وقتی ابزارهای مالی اسلامی به کشور آفتاب تابان می‌رسد
با توجه به رشد و توسعه روزافزون اوراق بهادار اسلامی (صکوک)، کشور ژاپن نیز در چند سال اخیر اقدام به انتشار صکوک نموده است که صکوک سامورایی نوعی از این ابزارهای مالی اسلامی است.
اشتراک گذاری :
اوراق قرضه یک قرارداد رسمی برای بازپرداخت پول قرض گرفته شده، به اضافه بهره آن در فواصل زمانی ثابت و تعیین شده و در واقع استقراضی است که در آن ناشر، قرض‌گیرنده است، خریدار اوراق قرضه، وام‌دهنده است و کوپن‌ها نیز بهره قرض محسوب می‌شوند. اوراق قرضه برای قرض‌گیرنده (ناشر) این امکان را فراهم می‌آورد تا از منابع خارجی با سررسید طولانی، تامین مالی انجام دهند و در زمانی که ناشر دولت باشد می‌تواند مخارج جاری خود را از این طریق تامین کند.
اوراق قرضه توسط ناشران ذی‌صلاح عمومی، موسسات اعتباری، شرکت‌ها و موسسات فراملیتی در بازارهای اولیه منتشر می‌گردند و رایج‌ترین روش برای انتشار آن، روش تعهدی است. در روش تعهدی یک یا بیش از یک بانک یا بنگاه، پس از تشکیل یک اتحادیه، یک سری کامل از اوراق قرضه منتشره را از ناشر می‌خرند و سپس خود نسبت به فروش آن به سرمایه‌گذاران اقدام می‌کنند. یک شرکت بیمه‌ای نیز ریسک عدم امکان فروش اوراق منتشره به خریداران را برعهده می‌گیرد. البته اوراق قرضه دولتی معمولاً به مزایده گذاشته می‌شود.
اوراق قرضه انواع مختلفی دارند و بر حسب نوع ناشر، سررسید، ساختار جریان‌های نقدی، مکان انتشار و... تقسیم‌بندی می‌شوند. یکی از انواع آن‌ها، اوراق قرضه‌ای هستند که در داخل یک کشور توسط نهادها و موسسات خارجی و بر حسب پول محلی آن کشور منتشر می‌شوند.
صکوک (اوراق بهادار اسلامی)
صکوک، ابزار مالی منطبق با شریعت است که سرمایه‌گذاران یا ناشرانی که مایل به استفاده از اوراق قرضه یا سایر اوراق بهادار ربوی نیستند، از آن استفاده می‌کنند. هرچند ساختار قانونی صکوک همانند اوراق قرضه نیست، ولی به عنوان یک اوراق بهادار، جریان‌های نقدی حاصل از دارایی‌های پایه همانند مستغلات، کالا و ... را توزیع می‌کند.
در چند سال اخیر سرمایه‌گذاران مسلمان و حتی غیرمسلمان استقبال زیادی از صکوک به عنوان ابزاری جهت سرمایه‌گذاری به عمل آورده‌اند. به عنوان نمونه، کشورهای اسلامی همچون مالزی، ایران، امارات متحده عربی، عربستان، بحرین، قطر و همچنین کشورهای غیراسلامی همچون انگلستان، آمریکا، آلمان و ژاپن، نام خود را به عنوان کشورهای منتشرکننده صکوک در جهان ثبت نموده‌اند.
ممکن است این پرسش مطرح شود که چرا کشورهای غیراسلامی به استفاده از اوراق بهادار اسلامی روی آورده‌اند؛ در پاسخ بدین پرسش می‌توان حداقل به دو جواب مجمل اکتفا نمود:
۱- از آنجا که ناشران با انتشار صکوک، از سرمایه‌گذاران مسلمان سرمایه جذب می‌کنند، می‌توانند طیف بیشتری از سرمایه‌گذاران را پذیرا باشند و سبد تأمین‌مالی خود را متنوع‌تر سازند.
۲- با انتشار ابزارهای مالی منطبق با شریعت اسلامی، ناشران در بین کشورهای اسلامی بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند و جایگاه بهتری از جهت بازاریابی خدمات و محصولات خود پیدا می‌کنند.
در ادامه این یادداشت قصد داریم به عنوان نمونه به معرفی صکوک ژاپنی و نحوه کارکرد آن بپردازیم.
صکوک ژاپنی (J-Sukuk)
با توجه به منابع مالی کشورهای اسلامی و رشد و توسعه روزافزون اوراق بهادار اسلامی (صکوک)، کشور ژاپن نیز در چند سال اخیر اقدام به انتشار صکوک نموده است. صکوک ژاپنی یک ابزار مالی است که توسط ناشر ژاپنی منتشر شده و وی را قادر می‌سازد تا نه‌تنها از سرمایه‌گذاران مسلمان بلکه از سرمایه‌گذاران غیرمسلمان سرمایه جذب کند. این ابزار مالی از لحاظ قانونی مانند اوراق قرضه نیست، ولی برای اهداف مالیاتی همانند اوراق قرضه بر اساس اصلاح قانون مالیاتی سال ۲۰۱۱ در نظر گرفته می‌شود. صکوک ژاپنی با استفاده از ساختار درآمدی شبیه اوراق قرضه توسط یک واسط یا امین (SPV) بر اساس قانون تبدیل به اوراق بهادار کردن دارایی‌ها طراحی می‌شود. ساختار درآمدی شبیه اوراق قرضه همانند پرداخت بهره در اوراق قرضه است.
نمونه انتشار صکوک در ژاپن
یکی از نمونه‌های صکوک منتشر شده در ژاپن، صکوک اجاره است که ساختار آن به شکل ذیل طراحی شده است:
الف- زمان انتشار صکوک
۱- ناشر، دارایی خود (مانند ساختمان) را نزد امین می‌سپارد.
۲- سرمایه‌گذاران بهای خرید صکوک را به ناشر می‌پردازند.
۳- ناشر صکوک را به سرمایه‌گذاران تحویل می‌دهد.
ب- از زمان انتشار تا زمان بازخرید صکوک
۴- ناشر، دارایی را به صورت اجاره به شرط تملیک از امین دریافت می‌کند.
۵- ناشر به صورت دوره‌ای اجاره‌بها را به امین می‌پردازد.
۶- امین به صورت دوره‌ای مبالغ دریافتی اجاره‌بها را به سرمایه‌گذاران می‌پردازد.
ج- زمان بازخرید صکوک
۷- ناشر، دارایی را از امین می‌خرد.
۸- ناشر قیمت خرید دارایی را به امین می‌پردازد.
۹- امین از محل قیمت خرید دارایی توسط ناشر، مبالغ بازخرید صکوک را به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌کند.
صکوک سامورایی (Samurai sukuk)
غالباً اوراق قرضه محلی که به وسیله ناشران خارجی منتشر می‌شوند، با نامی که بیانگر نماد آن کشور است نامگذاری می‌شوند. برای نمونه از مهم‌ترین اوراق قرضه محلی که به وسیله ناشران خارجی منتشر می‌شوند می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
اوراق قرضه یانکی (Yankee Bond): اوراق قرضه دلاری که به وسیله شرکت‌های غیرآمریکایی در بازارهای آمریکا منتشر می‌شود. اوراق قرضه سگ بزرگ (Bulldog Bond): اوراق قرضه‌ای به پوند استرلینگ که در بازارهای لندن به وسیله دولت‌ها یا شرکت‌های غیرانگلیسی منتشر می‌شود. این اوراق از بسیاری جهات مشابه اوراق قرضه یورویی با واحد استرلینگ بوده و سرمایه‌گذاران مشابهی را در بازار انگلستان به خود جلب می‌کنند. اوراق قرضه کانگرو (Kangaroo Bond): اوراق قرضه‌ای به دلار استرالیا که در بازارهای استرالیا به وسیله نهادهای غیراسترالیایی منتشر می‌شود. به این اوراق، اوراق قرضه ماتیلدا (Matilda Bond) نیز گفته می‌شود. اوراق قرضه افرا (Maple Bond): اوراق قرضه‌ای به دلار کانادا که در بازارهای کانادا به وسیله نهادهای غیرکانادایی منتشر می‌شود. اوراق قرضه سامورایی (Samurai Bond): اوراق قرضه‌ای به ین ژاپن که در بازارهای ژاپن به وسیله نهادهای غیرژاپنی منتشر می‌شود. انتشاردهندگان اوراق قرضه سامورایی شامل موسسات فراملیتی، دولت‌های خارجی و شرکت های بزرگ چندملیتی هستند.
با توجه به منابع مالی موجود در کشور ژاپن، کشورهای اسلامی می‌توانند با استفاده از ابزار اوراق بهادار اسلامی (صکوک)، از منابع مالی این کشور برای نهادها و بخش‌های مختلف اقتصادی خود تأمین مالی نمایند. صکوک سامورایی نوعی از صکوک است که توسط دولت‌ها و یا شرکت‌های خارجی (غیرژاپنی)، در ژاپن و بر حسب واحد پول این کشور (ین) منتشر می‌شود.
این صکوک نه تنها به لحاظ اقتصادی و کارکردی فرقی با صکوک ژاپنی ندارد، بلکه کاربرد زیادی برای تأمین مالی دولت‌ها و شرکت‌های اسلامی در جهان اسلام دارد؛ تا که با انتشار صکوک مطابق قواعد شرعی و انتشار آن در ژاپن، به منابع مالی مورد نظر خود دست یابند.
صکوک ایرانی با توجه به استقبال کشورهای اسلامی و حتی سایر کشورها برای سرمایه‌گذاری در ابزارهای مالی منطبق با شریعت و نیز لزوم جذب شرکت‌های خارجی برای سرمایه‌گذاری در ایران، مطلوب است که فعالان بازار پول و سرمایه ایران نیز به فکر طراحی صکوکی با نماد و نشان ایرانی باشند.
این صکوک که می‌تواند نام‌هایی نمادین همچون صکوک پارسی، صکوک آریایی، صکوک دریک، صکوک یوزپلنگ و ... به خود بگیرد، به دو طریق قابلیت عملیاتی شدن دارد. اول آنکه ناشری خارجی، صکوکی به واحد ریال در ایران منتشر کند و سرمایه‌های جمع‌آوری شده را با یک تبدیل ارزی، در کشور خود و یا هر جای دیگری که به سودآوری منتج می‌شود سرمایه‌گذاری نموده و سود حاصل را به صاحبان اوراق به واحد ریال تحویل دهد. طریق دوم آن است که این پیش شرط برای ناشر خارجی قرار داده شود که پس از انتشار صکوک به واحد ریال در ایران، منابع مالی جمع‌آوری شده را بایستی فقط در ایران سرمایه‌گذاری نموده و با دانش فنی که با خود می‌آورد، برای اقتصاد ملی ارزش افزوده ایجاد نماید. در این روش نیز صاحبان اوراق، از سود حاصل منتفع می‌گردند.
البته بیان دو نکته در اینجا ضرورت دارد. اول آنکه می‌توان با قرار دادن گزینه‌های مناسب (از جمله معافیت‌های مالیاتی، نرخ‌های جذاب و ...) جذابیت این ابزار مالی را برای ناشران و سرمایه‌گذاران افزایش داد. دومین نکته آنکه نقش نهادهای بالادستی اقتصاد ایران در اخذ تضمین کافی در فرآیند جذب منابع و نظارت بر حسن اجرای این امر، بسیار ضروری و لازم می‌باشد.
نویسندگان: رسول خوانساری و وهاب قلیچ منبع: پورتال بانکداری اسلامی
