نوروز در قیاس با نیان جیه در چین، شوگاتسو در ژاپن و دیوالی در هند، جشنی اجتماعی تر، طبیعت گراتر و فرافرقه ای تر است که بر ارزش هایی چون توجه به خانواده، آشتی، حفظ کرامت بزرگترها و دلسرد نشدن از شکست، تمرکز دارد.
اشتراک گذاری :
تمدن های مختلف، روزهای مشخصی از سال را به عنوان آغاز سال نو، جشن می گیرند. کهن ترین دانسته های ما از جشن سال نو، به آیین های «میان رودان» در دو هزار سال پیش از میلاد مربوط است. بابلیان باستان، آغاز ماه نو پس از اعتدال بهاری و آشوریان باستان، آغاز ماه نو پس از اعتدال پاییزی را جشن می گرفتند. یونانیان باستان، نخستین روز زمستان را سال نو می دانستند و رومیان که در آغاز، یکم مارس (اوایل اسفند) را به عنوان سال نو جشن می گرفتند، از سال 153 پیش از میلاد، روز یکم ژانویه را آغاز سال نو اعلام کردند که این وضعیت تا امروز هم در غرب ادامه دارد. و بالاخره یهودیان در روزی به نام «روش هاشانا» که مقارن با اواسط شهریور تا اواسط مهرماه است، جشن سال نو برگزار می کنند.
در میان تمدن های شرقی، جشن های نیان جیه در چین و ملت های بودایی، دیوالی در هند و ملت های هندو، شوگاتسو در ژاپن و نوروز در ایران و ملت های هم فرهنگ، پرطرفدارترین جشن های سال نو به حساب می آیند. در این مقاله، به بررسی آیین های سال نو در تمدن های شرقی می پردازیم و ارزش های نوروزی را با نگاهی متفاوت بررسی می کنیم.
1 - نیان جیه (Nian Jie) - جشن سال نوی چینی
اکثریت مردم چین بی دین هستند، اما بوداییان، بزرگترین اقلیت دین دار چینی را تشکیل می دهند. جشن سال نوی چینی هم فارغ از اینکه مردم چین چه دینی داشته باشند، ریشه در آیین بودایی دارد.
جشن نیان جیه، بر اساس تقویم ترکیبی قمری -خورشیدی (lunisolar) در چین، هر سال در یکی از روزهای بهمن ماه (اواخر ژانویه تا اواخر فوریه) آغاز می شود و 15 روز ادامه می یابد.
جشن نیان جیه در چین، یک هفته تعطیل رسمی است؛ هرچند در بیشتر کشورهایی که این جشن را به رسمیت می شناسند (هنگ کنگ، تایوان، مالزی، ماکائو، سنگاپور،...) تعطیل رسمی یا 3 روز است و یا 2 روز اول سال نو، به علاوه نیم روزِ آستانه جشنِ سالِ نو تعطیل است.
چینی ها، هر سال را به نام یکی از حیوانات، نام گذاری می کنند. در واقع تعداد کل این حیوان ها، 12 عدد است و همین 12 جاندار در سال های مختلف، به ترتیب، تکرار می شوند. فلسفه نام گذاری ها هم به یک داستان تاریخی - مذهبی باز می گردد. گفته می شود «بودا» یک سال، همه حیواناتِ جهان را نزد خود دعوت کرد، اما تنها 12 حیوان دعوتش را پاسخ گفتند و نزد وی آمدند؛ پس او هر سال را به نام یکی از این حیوان ها نامگذاری کرد: موش، گاو نر، ببر، خرگوش صحرایی، اژدها، مار، اسب، گوسفند، میمون، خروس، سگ و خوک.
امسال (2015)، برابرِ تقویم چینی، سال گوسفند است.
از بودا نقل است که کسانی که در هر سال به دنیا آیند، شخصیت حیوانِ همان سال را خواهند پذیرفت. البته شخصیت هایی که برای هر حیوان تعریف شده است، چندان شبیه به ویژگی های آن حیوان نیست. برای مثال، گفته شده است کسانی که در سال گوسفند به دنیا آیند، شخصیتی هنری، جذاب، حساس و دوست داشتنی خواهند داشت!
چینی ها در جشن سال نو، جامه های سرخ رنگ می پوشند و اسکناس های «خوش یمن» درون پاکت های سرخ رنگ به کودکان می دهند. «سرخ» نماد آتش است که در فرهنگ چینی، «بد یمنی» را از بشر دور می کند. آتش بازی های معروفِ چینی ها در جشن سال نو هم ریشه در همین باور دارد.
جشن سال نو در چین، فرصتی برای گردهم آمدن و دید و بازدید خویشاوندان از یکدیگر است.
پانزدهمین شب از نخستین ماه قمری نیز جشن فانوس برگزار می شود. در این شب، مردم فانوس هایی که روی آنها طرح پرندگان، حیوانات، گل و گیاه یا شخصیت های تاریخی ترسیم شده است را به احترام خدایان، بر دیوار پرستشگاه ها می آویزند یا در راهپیمایی جشن فانوس، با خود حمل می کنند.
«رقص اژدها» هم یکی از آیین های شبِ جشن فانوس است که در آن، جوانان یک اژدهای ساخته شده از خیزران، کاغذ و ابریشمِ رنگی را بر دست می گیرند و به رقص می آورند.
2 - شوگاتسو (Shogatsu) - جشن سال نوی ژاپنی
اکثریت ژاپنی ها مذهب شینتو دارند؛ با این حال، بسیاری از این شینتوها همزمان بودایی هم هستند. در دوران باستان، ژاپنی ها همان روزی را به عنوان سال نو می شناختند که چینی ها، ویتنامی ها و کره ای ها جشن می گیرند. اما تقریبا از اواخر قرن نوزدهم، توکیو سال نوی خود را همزمان با سال نوی مسیحی (اول ژانویه) تنظیم کرد. هرچند، آیین های سال نو در ژاپن، همچنان رنگ و بوی سنتی خود را حفظ کرده است.
مردم در جشن سال نو، دروازه ها و درهای ورودی را با «شیمه کازاری» آذین برندی می کنند. شیمه کازاری، حصیرهای بافته شده و تزیین شده با برگ سرخس همراه با اشیایی برای خوش یمنی است.
خانواده های ژاپنی در این جشن با یکدیگر دیدار می کنند و اگر تبار روستایی داشته باشند، به دیدار خویشاوندان در روستا یا شهرستان خود می روند. خوردن نوعی سوپ به نام Zoni و غذاهای سنتی (Osechi-Ryori) از آداب سال نو است.
دادن هدیه (Oseibo) یکی از آیین های سال نو است؛ اما مردمِ ژاپن، Oseibo را به افراد بالارتبه تر از خود، مشتریان و معلمان می دهند و بدین ترتیب، از آنان به خاطر خدماتی که در سال گذشته ارایه کرده اند، سپاسگزاری می کنند.
نوع دیگری از عیدی هم در ژاپن رایج است که اوتوشیداما (Otoshidama) نام دارد. ژاپنی ها اوتوشیداما را به فرزندان، خواهرزادگان و برادرزادگان خود می دهند.
بوننساکی (Bonensaki) جشنی است که در اداره ها برگزار می شود. در این جشن، مدیر اداره از کارمندان خود می خواهد که آداب و مقررات سخت ژاپنی را کنار بگذارند و همین یک روز، غیررسمی باشند.
ژاپنی ها به خانه تکانی بسیار بها می دهند و در جشن آستانه سال نو (Omisoka) در خانه ای پاکیزه و مرتب شده، غذاهای سنتی ژاپنی می خورند.
ارسال کارت پستال به دوستان و آشنایان، یکی از آیین های سال نوی ژاپنی است. در واقع، اداره های پست ژاپن در آستانه سال نو، بسیار پرکار هستند. به این کار در زبان ژاپنی، نِنگاجو گفته می شود.
در سه روز نخست سال نو، ژاپنی ها به پرستشگاه ها می روند و برای سلامتی، شادی و عمر دراز خویشاوندان و دوستان خود دعا می کنند.
3 - دیوالی (Diwali) - جشن سال نوی هندویی
دیوالی، جشنی پنج روزه است که هندوها از سیزدهمین شب تاریک شونده ماه «آشوینا» تا دومین شب روشن شونده ماه «کارتیکا» برگزار می کنند. این زمان، تقریبا با اواخر اکتبر و نوامبر در ماه میلادی (اوایل آبان تا اوایل آذر) مقارن است.
نامِ دیوالی از واژه سانسکریت «دیپاوالی» به معنای «ردیفِ نور» گرفته شده است و این جشن، حضور «لاکشمی» (Lakshmi) الهه ثروت را نوید می دهد.
هرچند در منطقه بنگال، مردم در سال نو، «کالی» را پرستش می کنند که الهه زمان، رستاخیز و مرگ است.
جشن دیوالی در مناطق شمالی هند، نویدبخش ورود «راما» (خدای جوانمردی و فضیلت)، «سیتا» (همسر راما)، «لاکشمانا» و «هانومان» (فرمانده ارتش میمون ها) به شهر «آیودهیا» است.
دید و بازدید، دادن هدیه، برگزاری جشن و آتش بازی، خانه تکانی و پوشیدن لباس نو، از آیین های سال نوی دیوالی است.
همچنین بازی همراه با شرط بندی در جشن سال نو، وسیله ای برای خوش یمنی شمرده می شود. این بازی ها به یاد بازیِ 'تاس اندازی' میان خدایان هندو انجام می شود و به احترام لاکشمی (الهه ثروت)، زنان باید برنده این بازی ها باشند!
4 - محرم - سال نوی عربی
سال نوی عربی با ماه محرم آغاز می شود و چون تقویم عربی کاملا مبتنی بر گردش ماه تنظیم شده، روز اول سال نو، دایما در گردش است. بنابراین سال نوی عربی می تواند بهار، تابستان، پاییز یا زمستان باشد.
بسیاری از کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس، تقویم خورشیدی را جایگزین کرده اند و سال نوی آنها در واقع، همان سال نوی مسیحی و جشن کریسمس است. در عربستان سعودی، جشن گرفتن در ایام کریسمس برای سال نو، ممنوع است و سعودی ها بر تقویم قمریِ خود پافشاری می کنند.
منابع موجود، آیین های خاصی برای سال نوی عربی ذکر نکرده اند؛ جز آنکه نخستین ماه سال، با سالگرد شهادت حضرت امام حسین (ع) همزمان است و شیعیان این ماه را سوگواری می کنند. همچنین محرم، یکی از چهار ماه حرام در تقویم عربی است که جنگ در آنها ممنوع شمرده می شود. البته ظاهرا این ممنوعیت از دیرباز در حد سخن بوده است؛ چنانکه حمله لشکر یزید به امام حسین و یارانش نیز در همین ماه انجام شد و گروه های شبه نظامی در عراق و سوریه هم برای عملیات هایشان، ماه حرام و غیرحرام نمی شناسند.
5 - نوروز - جشن سال نوی ایرانی
نوروز، چنانکه از نامش پیداست، جشن نوشدگی و تازگی طبیعت است. این جشن، دقیقا با همین نام و تلفظ های گوناگون، در همه سرزمین های حوزه فرهنگیِ ایرانِ بزرگ، برگزار می شود. از جمله برگزارکنندگان نوروز، می توان به ملت های تاجیکستان، افغانستان، ترکمنستان، ازبکستان، جمهوری آذربایجان، قرقیزستان، قزاقستان، کردهای عراق، کردهای ترکیه و نیز بخش هایی از پاکستان و پارسی های هندوستان اشاره کرد.
نوروز را چون سرآغاز شکوفایی طبیعت است، باید منطقی ترین جشن آغاز سال دانست.
آیین های نوروزی، بیش از آنکه فردی باشند، خانوادگی و اجتماعی هستند. چهارشنبه سوری و طبیعت گردی از رویدادهای اجتماعی نوروز شمرده می شوند. طبیعت گردی در ایران و جمهوری آذربایجان، 13 نوروز و در برخی کشورها مانند قرقیزستان و بخش هایی از افغانستان، عصر نخستین روز از سال نو است.
در جمهوری آذربایجان، به جای یک چهارشنبه، چهار چهارشنبه آخر سال به نام های آب، باد، خاک و آتش وجود دارد که آخری، همان چهارشنبه سوریِ ما است. آذربایجانی ها در این چهارشنبه ها از روی آتش و گاه از روی آب می پرند. آتش نماد پاکی در ایران باستان بوده است و ایرانیان، همواره این نماد را در پرستشگاه ها روشن نگاه می داشتند. نقش آب در چهارشنبه سوری نیز احتمالا مانند آتش (پاکیزگی) بوده است.
در نوروز، سفره ای با هفت خوراکی چیده می شود که هر خوراک، نماد یکی از آرزوهای مثبت بشر است. این خوراک ها البته در کشورهای مختلف، یکسان نیستند، اما نکته جالب، وجود سمنو در تقریبا همه سفره های نوروزی است. سمنو را در ترکمنستان «سِمِنی» و در تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان «سُمولوک» می نامند. آینه (نماد پاکی و صداقت) و تخم مرغ (نماد باروری و وفور نعمت) نیز از جمله اقلام مشترک در سفره های نوروزی کشورها است.
سفره نوروزی پارسی های هند، مانند سفره هفت سین ایران چیده می شود. قرقیزها نیز معمولا این هفت خوراک را بر سفره می گذارند: آب، گوشت، نمک، کره، آرد، غله، شیر.
موسیقی های نوروزی به ویژه در ازبکستان که امروزه شهرهای تاریخی ایران (سمرقند، بخارا، خوارزم،...) را میزبانی می کند، زیر عنوان 'موسیقی مقامی' حفظ شده است. در سند سازمان یونسکو آمده است که ترانه ای با نام «ملا ممد جان» که ریشه اش به «مزار شریف» افغانستان باز می گردد، اما در ایران و تاجیکستان نیز محبوبیت دارد، از آوازهای نوروزی است.
زیارت آرامگاه ها و دعا برای درگذشتگان و زندگان، در آستانه نوروز، یکی از آیین های مشترک در همه کشورهایی است که نوروز را برگزار می کنند.
برنج پخته شده، سبزیجات و گوشتی که در محل فراوان باشد، غذای سنتی نوروز است؛ مثلا در برخی مناطق سبزی پلو با ماهی و در برخی مناطق پلو و مرغ و سبزیجات پخته می شود. البته کشورهای مختلف، غذاهای ویژه ای نیز دارند. مثلا در گردهمایی نوروزی قرقیزستان در عصر نخستین روز از سال نور، سوپی که از گوشت گاو، روغن، برنج، نخود، جو، گندم، ذرت، آرد جو دوسر، ارزن، سیب زمینی و ادویه درست شده و Nooruz Kedje نام دارد، در خیابان ها پخش می شود.
در برخی کشورها، بازی های ویژه ای هم برای نوروز وجود دارد که بازی بُزکِشی (اسب سواری و بردن سر یا تنه بز به مقصد) و «کیز کومای» (گرفتن دختر از روی اسب) که در قرقیزستان رایج است، از آن جمله اند. بزکشی در افغانستان و برخی دیگر از کشورهای آسیای میانه نیز محبوبیت دارد. تصاویری از بزکشی و کیزکومای را می توانید در زیر مقاله مشاهده کنید.
از نظر فلسفی، نوروز جشنی است که بر ارزش های خانوادگی و اجتماعی استوار است و در میانِ این ارزش ها، دو هنجار بشدت خودنمایی می کند:
الف - آشتی و دوستی
ب - حفظ منزلت و کرامتِ بزرگترها
خویشاوندان در حوزه ایرانِ بزرگ، بیش از یک سال اجازه ندارند از یکدیگر دلخوری داشته باشند. نوروز فرصت و فریضه ای است برای آشتی با دوستان یا خویشاوندانی که احیانا در سال گذشته از آنها کینه ای به دل داشته ایم.
همچنین این سنت که اول کوچکترها به دیدار بزرگترها بروند، نماد احترام به بزرگترهاست و این سنت که بزرگترها به کوچکترها عیدی بدهند، نماد کرامت و بخشندگی بزرگترها است.
در اولویت قرار دادنِ دیدار از کسانی که سال گذشته عزیزی را از دست داده اند نیز یکی از نمادهای اجتماعی نوروز است.
عصاره نوروز را باید فراموش کردنِ تلخی های گذشته و بنا نهادنِ آغازی دوباره دانست؛ چنانکه خیام نیز ویژگی های بهار را تنها زمانی خوش می داند که ویژگی های نوروزی را بدان بیفزاییم:
بر چهره ی گل، نسیمِ نوروز خوش است
در صحنِ چمن، روی دل افروز خوش است
از دِی که گذشت، هرچه گویی خوش نیست
خوش باش و زِ دی مگو که امروز خوش است (دی بر وزن 30 = گذشته)
نویسنده: زمان رضاخانی
برای مطالعه درباره نیان جیه:
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/112668/Chinese-New-Year
http://www.infoplease.com/spot/chinesenewyear1.html
http://www.stumblerz.com/why-do-the-chinese-name-years-after-animals/
http://en.wikipedia.org/wiki/Chinese_zodiac
http://en.wikipedia.org/wiki/Chinese_New_Year
برای مطالعه درباره شوگاتسو:
http://www.gojapango.com/culture/new_year.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Japanese_New_Year#Entertainment
برای مطالعه درباره دیوالی:
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/166786/Diwali
http://en.wikipedia.org/wiki/Diwali
