کشورهای غیر اسلامی مانند انگلستان و آمریکا به مقوله آموزش و پژوهش اقتصاد و بانکداری اسلامی توجه نموده‌اند. این در حالی است که شاید حجم عملیات مالی اسلامی در این کشورها کمتر از پنج درصد از کل عملیات مالی و بانکی باشد.

۱.مقدمه:
سابقه آموزش و پژوهش اقتصاد و بانکداری اسلامی در سطح بین‌المللی به بیش از نیم قرن می‌رسد. اما در سه دهه اخیر و به ویژه در هزاره جدید، شاهد افزایش قابل توجه برنامه‌ها و فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی در کشورهای مختلف بوده‌ایم. نکته قابل توجه آن است که تلاش در جهت توسعه فعالیت‌های علمی در اقتصاد و مالی اسلامی مخصوص کشورهای اسلامی نبوده و حتی کشورهای غیر اسلامی مانند، انگستان و آمریکا (به دلایل مختلف) به توسعه این حوزه علمی از دانش اقتصاد توجه دارند. شناخت دقیق این تجارب زمینه توسعه منطقی و روش‌مند آموزش و پژوهش اقتصاد و بانکداری اسلامی در ایران را فراهم می‌نماید. با توجه به این مهم، در این تحقیق تلاش می‌شود تا فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی برخی از موسسات اصلی فعال در سایر کشورها در حوزه اقتصاد و مالی اسلامی مورد بررسی قرار گیرد.

۲. آموزش و پژوهش اقتصاد و مالی اسلامی در سایر کشورها
در آنچه در پی می‌آید تلاش می‌شود تا با مراجعه به تارنماهای موسسات، تجربه آموزش و پژوهش اقتصاد، مالی و بانکداری اسلامی در دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و پژوهشی برخی از دیگر کشورها مورد بررسی قرار گیرد. واضح است كه کشورهایی مانند مالزی، عربستان و انگلستان كه در این زمینه تجربه بهتری دارند، سهم بیشتری از مباحث را نیز به خود اختصاص می‌دهند .

مركز بین‌المللی آموزش مالی اسلامی (وابسته به بانك مركزی مالزی)
مركز بین‌المللی آموزش بانكداری و مالی اسلامی، كه در واقع دانشگاهی با هدف آموزش بانكداری و مالی اسلامی است، در دسامبر ۲۰۰۵ توسط بانك مركزی مالزی تاسیس گردید. این اقدام، یكی از فعالیت‌های اساسی دولت مالزی به منظور دست‌یابی به جایگاه اول آموزشی، پژوهشی و اجرایی در زمینه بانكداری اسلامی در جهان می‌باشد. اهداف این موسسه بر اساس آنچه در اساس‌نامه بیان شده است عبارت‌اند از:

• دست‌یابی به جایگاه محوری در ایجاد تعامل و ارتباط میان مراكز آموزشی-پژوهشی بانكداری و مالی اسلامی در جهان
• توسعه فعالیت‌های آموزشی در حوزه بانكداری و مالی اسلامی
• حمایت از فعالیت‌های آموزشی و پیشبرد مرزهای دانش در بانكداری اسلامی
• ارائه دوره‌های كاربردی به منظور تقویت آشنایی بانكداران و سرمایه‌های انسانی با بانكداری اسلامی
• ارائه خدمات مشورتی در موضوعات گوناگون بانكداری اسلامی به اشخاص حقیقی و حقوقی علاقه‌مند

مركز بین‌المللی آموزش بانكداری و مالی اسلامی در جهت ایجاد تعامل با سایر نهادهای آموزشی و پژوهشی در حوزه بانكداری و مالی اسلامی تلاش شایانی می‌نماید. در این راستا با موسسات گوناگون فعال در حوزه بانكداری و مالی اسلامی در مالزی تفاهم نامه امضا نموده است. علاوه بر این، با موسسات آموزشی- پژوهشی، بانك‌ها و گیشه‌های اسلامی، موسسات تكافل و بیمه اسلامی و غیره سند همكاری به امضا رسانده است.

یكی دیگر از اقدامات مركز، تاسیس واحد فقهی مستقل به نام «آكادمی بین‌المللی پژوهشی شریعت » در حوزه بانكداری و مالی اسلامی می‌باشد. این آكادمی تلاش می‌كند تا تحقیقات فقهی مرتبط با بانكداری و مالی اسلامی را مدیریت نموده و در زمینه جمع‌آوری و دست‌یابی به فتوا در موضوعات جدید و مستحدثه تلاش نماید. اكثر مباحث فقهی مركز بین‌المللی آموزش بانكداری و مالی در این آكادمی مورد بحث واقع می‌شود.

یكی از فعالیت‌های علمی مهم مركز، برگزاری دوره‌های آموزشی است. در حال حاضر سه دوره آموزشی معتبر توسط مركز برگزار می‌گردد كه اولین آن‌ها «دوره حرفه‌ای مالی اسلامی» بوده و تركیبی از مباحث نظری و كاربردی بانكداری و مالی اسلامی را به مخاطبان ارائه نماید. تاكنون بیش از هزار فراگیر از مالزی و بیش از شصت كشور دیگر از این دوره فارغ‌التحصیل گردیده‌اند. این برنامه اصلی‌ترین دوره برگزار شده توسط موسسه بوده و مورد تائید سازمان‌های مختلف و مراكز معتبر مالزی می‌باشد.

دومین دوره موسسه در حوزه بانكداری و مالی اسلامی، برنامه «كارشناسی‌ارشد مالی اسلامی» می‌باشد كه به دو صورت تمام وقت و پاره وقت ارائه شده و تلاش می‌كند تا دانش‌ كافی در موضوعات اقتصادی، فقهی، حقوقی و مالی (كه به بانكداری و مالی اسلامی مرتبط می‌شوند) را در فراگیران ایجاد نماید. این دوره دارای پایان‌نامه نیز می‌باشد.

«دوره دكتری بانكداری و مالی اسلامی» دوره دیگری است كه توسط این مركز ارائه می‌شود. هدف این دوره تربیت نیروی انسانی متخصّصی است كه از یك طرف در زمینه‌ اقتصاد و مالی متعارف واجد دانش كافی بوده و از طرف دیگر از فقه، اصول فقه و سایر دانش‌های اسلامی دارای كاربرد در بانكداری اسلامی اطلاعات مناسبی دارند.

موسسه آموزش و پژوهش اسلامی (وابسته به بانک توسعه اسلامی)
بانک توسعه اسلامی مؤسسه‌ای بین‌المللی می‌باشد كه توسط سازمان کنفرانس اسلامی تاسیس گردیده است. ایده تشکیل این بانك در همایش وزرای اقتصاد و دارایی کشورهای اسلامی در سال ۱۹۷۳ مطرح و عملا در سال ۱۹۷۵ به صورت رسمی افتتاح گردید. این بانك به عنوان یكی از فعّال‌ترین بانك‌های اسلامی جهان، اقدامات مختلف اجرائی به منظور كمك به توسعه اقتصادی كشورهای اسلامی انجام داده است. بخش‌های گوناگون این بانك عبارت‌اند از: شرکت اسلامی بیمه سرمایه‌گذاری و اعتبار صادراتی، شرکت اسلامی برای توسعه بخش خصوصی، صندوق زیربنایی بانک توسعه اسلامی، دفتر همکاری‌های فنی و موسسه آموزش و تحقیقات اسلامی وابسته به بانک توسعه اسلامی.

در حال حاضر مؤسسه آموزش و پژوهش اسلامی، یكی از فعالیت‌ترین و اثرگذارترین مراكز آموزشی-پژوهشی اقتصاد و بانكداری اسلامی در جهان می‌باشد. این موسسه در سال ۱۹۸۱ با هدف تقویت تولید علم و دانش در حوزه‌های نظری و كاربردی اقتصاد و بانكداری اسلامی و همچنین تقویت توان علمی كارشناسان كشورهای اسلامی تشكیل گردید. بر اساس اساس‌نامه و سند چشم‌انداز موسسه، اهداف این مركز عبارت‌اند از:

• توسعه دانش اقتصاد، بانكداری و مالی اسلامی به عنوان نظام‌های علمی منسجم
• تسهیل کاربرد اقتصاد و مالی اسلامی در كشورهای اسلامی
• ارتقای گفتمان راهبردی حول موضوعات کلیدی مورد علاقه در میان کشورهای عضو
• ارائه آمارهای مالی، اقتصادی و اجتماعی مرتبط با کشورهای عضو بانک توسعه اسلامی
• توسعه امکانات و زیرساخت‌ها به منظور گسترش موقعیت مالی بانك توسعه اسلامی

مـؤسسه آموزش و پژوهش اسلامی در حال حاضـر از چهار بخش و سه واحد کمکی تشکیل شده است که عبارتند از: بخش اقتصـاد اسلامی، بخش تـوسعه و همکاری، بخش بانکـداری و تأمین مالی اسلامی، بخش آموزش، مـرکـز اطلاعات، واحد کمک های ویژه، واحد خدمات اداری و واحد انتشارات.

فعالیت‌های آموزشی موسسه با هدف توانمندسازی نیروی انسانی در كشورهای عضو سازمان كنفرانس اسلامی در راستای حل مشكلات و چالش‌های جهان اسلام در حوزه اقتصاد و بانكداری، انجام می‌شود. بیشتر فعالیت‌های آموزشی در غالب برگزاری دوره‌های آموزشی كوتاه‌مدت در كشورهای مختلف اسلامی صورت می‌پذیرد. عناوین برخی از دوره‌های آموزشی برگزار شده تاكنون عبارت‌اند از: مدیریت مالی و اقتصادی موسسات زکات (الجزیره)، فعالیت‌های خیرخواهانه برای افراد مسن و معلول (کویت)، اصول اساسی مدیریت و تنظیمات بانک های اسلامی (لیبی)، بانکداری اسلامی (یمن) و تأمین مالی کارآفرینان کوچک و متوسط (عربستان سعودی).

فعالیت آموزشی بدیع دیگری كه توسط موسسه در هر نیمسال تحصیلی انجام می‌شود، برگزاری دوره‌های آموزش از راه دور در موضوعات اقتصاد و بانكداری اسلامی می‌باشد. در هر یك از این دوره‌ها، یكی از اساتید برجسته اقتصاد اسلامی به ارائه مقاله یا كتاب خود پرداخته و پس از آن، حاضران می‌توانند سوالات خود را مطرح نمایند. این دوره‌ها همزمان میان چندین مركز آموزشی-پژوهشی اقتصاد اسلامی در چند كشور برگزار می‌شود. در حال حاضر موسساتی از كشورهای پاكستان، لبنان، انگلستان و غیره در این دوره‌ها شركت دارند؛ یادآور می‌شود از كشور ایران دانشگاه امام صادق (ع) در این دوره شركت می‌نماید.

موسسه بین‌المللی اقتصاد اسلامی (وابسته به دانشگاه بین المللی اسلامی پاکستان)
دانشگاه بین‌المللی اسلامی پاكستان در نوامبر ۱۹۸۰، با نام «دانشگاه اسلامی» و با تعداد معدودی دانشجو، تاسیس گردید. این دانشگاه با ارتقاء فعالیت‌های خود، در سال ۱۹۸۵ به دانشگاه بین‌المللی اسلامی پاکستان تبدیل شد و اکنون با نه دانشکده، شش مرکز علمی، نود برنامه دانشگاهی و ۱۲۰۰۰ دانشجو مشغول به فعالیت است. موسسه بین‌المللی اقتصاد اسلامی یكی از بخش‌های دانشگاه بین‌المللی اسلامی پاكستان می‌باشد كه در سال ۱۹۸۵ همزمان با تاسیس دانشگاه، به صورت رسمی ایجاد گردید (هر چند قبل از این تاریخ نیز فعالیت‌هایی داشته است). اهداف ذیل به عنوان مهمترین كارویژه‌های این مركز بیان شده‌اند:

• آموزش اقتصاد متعارف، اقتصاد اسلامی، بانکداری و مالی اسلامی و سایر رشته های مرتبط در سطوح کارشناسی و تحصیلات تكمیلی
• انجام مطالعات و پژوهش های پیشرفته در حوزه اقتصاد و بانكداری اسلامی
• توسعه همکاری و ارتباط علمی با نهادهای آموزشی، پژوهشی و اجرایی اقتصاد و مالی اسلامی در سراسر جهان (به ویژه در کشورهای اسلامی)
• آماده سازی نیروی انسانی برای خدمت به عنوان افراد پیشتاز در اسلامی کردن دانش اقتصاد
• ارائه بانك جامع اطلاعاتی برای اساتید، پژوهشگران و سیاستگذاران در زمینه اقتصاد، بانکداری و مالی اسلامی و وضعیت اقتصادی کشورهای مختلف اسلامی
• ایجاد آگاهی عمومی در زمینه اقتصاد و بانكداری اسلامی از طریق برگزاری دوره های آموزشی برای برنامه ریزان، سیاستگذاران، مدیران مالی و بانکداران در جامعه
• ارائه خدمات آموزشی و مشاوره ای به افراد شایسته
• ارائه پاسخ به سوالات موردی مطرح شده توسط تمامی ذینفعان در موضوعات مختلف اقتصاد و مالی اسلامی.

موسسه بین‌المللی اقتصاد اسلامی در مجموع حدود چهارده دوره آموزشی را در سطوح کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری برگزار می کند. این دوره ها شامل کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری اقتصاد نظری، کارشناسی و کارشناسی‌ارشد مدیریت مالی و بانکداری و کارشناسی و کارشناسی‌ارشد بانکداری و مالی اسلامی می‌گردد. همچنین دوره‌های كوتاه‌ آموزشی در حوزه بانكداری و مالی اسلامی نیز در این موسسه ارائه می‌شود. لازم به ذكر است در تمامی رشته‌های آموزشی این موسسه (اعم از اسلامی و غیراسلامی) دانشجویان موظف به گذراندن برخی از دروس عمومی اسلامی (مانند معارف اسلامی)، فقه، اصول فقه و اقتصاد اسلامی عمومی می‌باشند .

سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی
سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات‏ مالی اسلامی در تاریخ ۲۷ مارس ۱۹۹۱ در کشور بحرین تأسیس گردید. این سازمان موسسه‌ای پژوهشی، بین‌المللی، غیر دولتی و غیر انتفاعی می‌باشد. گرچه این موسسه فعالیت‌های پژوهشی گوناگونی از انتشار كتاب و مقاله گرفته تا برگزاری همایش‌ها و نشست‌های سالانه را در برنامه‌های خود دارد، اما كارویژه اصلی كه آن را از سایر موسسات پژوهشی اقتصاد و بانكداری اسلامی متمایز می‌نماید، تلاش‌های این موضوع در ارائه استانداردهای حسابداری، حسابرسی، حاکمیّتی و اخلاقی برای بانک‌ها و موسسات مالی اسلامی می‌باشد (آاوفی، ۲۰۱۰، ص ۳).

سازمان مذکور موسسه‌ای خصوصی بوده و هزینه‌هایش از طرف اعضا تامین می‌شود. در حال حاضر این سازمان دارای ۲۰۰ عضو از بیش از ۴۵ کشور جهان می‌باشد که بانک‌های مرکزی کشورهای اسلامی، بانک‌های اسلامی فعال در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی و غیره، بخشی از اعضای آن را تشکیل می‌دهند. بانک مرکزی و سازمان بورس و اوراق بهادار کشور نیز عضو این سازمان نیز می‌باشند.

برخی از استانداردهای حسابداری، حسابرسی، حاکمیّتی و اخلاقی تهیه شده توسط این موسسه در طول دو دهه فعالیت خود در کشورهای مختلفی مورد استفاده بانک‌های مرکزی و موسسات مالی اسلامی قرار گرفته است. برخی از کشورهایی که به میزان مناسبی استانداردهای این موسسه را مورد استفاده قرار داده‌اند عبارت‌اند از: بحرین، قطر، اردن، لبنان، سودان و سوریه. از طرفی برخی کشورها نیز به صورت مستقیم از استانداردهای این سازمان استفاده نکرده‌اند، بلکه آن را با توجه به شرایط خاص خود، تعدیل نموده و نسخه اصلاح شده آن را مورد استفاده قرار داده‌اند. مالزی، اندونزی، پاکستان، عربستان سعودی، استرالیا و برخی کشورهای شمال آفریقا در این گروه قرار می‌گیرند (آاوفی، ۲۰۱۰، ص ۵).

برخی از مهمترین اهداف این سازمان، بر اساس آنچه در اساس‌نامه تاسیس ذکر گردیده، عبارت‌اند از:

• تدوین استانداردهای حسابداری، حسابرسی، حاکمیّتی و اخلاقی برای موسسات مالی اسلامی.

• فراهم نمودن زمینه‌های استفاده از استاندارهای تهیه شده در بانک‌ها و موسسات مالی اسلامی کشورهای عضو از طریق برپایی‏ سمینارها، برگزاری دوره آموزشی، انتشار نشریات دوره‏ای و غیره.

• انطباق استانداردهای حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی با معیارهای‏ جهانی و متعارف حسابداری و حسابرسی (در صورت امکان).

در حاصل حاضر ساختار سازمانی موسسه شامل‌ بخش‌های متفاوتی می‌گردد که عبارت‌اند از: مجمع عمومی، هیأت امنا، شورای تدوین استانداردهای حسابداری، شورای تدوین استانداردهای حسابرسی و حاکمیتی، کمیته شریعت و نهایتا دبیرخانه.

سازمان حسابداری و حسابرسی برای موسسات‏ مالی اسلامی در دوره فعالیت خود انتشارات گوناگونی داشته است که اغلب آن‌ها رویکردی کاملا کاربردی و اجرایی داشته و اساسا به منظور اجرا شدن در کشورهای عضو و غیر عضو تدوین شده‌اند. مهمترین محتوای تولید شده توسط این موسسه که در دو دهه اخیر به صورت سالانه و یا دوسالانه مورد اصلاح و تکمیل قرار گرفته است دو مجموعه می‌باشد که به ترتیب عبارت‌اند از: «استانداردهای شرعی برای موسسات مالی اسلامی » و «استانداردهای حسابداری، حسابرسی و حاکمیّتی برای موسسات مالی اسلامی».

همان‌گونه که از عنوان این دو مجموعه (که هر دو به صورت کتابچه و به دو زبان انگلیسی و عربی تهیه گردیده‌اند) برمی‌آید، کتاب اول به ارائه استانداردهای شریعت در فعالیت‌های مختلفی که در یک بانک یا موسسه مالی اسلامی جریان دارد می‌پردازد. این مجموعه در حال حاضر شامل ۴۱ استاندارد در رابطه با ۴۱ فعالیت مالی اسلامی رایج بوده و برخی موارد دیگر نیز در حال حاضر در کمیته‌های مرتبط در حال بررسی بوده و پس از نهایی شدن به مجموعه اضافه خواهند شد. این استانداردها در حال حاضر شامل مواردی چون: کارت‌های بدهی و اعتباری، تاخیر در تادیه، ضمانت سپرده، بیمه سپرده، حواله، جعاله، مضاربه، سلم و سلم موازی، استصناع و استصناع موازی، مرابحه، اوراق تجاری، انواع صکوک، قرض‌الحسنه، ترکیب عقود مختلف با یکدیگر، خدمات بانکی، کنترل غرر در مبادلات بانکی، وقف، زکات، صدقات، توزیع سود و غیره می‌باشند.

پس از کتاب استانداردهای شرعی، دومین انتشارات مهم ارائه شده توسط سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی، کتاب استانداردهای حسابداری، حسابرسی و حاکمیّتی می‌باشد. این مجموعه شامل پنج بخش بوده و پس از مقدمه، در بخش دوم به ارائه استانداردهای حسابداری می‌پردازد. در این قسمت (که شامل ۲۵ استاندارد می‌گردد) به صورت جزئی به شیوه حسابداری عقود اسلامی مانند مرابحه، مشارکت، مضاربه، جعاله و غیره اشاره می‌شود. بخش سوم استانداردهای حسابرسی را ارائه نموده و ضوابط حسابرسی، نحوه گزارش‌دهی و غیره، برخی از مباحثی می‌باشند که در این قسمت (که شامل پنج استاندارد می‌شود) مورد توجه قرار می‌گیرند. بخش چهارم استانداردهای حاکمیّتی که لازم است در یک بانک یا موسسه اسلامی موجود باشد را بیان می‌نماید (این بخش شامل هفت استاندارد می‌گردد). بخش آخر نیز بر ارائه کدهای اخلاقی که لازم است در موسسات مالی اسلامی رعایت شود تاکید می‌نماید (این بخش شامل دو استاندارد می‌گردد).

موسسه آموزش عالی مارکفیلد انگلستان
هدف از تشكیل موسسه آموزش عالی مارکفیلد كه در سال ۲۰۰۱ در كشور انگستان تاسیس گردید، تقویت تعامل و گفتگو میان ادیان و فرهنگ‌های گوناگون با یكدیگر (با تاكید بر دین اسلام) می‌باشد. علاوه بر این، موسسه تلاش می‌كند تا نیروهای متخصّص كه درك صحیحی از موضوعات دینی دارند را برای اشتغال در بخش‌های نیازمند تربیت نماید. در این موسسه دانشجویان، فرصت یادگیری در مورد چالش‌های پیش روی جامعه اسلامی و جامعه بشری را به دست می آورند.

فعالیت‌های این موسسه در حوزه بانكداری و مالی اسلامی بیشتر صبغه آموزشی داشته و موفقیّت‌های این مركز در ارائه خدمات آموزشی منجر به آن شده است كه در حال حاضر به عنوان یكی از معتبرترین موسسات ارائه دهنده دوره‌های مختلف آموزشی در بانكداری و مالی اسلامی در انگستان و جهان شناخته شود. اهداف این موسسه عبارت‌اند از:

• تبدیل موسسه به مرکز آموزشی-پژوهشی پیشرفته
• تصحیح و ارتقاء فهم از اسلام، جهان اسلام و جوامع مسلمان از طریق ارائه خدمات آموزشی
• فراهم نمودن زمینه‌های شكل‌گیری قضاوت انتقادی و نگاه مستقل به موضوعات عصر حاضر
• مجهز کردن دانشجویان به مهارت های لازم به منظور توسعه توانایی های تحلیلی-انتقادی آنان
• آماده سازی دانشجویان برای درک و مقابله با چالش‌های جدیدی که از طریق جوامع مدرن و چند فرهنگی به جوامع مسلمان تحمیل می شود
• کمک کردن به توسعه جامعه محلی از طریق ارائه خدمات آموزشی-پژوهشی مرتبط
• تلاش در جهت استفاده بهینه از دانشجویان و فراگیران در فرآیند دست‌یابی به اهداف موسسه
• ایجاد پلی میان ادیان، فرهنگ ها و تمدن ها

ارزیابی فعالیت‌های آموزشی موسسه نشان می‌دهد این مركز در حوزه بانكداری و مالی اسلامی و برخی دیگر از حوزه‌ها، به ارائه دوره‌های كارشناسی‌ارشد و دكتری اقدام می‌نماید. یادآور می‌شود این مركز موسسه آموزش عالی بوده و فاقد دوره كارشناسی می‌باشد. در حوزه بانكداری و مالی اسلامی دوره‌های مختلفی توسط موسسه ارائه می‌گردد كه در ادامه به صورت مختصر به ساختار برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

الف- دوره پیشرفته بانكداری و مالی اسلامی: این دوره تركیبی از مباحث اقتصاد اسلامی و بانكداری اسلامی بوده و فراگیران موظفّند دروس اجباری و اختیاری را به نحوی انتخاب نمایند كه مجموع آن به شصت واحد درسی برسد.

ب- دیپلم پیشرفته بانكداری و مالی اسلامی: این دوره مشابه دوره قبل بوده با این تفاوت كه تركیب دروس اجباری، تخصصی و اختیاری لازم است به ۱۲۰ واحد درسی برسد.

ج- دوره کارشناسی ارشد بانكداری و مالی اسلامی: این دوره مشابه دوره قبل بوده با این تفاوت كه لازم است دانشجو علاوه بر گذراندن واحدهای درسی ارائه شده، پایان‌نامه‌ای حداقل ۱۲۰۰۰ و حداكثر ۱۵۰۰۰ كلمه‌ای در یكی از موضوعات بانكداری و مالی اسلامی تدوین نماید.

د- دوره دكتری پژوهشی بانكداری و مالی اسلامی: موسسه دارای دو دوره دانشوری و دکتری می-باشد که هر دو به صورت پژوهشی برگزار می شوند. دانش جویان علاقمند به دوره دکتری، ابتدا دوره دانشوری را می گذرانند و در صورت موفقیت وارد دوره دکتری می شوند. به عبارت دیگر، دوره دانشوری پیش‌نیاز ورود در دوره دكتری می‌باشد. شرط موفقیت در دوره دانشوری ارائه موفق پژوهش دانشجو در قالب یک سمینار دانشجویی است. شرط موفقیت در دوره دکتری نیز شرکت در برنامه های آموزشی‌ـ‌پژوهشی مصوّب به عنوان بخشی از دوره و ارائه پایان نامه می باشد. یادآور می‌شود پایان نامه های دوره دانشوری و دکتری با حضور دو استاد داور (که حداقل یکی از آن ها از خارج از موسسه می‌باشد) و بدون حضور اساتید راهنما و مشاور، دفاع می‌گردد.

طرح پژوهشی مالی اسلامی (وابسته به دانشگاه هاروارد آمریكا)
یكی از فعالیت‌های پژوهشی مهم در رابطه با بانكداری و مالی اسلامی در جهان غرب، طرح پژوهشی مالی اسلامی است كه توسط دانشكده حقوق دانشگاه هاروارد ایالات متحده آمریكا، برگزار می‌شود. این طرح توسط مركز مطالعات خاورمیانه (وابسته به دانشكده حقوق دانشگاه هاروارد) در سال ۱۹۹۵ راه‌اندازی گردیده و همچنان نیز ادامه دارد. هدف از این طرح، فراهم نمودن زمینه‌های حقوقی، اقتصادی و مالی مرتبط به منظور توسعه دانش بانكداری و مالی اسلامی در آمریكا و سراسر جهان می‌باشد. هدف دیگر این طرح ایجاد فضای گفتگو و تضارب آراء میان صاحب‌نظران بانكداری و مالی اسلامی از سراسر جهان می‌باشد.

مسئولین برگزاری كننده این طرح پژوهشی اساتید و فارغ‌التحصیلانی از دانشكده‌های حقوق، تجارت و اقتصاد را در این طرح استخدام نموده و وظایف علمی و اجرایی مرتبط با بخش‌های گوناگون این طرح را توسط این افراد به پیش می‌برند. معمولا افرادی كه در این طرح استخدام می‌شوند، زمینه كاری مناسبی برایشان در آینده فراهم گردیده و می‌توانند در بنگاه‌ها، موسسات و گیشه‌های بانكی كه به مسائل مرتبط با بانكداری اسلامی می‌پردازند، مشغول به كار شوند. چندین بانك و موسسه حامی مالی این طرح پژوهشی هستند كه بانک اسلامی ابوظبی، بانک آرکاپیتا ، اچ اس بی سی ، خانه تأمین مالی کویت و غیره، برخی از آن‌ها می‌باشند.

تولیدات علمی این طرح تاكنون در قالب چاپ كتاب، حمایت از طرح‌های پژوهشی و برگزاری كارگاه‌ها، همایش‌ها و نشست‌های علمی ارائه شده است. به عنوان نمونه برگزاری كارگاه آموزشی تورق، کارگاه موضوعات انتخابی و روش شناسانه در بانكداری و مالی منطبق بر شریعت و نشست ابعاد قانونی و نظارتی نهادهای مالی اسلامی در آمریکا، برخی از فعالیت‌های پژوهشی انجام شده در طرح می‌باشند. همچنین، عناوین برخی از كتب منتشر شده در این طرح نیز عبارت‌اند از: تأمین مالی فقرا (ارتقای تأمین مالی خرد به روش اسلامی)، اثر جهانی مالی اسلامی (مروری بر صنعت بانكداری اسلامی و کاربردهایش)، توسعه اقتصادی و جهان اسلام، ریسک و بازدهی سرمایه‌گذاری در بانكداری اسلامی و تأثیر واقعه یازده سپتامبر بر صنعت مالی اسلامی.

ارائه خدمات مشاوره‌ای به اساتید، پژوهشگران و موسسات در داخل و خارج دانشگاه هاروارد در موضوعات مرتبط با بانكداری و مالی اسلامی یكی دیگر از برنامه‌های مطرح در طرح مالی اسلامی می‌باشد. همچنین با هدف خدمت به دانشمندان، پژوهشگران و فعالان صنعت بانكداری و مالی اسلامی و برقراری زمینه گفتگو برای فهم بهتر این دانش، در طرح پژوهشی مالی اسلامی، کتاب های منبع در حقوق، مالی، اقتصاد، تجارت و مطالعات اسلامی جمع آوری شده و با استفاده از آن‌ها و همچنین سایر منابع مكتوب، کتابنامه های تخصصی در بانکداری و مالی اسلامی به زبان انگلیسی تهیه گردیده است. علاوه بر این، در این طرح سعی شده است تا تارنمایی پرمحتوا در حوزه بانكداری و مالی اسلامی كه قابل استفاده برای پژوهشگران سراسر جهان باشد راه‌اندازی گردد.

برگزاری «نشست‌های دانشگاه هاروارد در موضوع بانكداری و مالی اسلامی » شاید مهمترین فعالیت پژوهشی انجام شده در طرح مالی اسلامی می‌باشد. این مجموعه نشست‌ها از سال ۱۹۹۷ شروع شده و تاكنون ادامه یافته است. دهمین دوره این همایش در مارس ۲۰۱۲ و با حضور محققان بانکداری اسلامی از سراسر جهان (از جمله ایران)، در دانشکده حقوق دانشگاه هاروارد برگزار گردید. مجموعه مقالات و سخنرانی‌های این نشست‌ها (كه هر یك بعد و موضوعی خاص را در بانكداری و مالی اسلامی دنبال می‌كنند) به صورت كتاب به چاپ می‌رسد. عناوین برخی از این كتب عبارت است از: مالی اسلامی در بازار جهانی، مالی اسلامی در قرن ۲۱، مالی اسلامی: چالش‌های محلی-فرصت های جهانی، مالی اسلامی و وظایف پیش رو، مالی اسلامی در بازار جهانی، مالی اسلامی: موضوعات حقوقی و نظارتی، همگرایی مالی اسلامی با جریان غالب اقتصاد، مالیه اسلامی: پویایی ها و توسعه، نظارت، استانداردسازی و شفافیت در بانکداری اسلامی.

۳. نتیجه‌گیری و دلالت‌های سیاستی
در این تحقیق مهمترین تجارب آموزشی و پژوهشی در سایر کشورهای جهان در حوزه اقتصاد، بانکداری و مالی اسلامی مورد کاوش قرار گرفت. یافته‌ها نشان می‌دهد که کشورهای مختلف اسلامی اقدام به راه اندازی دانشگاه‌ها، موسسات آموزشی و نهادهای پژوهشی مستقلی در حوزه بانکداری و مالی اسلامی نموده‌اند که هدف از این کار توسعه مباحث پژوهشی و تولید علم در اقتصاد و بانکداری اسلامی، آشنا نمودن نیروی انسانی و به ویژه فعالان شبکه بانکی (و مدیران بانکی) با موضوعات اقتصاد، بانکداری و مالی اسلامی و نهایتا پاسخ‌ به تقاضای عموم مردم مسلمان در زمینه استفاده از خدمات مالی سازگار با شرع بوده است. علاوه بر این، کشورهای غیر اسلامی مانند انگلستان و آمریکا نیز (به دلایل مختلف) به مقوله آموزش و پژوهش بانکداری و مالی اسلامی توجه نموده‌اند. با توجه به مباحث مطرح شده، شاید بتوان دلالت‌های ذیل را برای نظام آموزشی و پژوهشی کشور استخراج نمود:

الف- در تمامی کشورهای اسلامی مورد بررسی نظام بانکداری اسلامی دوگانه حاکم می‌باشد که در آن بانک‌های اسلامی و غیر اسلامی در کنار یکدیگر مشغول فعالیت می‌باشند و بانکداری اسلامی تنها بخشی از نظام بانکی را به خود اختصاص می‌دهد. با این حال فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی بانکداری اسلامی در این دسته از کشورها بسیار قابل توجه‌تر از ایران می‌باشد. با توجه به اینکه ایران اسلامی جزو معدود کشورهایی است تمامی بانک‌های آن اسلامی هستند (و بانکداری متعارف در آن جایی ندارد) و بزرگترین بانک‌های جهان اسلام نیز در این کشور مشغول به فعالیت می‌باشند، لازم است به مقوله آموزش و پژوهش اقتصاد و بانکداری اسلامی توجه بیشتری گردد.

ب- کشورهای غیر اسلامی مانند انگلستان و آمریکا به مقوله آموزش و پژوهش اقتصاد و بانکداری اسلامی توجه نموده‌اند. این در حالی است که شاید حجم عملیات مالی اسلامی در این کشورها کمتر از پنج درصد از کل عملیات مالی و بانکی باشد. این خود اهمیت آموزش و پژوهش و تربیت نیروی انسانی در این حوزه را نشان می‌دهد. مناسب است در کشور ایران که در آن چندین هزار شعبه بانکی اسلامی به فعالیت مشغول‌اند، به مسئله آموزش نیروی انسانی و فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی توجه بیشتری مبذول گردد.

ج- در اکثر کشورهای اسلامی مورد بررسی، دانشگاه‌های فعال و یا بانک‌های مرکزی اقدام به تاسیس موسسات آموزشی-پژوهشی مختص بانکداری و مالی اسلامی نموده‌اند. مناسب است در آینده زمینه تشکیل چنین موسساتی در ایران فراهم گردد.

منابع و مآخذ
• پایگاه اینترنتی مركز بین‌المللی آموزش بانكداری و مالی اسلامی به آدرس : www.inceif.org
• پایگاه اینترنتی مؤسسه بانکداری و مالی اسلامی (وابسته به دانشگاه بین المللی اسلامی مالزی) به آدرس www.iium.edu.my/iiibf
• پایگاه اینترنتی نهاد بانکداری و مالی اسلامی مالزی (وابسته به بانک مرکزی مالزی) به آدرس www.ibfim.com
• پایگاه اینترنتی مرکز پژوهش‌های اقتصاد اسلامی (وابسته به دانشگاه ملک عبدالعزیز عربستان) به آدرس: www.iei.kau.edu.sa
• پایگاه اینترنتی موسسه آموزش و پژوهش اسلامی (وابسته به بانک توسعه اسلامی) به آدرس : www.irti.org

• پایگاه اینترنتی موسسه بین‌المللی اقتصاد اسلامی (وابسته به دانشگاه بین المللی اسلامی پاکستان) به آدرس www.iiu.edu.pk
• پایگاه اینترنتی دانشكده شریعت و مطالعات اسلامی (وابسته به دانشگاه یرموك اردن) به آدرس: www.yu.edu.com
• پایگاه اینترنتی مركز مالی اسلامی بحرین به آدرس www.bibf.com
• پایگاه اینترنتی سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات‏ مالی اسلامی به آدرس www.aaoifi.com
• پایگاه اینترنتی انجمن بین المللی اقتصاد اسلامی به آدرس : http://www.iaie.net
• پایگاه اینترنتی موسسه آموزش عالی مارکفیلد به آدرس : www.mihe.org.uk
• پایگاه اینترنتی طرح پژوهشی مالی اسلامی (وابسته به دانشگاه هاروارد آمریكا)

فاطمه اشتیاقی (کارشناس‌ارشد سیستم‌های اقتصادی) و حسین میسمی (کارشناس پژوهشی)