اعتدال درتمامي شئون زندگي رمز تکامل و بهروزي است ودر ارتباط با وحدت اسلامي و ارتقاء منزلت ملل مسلمان و حفظ همبستگي آنان تنها راه ، تنظيم مشي اعتدالي وکنترل افراط گرايان و طرد هر گونه رويکرد افراطي به مسائل نظري و عملي است. که البته به معني عدول از مواضع حق يا نسبي کردن ارزشهاي ديني نيست.

آثار تعادل 
نگاهي کوتاه به آثار مثبت ميانه روي واعتدال مي افکنيم و مي گوئيم :
همه اخلاق نيکو در ميانه است       که از افراط وتفريطش کرانه است
ميانه چون صراط مستقيم است      زهر دو جانبش قعر جحيم   است 

وحدت و همبستگي
هر جا سخن از وحدت مي شود ، برخي مي پرسند بر سر چه چيز و چگونه متحد شويم؟ چيستي، چرائي و چگونگي وحدت در يک مفهوم خلاصه مي شود و آن هم ايستادگي بر نقطه اعتدال است. اگر برداشتها وحرکتهاي افراطي کنار نهاده شود وبه آنچه خداي سبحان رضايت دارد (دين وسط) راضي شويم، اختلافي باقي نمي ماند. پيامبراکرم (ص)ضمن توصيه به پايبندي بر اين روش مي فرمايند : "عليکم بالاقتصاد فما افترق قوم قط اقتصدوا" (۲۲)

سلامت وامنيت
برخلاف ارزشگذاري برخي ازافراد (که شايد از زاويه افراطي شکل مي گيرد) حرکت بر روي خط، بدون تمايل به راست وچپ به هيچ وجه مذموم وغير قابل قبول نيست بلکه دلالت عقل و بررسي عرفي، سلامت آنرا تأييد مي کند در روايتي حضرت علي بن ابي طالب عليه السلام مي فرمايند: " من اراد السلامة فعليه بالقصد " (۲۳) و در جايي مي فرمايد : "من ترک القصد جار" (۲۴)يعني؛ ناديده گرفتن ميانه روي نشانه جور و ستم است . درجاي ديگر مي فرمايد: " من اخذ القصد حمدوُا واليه طريقَه وبَشِّروه بالنجاة" (۲۵) يعني ميانه روي و اعتدال نه تنها نکوهيده نيست بلکه ستودني است وامنيت و سلامت در گرو آنست. در سخن ديگري چنين آمده، پايان مسير افراطي را جهنم مي داند و مي فرمايد : " النار غاية المفرطين" (۲۶) 

برکت و باروري
اندازه گيري در امور زندگي واتخاذ شيوه ميانه خصوصاً در مسائل مادي مي تواند عامل برکت و ماندگاري و سبب باروري و بازدهي بيشتر اقدامات و حرکتها در دنيا و آخرت شود و بي توجهي به مقدار و اندازه مطلوب، در کارها برکت را زائل و باروري و زايش را مواجه با اختلال مي نمايد. پيامبر گرامي اسلام مي فرمايند : "من اقتصد اغناه الله ومن بَذَّرَ افقره الله " (۲۷) به حس و تجربه نيز اثبات گرديده است که بهره برداري از يک ابزار مادي بصورت متعادل مي تواند عمر آنرا طولاني و نتائج آنرا مضاعف گرداند در حاليکه متروک گذاردن يا هر نوع تفريطي درمورد آن يا زياده روي در ارتباط با آن مي تواند سطح کارآمدي وبهره وري آنرا کاهش دهد . همچنانکه تعادل در تنظيم ارتباط با يک فرد يا يک مجموعه مي تواند عمر روابط و برکات ارتباط با آنها را مضاعف نمايد و افراط يا تفريط درمورد آن اين فرايند مواجه با چالش ومشکل مي نمايد.

ابعاد اعتدال
اسلام، نمادي از يک نگرش اعتدالي وبرخاسته از آنست ودربرابرظاهرگرائي مطلق مسيحي و باطن پژوهي افراطي يهودي قد برافراشته وايده اعتدال در توجه به ظاهر و باطن را مطرح نموده و آنرا در تمامي شئون زندگي گسترش داده است. قرآن کريم مي فرمايد :" ماکان ابراهيم يهودياً ولانصرانيا ًو لکن حنيفاً مسلماً " (۲۸)حنيف را به معني مستقيم ومعتدل معنا کرده اند (۲۹) . اين شيوه اعتدالي را حضرت ابراهيم عليه السلام به نزديکان خود به عنوان يک دستاورد جديد علمي عرضه ميکند ومي فرمايد :" ياابت اني قد جاءني من العلم ما لم يأتک فاتبعني اهدک صراطاً سوياً " (۳۰) پيامبر گرامي اسلام نيز ضمن دعوت به اعتدال ، مصيبتهاي امتهاي پيشين را تماماً ناشي از افراطي گري مي داند و مي فرمايد : " اياکم و الغلو في الدين فإنما اهلک من کان قبلکم اغلو في الدين" (۳۱)

اين نگرش بنيادي که بايد بخشي از شاکله شخصيتي مسلمان را تشکيل دهد در تمامي عرصه ها حضور و معني دارد حتي در نفس مفهوم اعتدال ودر نگرش اعتدال ، معتدل بودن ، رمز کمال و سلامت ارزيابي مي شود. اينک به بررسي ابعاد اعتدال که در تعاليم تربيتي فرهنگي اسلام مورد توجه واقع شده است، مي پردازيم :

اعتدال در گرايش به دنيا و آخرت : قرآن کريم در اين مورد مي فرمايد : " وابتغ فيما اتاک الله الدار الاخرة ولاتنس نصيبک من الدنيا" (۳۲)حضرت لقمان عليه السلام به فرزندش مي گويد :" يابني لاتدخل في الدنيا دخولاً يغير بآخرتک ولاتترکها ترکاً تکون کلاً علي الناس" (۳۳) از پيامبر گرامي اسلام نيز روايت گرديده است که فرمود :"أعظم الناس همّاً المؤمن يهتم بأمر دنياه وامر اخرته" (۳۴)

اعتدال دراميدواري به خدا: در توازن بين خوف و رجاء ، خداوند رحمان مي فرمايد : "يحذرالاخرة ويرجو رحمة ربِّه" (۳۵) و در روايتي چنين مي خوانيم :"خير الاعمال اعتدال الرجاء والخوف" (۳۶)حضرت لقمان عليه السلام نيز به فرزند خود چنين مي گويد :" يا بني کن ذاقلبين، قلب تخاف الله خوفاً لا يخالطه تفريط وقلب ترجوا به رجاءاً لايخالطه تغرير" (۳۷)

اعتدال در عبادت : خداوند متعال مي فرمايد : "ولاتجهر بصلاتک ولاتخافت بها وابتغ بين ذلک سبيلاً" (۳۸) پيامبرگرامي اسلام فرمودند: " ليصل احدکم نشاطه فاذاکسل أوفترفليقعد"(۳۹)

ودرروايت ديگر چنين آمده است که " دع الطواف وانت تشتهيه" (۴۰) ودر فقه اسلامي ، بابي با عنوان : "عدم جواز الافراط في اطالة صلاة الجماعة " گشوده شده است. که با ارائه روايات مختلف از ائمه دين، انتخاب روش ميانه را به امامان جماعت توصيه مي نمايد.

اعتدال در گفتار: خداوند متعال مي فرمايد : "وقولوا لهم قولاً معروفاً " (۴۱) ودر روايتي چنين مي خوانيم "الاکثار يزّل الحکيم ويملّ الحليم فلاتکثر فتضجر وتفرط فتهن " (۴۲) و درسخن ديگري چنين آمده است :"الکلام کالدواء قليله ينفع وکثيره قاتل " (۴۳) با آنکه شاعران در فرهنگ اسلامي همواره مورد احترام وتکريم بوده اند اما در کتب فقهي بابي با عنوان :"کراهيه الافراط في انشاء الشعر " به چشم مي خورد که طي آن براي خلاقيت هنري وخلق اثر ادبي نيز رعايت اعتدال مورد توصيه قرار گرفته است .

اعتدال در موعظه و نصيحت : به واعظان و راهنمايان اخلاقي نيز رعايت اعتدال در تنظيم گزاره ها توصيه گرديده ايت پيامبر گرامي اسلام مي فرمايند : " ادعوا الناس و بشرّوا و لاتنفروا و يسّروا و لا تعسروا" (۴۴) ودر حديثي ديگر حضرت علي بن ابي طالب عليه السلام مي فرمايند : " الفقيه کل الفقيه من لم يقنّط الناس من رحمة الله و لم يؤيسهم من روح الله ولم يؤمنهم من مکر الله " (۴۵) عدم اندازه گيري درانتقاد يا نصيحت از ديدگاه روانشناسي توليد لجاجت ونفرت مي کند ومخاطب را درموضع واکنش منفي قرار مي دهد. در روايتي چنين آمده است : "الافراط في الملامة يشب ميزان اللجاجة " (۴۶)

اعتدال در قاطعيت و سازگاري : جمع آوري اصولي که اسلام به عنوان روشهاي مديريتي ارائه کرده است مي تواند بهترين الگو ومدل رادر يک مديريت کاربردي وموفق اراده نمايد . از جمله اين اصول، رعايت اعتدال و ميانه روي در قاطعيت ومرافقت با نيروهاي تحت مديريت است که از آن تعبير به "حزماً في لين " شده است . حضرت خديجه (س) از پيامبر گرامي اسلام روايت كرده که فرمود: " ان المؤمن تراه، قوة في دين وحزماً في لين" (۴۷) همين مضمون به لسان مناجات و دعا نيز آمده است: اللهم انّي اسألک حزماً في لين"



اعتدال در آشتي و قهر : قرآن کريم مي فرمايد : "فامساک بمعروف أو تسريح بإحسان " (۴۸) ودر روايتي از حضرت علي بن ابي طالب عليه السلام مي خوانيم : " احبب حبيبک هونا ما ...وابغض بغيضک هوناًما" (۴۹)

اعتدال در هزينه و انفاق: قرآن کريم مي فرمايد : "لاتجعل يدک مغلولة الي عنقک و لاتبسطها کل البسط فتقعد ملوماً محصوراً " (۵۰) ودرآيه ديگر در مورد نرم تأمين هزينه همسران مي فرمايد : علي المولود له رزقهن وکسوتهن بالمعروف " (۵۱) و پيامبر گرامي اسلام فرمودند : "الاقتصاد في النفقه نصف المعيشه " (۵۲)

اعتدال در شيک پوشي و ساده پوشي : "فان النبي (ص)نهي ان يلبس الثياب الحسنة التي ينظر اليه فيها او الدنيه او الرثه التي ينظر اليه فيها و قال امراً بين الامرين و خيرالامور اوساطها" (۵۳)

اعتدال در تربيت فرزندان : درروايتي در مورد مديريت تربيتي فرزندان چنين آمده است : " شر الاباء من دعاه البر الي الافراط وشرّ الابناء من دعاه التقصير الي العقوق" (۵۴)

اعتدال در تعامل با همسر : قرآن کريم در اين ارتباط در آيات متعدد با استفاده از واژه "معروف" همگان را به رعايت اعتدال در مناسبات همسري فرا خوانده است و مي فرمايد "عاشروهن بالمعروف " (۵۵) و " لهن مثل الذي عليهن بالمعروف" (۵۶) ودر پرداخت مهريه ، در تأمين آذوقه ونيازهاي روزمره، در تنظيم روش زندگي يا جدائي در تمامي موارد ، رعايت اعتدال در زندگي مشترک مورد تأکيد قرار گرفته است .

اعتدال در شوخ طبعي : بدون شک، شادي وشوخ طبعي از عوامل بهره افزائي و نيروآفريني در کاراست و دربرابر آن، سردي ويخ زدگي درفضاي کارموجب رکود ومواجهه با بن بست مي گردد اما در نظام تربيتي اسلام براي آن حدّگذاري صورت گرفته است . محي الدين النووي در اين مورد مي گويد : " بالمزاح بحق ولکن لايکثر منه فان الافراط فيه والاکثار منه مذمومان " (۵۷) فقهاءاسلامي معتقدند "تردّ شهادة من افرط في المزاح والحکايات المضحکة " (۵۸)

اعتدال در زهد وپارسائي : برخي از افراد در زندگي دنيا با هيجان وشيفتگي به سراغ دنيا مي روند وجز شهوت ولذت وتأمين رفاه وانهماک درتمتعات دنيائي چيزي نمي شناسند وبرخي عزلت وتبتّل اختيار مي کنند وبه اصطلاح کاتوليک تر از پاپ مي شوند . اسلام هر دوسوي اين جريان را محکوم و رويکردي متعادل را دراين زمينه تنظيم وتوصيه مي نمايد. خداوند سبحان به پيامبر اکرم (ص) مي فرمايد "ياايها النبي لم تحرم مااحل الله لک" (۵۹) و پيامبر اکرم (ص) خود مي فرمايند : " اما والله اني اتقاکم لللّه واخشاکم له لکني اصوم وافطر واصلي وارقد واتزوج النساء فمن رغب عن سنتي فليس منّي" (۶۰) حضرت علي بن ابي طالب عليه السلام به عاصم بن زياد که صومعه نشيني وکناره گيري از همه تمتعات دنيائي را انتخاب کرده بود مي فرمايد : " اتري احل الله لک الطيبات وهو يکره ان تاخذها" (۶۱)

نتيجه :
اعتدال درتمامي شئون زندگي رمز تکامل و  بهروزي است ودر ارتباط با وحدت اسلامي و ارتقاء منزلت ملل مسلمان و حفظ همبستگي آنان تنها راه ، تنظيم مشي اعتدالي وکنترل افراط گرايان و طرد هر گونه رويکرد افراطي به مسائل نظري و عملي است. که البته به معني عدول از مواضع حق يا نسبي کردن ارزشهاي ديني نيست. در کنفرانس جهاني که موضوع تدوين منشور وحدت اسلامي در دستور قرار گرفته است پيشنهاد مي شود انتخاب مشي اعتدالي به عنوان يکي از اصول منشور ومبارزه با افراط گرايان، حذف منشورات وکتب وروايات غلاة و طرد گروههاي تندرو جزء مواد آن قرارگيرد .خداوند توفيق درک اين اندازه گيري صحيح وعمل آن را به جامعه اسلامي ما مرحمت فرمايد.

پي نوشت:
([۲۲]) فردوس الاخبار۱/۳۸۷.

([۲۳]) غررالحکم،حديث ۸۰۹۹.

([۲۴]) نهج البلاغه،نامه۳۱.

([۲۵]) نهج البلاغه،خطبه ۲۲۲.

([۲۶]) غررالحکم،حديث۴۷۸.

([۲۷]) جامع الصغير۲/۵۷۸.

([۲۸]) آل عمران/۶۷.

([۲۹]) لسان العرب ۶/۷۷.

([۳۰]) مريم /۴۳.

([۳۱]) المجموع للنووي ۸/۱۷۱،المغني لابن قدامه ۳/۴۴۵.

([۳۲]) قصص/۷۷.

([۳۳]) بحار الانوار ۷۳/۱۲۴.

([۳۴]) کنز العمال ۱/۱۴۴.

([۳۵]) زمر/۹.

([۳۶]) عيون الحکم والمواعظ ص۲۴۰.

([۳۷]) تنبيه الخواطر ص۴۱.

([۳۸]) اسري /۱۱۰.

([۳۹])کنز العمال ۳/۳۷.

([۴۰]) الحدائق الناظره ۱۶/۲۵۵.

([۴۱]) نساء/۵.

([۴۲])غررالحکم روايت ۲۰۰۹.

([۴۳]) غررالحکم.

([۴۴]) کنز العمال ۳/۲۹.

([۴۵]) نهج البلاغه،حکمت ۹۰.

([۴۶]) عيون الحکم والمواعظ ص۲۲.

([۴۷]) مناقب خديجة الکبري ص۴۰.

([۴۸]) بقره/۲۲۹.

([۴۹]) نهج البلاغه،حکمت ۲۶۸.

([۵۰]) اسراء/۲۹.

([۵۱]) بقره/۲۳۳.

([۵۲]) مجمع الزوائد ۱/۱۶۰.

([۵۳]) السنن الکبري للبيهقي ۳/۲۷۳.

([۵۴]) تاريخ يعقوبي ۲/۳۲۰.

([۵۵]) نساء /۱۹.

([۵۶] بقره/۲۲۸.

([۵۷]) المجموع ۴/۶۵۳.

([۵۸]) کشف اللثام ۲/۳۷۴.

([۵۹])تحريم/۱.

([۶۰])کنز العمال ۳/۳۰.

([۶۱])نهج البلاغه،خطبه ۲۰۹.


فهرست منابع ومأخذ:

۱- ابن حزم اندلس ، علي بن احمد ، المحلي ،بيروت ، دارالافاق الجديدة ، بي تا.

۲- ابن قدامه مقدسي،موفق الدين عبد الله بن احمد،المغني،قاهره،دارالکتاب الاسلامي،بي تا.

۳- ابن ماجه قزويني،محمد بن يزيد ، سنن ابن ماجه، بيروت ، دارالکتب العلمية ، بي تا.

۴- ابن منظور ، ابوالفصل محمد مکرم، لسان العرب ، بيروت ، دارصادر،[تاريخ مقدمه ؛ ۱۳۰۰ق]

۵- انصاري ، مرتضي بن محمد امين، الرسائل ، بي جا ، بي تا ، ۱۳۲۶ق.

۶- بحراني ،يوسف بن احمد بن ابراهيم ،الحدائق الناظرة في احکام العترة الطاهرة ، تبريز، کارخانه احمد آقا وعلي آقا تاجر تبريزي، ۱۳۱۸ق.

۷- البيهقي ، ابن بکر احمد ، السنن الکبري ، حيدر آباد ، دائرة المعارف العمانية ، ۱۳۴۴.

۸- دکتور ابراهيم مدکور- المعجم الوجيز – منشورات دارالثقافة –قم.

۹- ديلمي همداني ، شيرويه بن شهردار ، فردوس الاخبار بماثور الخطاب المخرج علي کتاب الشهاب، بيروت ، دار الکتاب العربي ، ۱۴۰۷ق.

۱۰- سيوطي ،جلال الدين عبد الرحمن ،خير الخلائق ، مصر،عبد الحميد احمد حنفي، بي تا.

۱۱- علي بن ابي طالب ، نهج البلاغة ، التحقيق ، الامام الشيخ محمد عبده ، بيروت ، دارالمعرفة ، بي تا .

۱۲- علي بن ابيطالب (ع)، غررالحکم ودررالکلم ، من کلمات علي بن ابيطالب ، النجف ، منشورات دار الثقافة العامر ،بي تا.

۱۳- فاضل رضوي ، بهاءالدين محمد،کشف اللثام ، تهران ، فراهاني، ۱۳۹۱ق.

۱۴- فيض کاشاني، محسن ، تفسير الصافي ، مشهد ، دارالمرتضي للنشر، ۱۳۹۹ق.

۱۵- ليثي واسطي، علي بن محمد، عيون الحکم والمواعظ ، قم ، دار الحديث ، ۱۳۷۶.

۱۶- المالکي الحسني ،السيد محمد بن علوي ، البشري في مناقب السيدة خديجة الکبري (رض)، بي جا ، بي نا ، بي تا.

۱۷- المتقي الهندي علاءالدين علي ، کنز العمال ، حيدر آباد ، دائرة المعارف العمانية ، ۱۳۴۶ق.

۱۸- مجلسي ، محمد باقر ، بحار الانوار ، بيروت ، مؤسسة الوفاء ، الطبع الثانية ، ۱۴۰۳ق.

۱۹- محقق حلي ، المعتبرفي شرح المختصر ، بي جا ، مؤسسة سيد الشهداء ، ۱۳۶۴ ش.

۲۰- محي الدين بن النووي – المجموع – بيروت – دار الفکر- بيتا.

۲۱- ورام ، ابوالحسين مسعود بن ابي فراس ، تنبيه الخواطر و نزهة النواظر ، طهران ، دارالکتب الاسلامية،۱۳۷۶ق.

۲۲- الهيثمي ، نورالدين علي ، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد ، بيروت ، دارالکتاب ، ۱۹۶۷م.

۲۳- يعقوب ، احمد بن ابو يعقوب ، تاريخ يعقوبي، تهران بنگاه ترجمه ونشر کتاب ،۱۳۵۶.

به قلم: دکتر محمد رضا رضوان طلب