترل نقدینگی مطرح شده است. زیرا، مدیریت نقدینگی به عنوان یکی از ارکان اساسی جهت گسترش بانکداری و توسعه بازارهای مالی اسلامی در نظر گرفته می‌شود.
۴-۴. بازار پولی بین بانکی بازارهای بین بانکی با توجه به وضعیت و ماهیت خاص نقدینگی و نظام بانکی، یکی از مهمترین ابزارهای مدیریت نقدینگی به‌شمار می رود. هدف این بازار برقراری ارتباط صحیح و قانونمند بین بانکها، تعامل سالم به منظور تبادل وجوه مازاد بین بانکها، تسریع در فرآیند تامین نقدینگی و در نتیجه مدیریت کاراتر نقدینگی خواهد شد. با توجه به آنکه ابزارهای مورد استفاده در بانکداری متعارف قابل استفاده در بانکداری اسلامی نیستند، لذا بازارهای مالی اسلامی به دنبال ابزارهای مناسب جایگزین منطبق با شریعت جهت ایجاد بازار بین بانکی می‌باشند. در این میان، مالزی[i] دارای بازار پولی بین بانکی با هدف خرید و فروش ابزارهای مالی اسلامی میان مشاركت‌كنندگان در بازار، فعالیتهای سرمایه‌گذاری بین بانكی از طریق طرح سرمایه‌گذاری مضاربه بین بانكی[ii]، نظام تسویه و نیزپایاپای چك[iii] از طریق سیستم تسویه چك بین بانكی اسلامی[iv] و ابزارهایی مانند گواهی‌های پذیرش بانكی سبز[v]، اسناد پذیرفته شده اسلامی[vi]، اوراق قرضه رهنی[vii] و اوراق بدهی خصوصی اسلامی است كه در حال حاضر در بازار پولی بین بانكی اسلامی مالزی بر اساس "بیع الدین" داد و ستد می‌شود.
به‌طور کلی بانکهای اسلامی می‌توانند از جایگزین‌هایی برای ایجاد بازار بین‌بانکی اسلامی استفاده نمایند. از این رو، بانکی که با کمبود نقدینگی مواجه می‌گردد، می‌تواند از طریق ایجاد موافقت‌نامه‌هایی در قالب مشارکت در سود و زیان به بهره‌مندی از منابع مازاد سایر بانکها (از طریق اعطای تسهیلات) و رفع مشکل نقدینگی خود بپردازد. از سوی دیگر در صورتیکه امکان استفاده از تسهیلات در یک دوره خاص وجود نداشته باشد، بانکها می‌توانند یک توافق همکاری بین بانکی برای گسترش مساعدت‌های متقابل ایجاد کنند و در نهایت اینکه بانکها می‌توانند با ایجاد صندوق مشترکی در بانک مرکزی، زمینه‌های ایجاد همکاری‌های مشترک را افزایش دهند.[viii]علاوه بر این، بازار بین بانكی می‌تواند افزون بر تقویت ابزار سپرده‌گذاری متقابل از ابزارهای كاراتری مانند: خریدوفروش دین، خریدوفروش اسناد خزانه اسلامی، تشكیل صندوق با گواهی سپرده بانكی، اوراق مشاركت و دیگر اوراق بهادار اسلامی (صكوك) برای سازمان دهی بازار استفاده كند.
۱. جمع‌بندی مدیریت نقدینگی در نظام بانکداری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نظیر سایر مدیریت‌ها این مدیریت نیز تقابلی میان ریسک و بازدهی است. به‌طور کلی، روشها و ابزارهای متفاوتی برای مدیریت کل منابع بانکها وجود دارد اما با توجه به اینکه بانكداری اسلامی به عنوان یكی از بخشهای مهم اقتصادی و نهاد اصلی تأمین مالی که پنجاه درصد بیشتر از بانکهای متعارف دارای نقدینگی است، نمی‌تواند در فعالیتهای خود از ابزارهای متعارف که مبتنی بر بهره است، استفاده كند، لذا مدیریت نقدینگی در بانکداری اسلامی از اهمیت بیشتری برخوردار می‌باشد. از این‌رو، نیاز به طراحی و ایجاد ابزارهای نوین منطبق بر شریعت، بیش از پیش احساس می‌شود. در این زمینه طراحی و به کارگیری ابزارهای مدیریت نقدینگی همچون مرابحة موازی، صندوق ABC و اوراق بهادار اسلامی از جمله اوراق مرابحه و اجاره به شرط تملیك به عنوان جایگزین اوراق قرضه در بازارهای مالی اسلامی معرفی شده‌اند. به‌طور کلی می‌توان با توجه به نیازهای نقدینگی آنی، ابزارهای مدیریت نقدینگی بازار پولی بین‌بانکی و قرض‌الحسنه، نیازهای نقدینگی کوتاه‌مدت مرابحه کالایی، صندوق ABC ، بازار پولی بین‌بانکی و صکوک بانکی و نیازهای نقدینگی بسیار کوتاه‌مدت مرابحه کالایی، صندوق ABC و بازار پولی بین‌بانکی را پیشنهاد نمود. در مجموع، با توجه به پیشرفت‌هایی که در سطح بین المللی انجام گرفته، اما هنوز راه بسیار طولانی برای حل مشكل مدیریت نقدینگی در بانكهای اسلامی، وجود دارد. بدیهی است عدم معرفی و بكارگیری نوآوریها و محصولات جدید مالی، موجبات ایجاد فاصله عمیق و وسیع نظام بانكی كشورهای اسلامی از وضعیت موجود جهان را فراهم و فرآیند تجهیز و تخصیص منابع را به شكلی غیربهینه روبرو خواهد کرد.
لیلا محرابی (کارشناس پژوهشی)
منابع و مآخذ ۱. اکبریان، رضا و شیرازی، همایون (۱۳۸۹)، برنامه مرابحه کالایی؛ ابزاری نو برای مدیریت نقدینگی، دوفصلنامه جستارهای اقتصادی، شماره۱۳. ۲. بختیاری، حسن (۱۳۸۵). روشهای موثر در مدیریت نقدینگی بانکها، فصلنامه حسابرس ، سال هشتم، شماره ۳۴ ۳. ثابتی كهنمویی، معصومه(۱۳۸۶). طراحی و اجرای مدل بهینه نقدینگی بانكها، مجموعه مقالات هجدهمین همایش بانكداری اسلامی،تهران، مؤسسه عالی بانكداری. ۴. زه‌تابیان، مصطفی(۱۳۸۸)، زیربناهای سازمانی لازم برای مدیریت نقدینگی در بانكداری اسلامی، ماهنامه بورس، شماره ۸۶، ص ۱۶ ۵. سوری، داود و وصال، محمد (۱۳۸۷) روشهای نوین تأمین مالی و مدیریت نقدینگی در بانك، مجموعه مقالات نوزدهمین سمینار بانكداری اسلامی، موسسه عالی بانکداری. ص ۲۳۲. ۶. عربمازار، عباس و قنبری، حسنعلی(۱۳۷۶)، مبانی نظری مدیریت نقدینگی در بانكها، مجموعه مقالات هشتمین سمینار بانكداری اسلامی، تهران، مؤسسه عالی بانكداری. ۷. عزیزی، فیروزه (۱۳۸۷). ابزارهای مالی كاربرد پذیر در بازارهای مالی اسلامی. مجموعه مقالات همایش اقتصاد اسلامی و توسعه. ۸. کریمی، عبدالجبار (۱۳۸۸). بانکداری اسلامی ـ مدیریت بر ریسک نقدینگی بر گرفته از سایتwww.javanemrooz.com ۹. كشاورز ، علیرضا (۱۳۸۷). لزوم تشکیل بازارهای پولی بین بانکی. روزنامه دنیای اقتصاد ۱۰. موسویان سیدعباس و كاوند، مجتبی (۱۳۸۹) مدیریت نقدینگی در بانكداری اسلامی، دوفصلنامه معرفت اقتصادی، شماره ۳، ص ۳۵. ۱۱. موسویان، سیدعباس و الهی، مهدی (۱۳۸۹)، امكان سنجی فقهی تشكیل بازار بین بانكی در بانكداری اسلامی، فصلنامه اقتصاد اسلامی، سال دهم، شماره ۳۸. ۱۲. http://www.continuitycentral.com/feature ۰۱۲۶.htm ۱۳. Yahia Abdul-Rahman (۲۰۰۵),Islamic Instruments for Managing Liquidity, International Journal of Islamic Financial Services Vol. ۱ No.۱
منبع: فصلنامه تازه‌های اقتصاد، پاییز ۱۳۹۳، شماره ۱۴۳، صفحات ۱۲۶-۱۲۴. [۱] ریسک نقدینگی. از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد [۲] عبدالجبار کریمی (۱۳۸۸) [۳] در میان روشهای مذکور، سه روش اول به نرخ بهره مرتبط است و بانکداری اسلامی نمی‌تواند این گزینه‌ها را انتخاب نماید. [۴] داود سوری (۱۳۸۷) [۵] به منظورپاسخگویی به مشكلات نهاد های مالی كشورهای اسلامی، موافقت نامه‌ای مبنی بر تأسیس بازار مالی بین المللی اسلامی در نوامبر ۲۰۰۱ توسط بانكهای مركزی مالزی، بحرین، اندونزی، سودان و رئیس بانك توسعه اسلامی به امضاء رسید. [۶] Arab Banking Corporation: ABC Islamic Fund (در سال ۱۹۹۸ در بحرین تاسیس و به ثبت رسیده است). [۷] سیدعباس موسویان (۱۳۸۹) [۸] بانك مركزی مالزی در سال ۱۹۹۴ بازار بین‌بانكی اسلامی تأسیس كرد. [۹] Mudareba interbank investment scheme [۱۰] Cheque clearing and settlement system [۱۱] Islamic interbank cheque clearing system [۱۲] Green bankers acceptance [۱۳] Islamic acceptance bills [۱۴]Islamic mortgage bond [۱۵] زه تابیان (۱۳۸۸)
