حج، عملی عبادی در اسلام است که علاوه بر بُعد عبادی دارای ابعاد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیز هست و از مهم‌ترین شعائر اسلام به شمار می‌رود.

رهبر معظم انقلاب اسلامی در سالهای مختلف و در ایام حج سخنانی را خطاب به حجاج بیت الله الحرام ایراد می کنند که در مقاله زیر نمونه هایی از آن را می خوانیم.

معرفت،نخستین هدیه حج
اگر چه بركات حج، همه‏ جنبه‏ هاى حیات بشرى را فرا مى گیرد و این باران رحمت بى‏ دریغ، از خلوت دل و اندیشه‏ آدمى تا عرصه‏ سیاست و اجتماع و قدرت ملّى مسلمانان و تعاون میان ملت‌هاى مسلمان را، بارور و سرزنده و برخوردار از شور زندگى مى‏ سازد، لیكن شاید بتوان گفت كه كلید این همه، «معرفت» است و نخستین هدیه‏ حج به كسى كه مایل است چشم خود را به حقایق بگشاید و از نیروى خداداده‏ى «فهم پدیده ‏ها» بهره بگیرد، همان معرفت و شناخت منحصر به فردى است كه عادتاً جز در حج، در اختیار خیل عظیم مسلمانان قرار نمى‏ گیرد، و هیچ پدیده‏ دینى دیگرى نمى ‏تواند مجموعه‏ شناخت‌هایى را كه در مراسم حج، قابل وصول است، یك جا در اختیار امت اسلامى قرار دهد.(1)
 
شکرگزاری نعمت حج
اكنون كه موسم حج فرا رسیده و نغمه لبیك برآمده از دل‌هاى مشتاق، فضاى حریم امن الهى را انباشته است و ملت‌هاى مسلمان، از آفاق گسترده‏ جهان، به میعاد ذكر و استغفار و قیام و اتحاد شتافته، و برادران مهجور، به یكدیگر رسیده ‏اند، جبهه‏ سپاس و خضوع به ساحت خداى عزیز و حكیم سوده، حمدى به عظمت صفات حسنى‏ و شكرى به وسعت دریاى رحمت حق، نثار حریم حضرت احدیت مى‏ كنم، كه یك بار دیگر به مسلمین مشتاق، توفیق این فریضه را عطا فرمود، و یك بار دیگر پرچم عزت و عظمت را بر فراز سر مسلمانان در خانه‏ امن خود برافراشت و یك بار دیگر حجاج ایرانى را بر این سفره‏ رحمت و عظمت نشانید. زبان و قلم از توصیف و تقدیر این نعمت بزرگ، قاصر است، خدا كند كه نور معرفت بر دل‌هاى روشن شما حج‏ گزاران بتابد و حقیقت، بى‏ واسطه ‏ حرف و گفت، در جان مشتاق شما متجلى گردد.
نكته‏ مهمى كه این‏جانب مى ‏خواهم به شما برادران و خواهران از هر كشور و ملت كه هستید بگویم این است كه حج، نعمتى الهى است كه بر نسل‌هاى مسلمان ارزانى شده است؛ قدردانى و شكرگزارى، آن را زیاد مى‏ كند و ناسپاسى و قدر ناشناسى، آن را از مسلمین مى‏ گیرد كه این همان عذاب شدید الهى است كه «و لئن كفرتم انّ عذابى لشدید».
گرفته شدنِ حج به این نیست كه از مسلمانان كسى به حج نرود، بل به این است كه مسلمانان از منافع بى‏ شمار آن محروم بمانند و زیاد شدن آن به این نیست كه هر سال گروه‌هاى بیشترى حج كنند، بل به این است كه از منافع آن بهره ‏مند شوند كه: «لیشهدوا منافع لهم.» خوب است به درستى بیندیشیم.(2)
 
مرهم دل‌های خسته و مجروح
حج‌ باید بر دل‌های ‌خسته ‌و مجروح ‌مسلمین ‌مرهم‌ نهاده ‌و راه ‌رشد و صلاح‌ را ـ كه‌ همانا اتحاد و همبستگی ‌ملت‌های‌ مسلمان ‌و عزم ‌راسخ‌ آنان ‌بر مقابله ‌و مبارزه ‌با اردوگاه ‌استكبار و جهانخواران ‌و غارتگران‌ ثروت‌های‌ مادی‌ و معنوی‌ مسلمین‌ است‌ به ‌آنان ‌نشان ‌دهد.(3)
 
نزدیک سازی حج به روح و حقیقت آن
حج‌ را هر چه ‌بتوانید، به ‌معنی‌ و روح ‌و حقیقت ‌آن‌ نزدیك ‌كنید و بدانید كه‌ هر كس‌ حج ‌را از هویت‌ سیاسی‌ آن ‌جدا كند، یا جاهل ‌است‌ و یا مغرض‌؛ و خداوند نخواهد گذشت‌ از آنان ‌كه ‌برای ‌رسیدن ‌به ‌هدف‌های‌ ناپاك ‌و حقیر خود، آماده‌اند كه ‌بزرگترین‌ حربه‌ ‌امت ‌اسلامی‌ در برابر جهان‌ كفر و استكبار را از او بگیرند و حج‌ زندگی‌ساز و شورآفرین‌ را، به‌ عبادتی‌ فردی‌ و سطحی‌ همراه ‌با سیاحت‌ و تجارت‌ بدل ‌كنند.(4)
 
 
زنده سازی روح توحید
حج ‌می‌تواند روح ‌توحید را در دل‌ها زنده ‌كند، تكه‌ پاره‌های‌ امت ‌بزرگ‌ اسلامی ‌را به ‌هم ‌وصل ‌كند، عظمت ‌مسلمین ‌را به ‌آنان ‌برگرداند و آنان ‌را از حقارت ‌و احساس‌ ذلتی ‌كه ‌بر ایشان‌ تحمیل‌ كرده‌اند، نجات ‌دهد؛ حج ‌می‌تواند دردهای ‌مسلمین ‌را به ‌علاج ‌نزدیك ‌كند و بزرگترین ‌درد آنان ‌راـ كه‌ سلطه‌ ‌فرهنگی ‌و اقتصادی ‌و سیاسی‌ كفر و استكبار است‌ـ درمان کند.
حج ‌می‌تواند دلبستگی‌های ‌اسارت‌آفرین ‌را از دل‌ها بشوید و در مقابل‌، ارتباط با خدا و با بندگان ‌خدا را در فرد و جمع ‌مسلمانان‌ تقویت ‌نماید.(5)

مظهر معنویت، وحدت و برائت
حج از یك طرف مظهر معنویت است - ارتباط با خدا، آشنا شدن دل با آیات الهى و نزدیك شدن هرچه بیشتر انسان به خدا از یك طرف، مظهر وحدت است - یكپارچگى امّت اسلام، برداشتن دیوارها و حجاب‌ها و پُر كردن درّه‏ها و شكاف‌هایى كه یا به‏ دست دشمن، یا به ‏وسیله تعصّبات و اوهام به ‏وجود آمده است، و نیز ایجاد قدمى به سوى امّت واحده اسلامى است - و از طرف دیگر مظهر برائت از دشمنان خدا، برائت از مشركین و ایادى شرك و كفر است. اگر ان‏شاءاللَّه این سه جهت در حج متجسّد و مجسّم شود، حج فایده خود را بخشیده است. اوّل، شما و حاجى هستید كه از حج بهره مى ‏برید. در مرتبه دوم، دنیاى اسلام و جامعه اسلامى و امّت اسلامى است كه این بهره را مى‏ برد. یكى از خصوصیات حج این است كه فضا را معنوى مى‏ كند. الان فضاى كشور به بركت نزدیكى ایام حج و با رفتن حُجّاج، در شرف معنوی‌تر شدن است. وقتى حُجّاج برمى‏ گردند، باز بارى از معنویت با خود مى‏ آورند؛ یعنى سوغات روحیه و معنویت. هر وقت سخن از حجّ است، معنویت پراكنده مى‏ شود. باید این ‏طور باشد.(6)
 
طواف، مظهر ارادت انسان به مرکز عالم وجود
در تعالیم اسلام نكته هایی وجود دارد كه خوب است برادران و خواهران به آن توجّه كنند. اسلام با سنّت‌هایى كه از قبل از اسلام باقى مانده است، دو نوع رفتار مى‏ كند. اوّلاً بعضى سنّت‌هاى غلط  را به‏ كلّى از بین مى برد و نابود مى ‏كند؛ چون سنّت‌هاى درستى نیست. مثل این كه عرب‌ها قبل از اسلام، دختران خودشان را نگه نمى‏ داشتند، یا بیشترِ ملت‌هاى غیرمسلمان، جنس زن را تحقیر و اهانت مى‏ كردند! اسلام این سنّت را به ‏كلّى از بین برد؛ چون به ‏كلّى غلط بود.

ثانیاً اسلام بعضى از سنّت‌ها را از بین نبرده است. كالبد سنّت را نگه داشته و محتوا و روح آن را عوض كرده است؛ مثل بسیارى از اعمال و مراسم حج. این طوافى را كه ملاحظه مى ‏كنید، قبل از اسلام هم بود؛ منتها محتواى طواف، محتواى شرك بود! اسلام آمد و این عمل را از محتواى شرك آلود، خالى و از محتواى توحید پُر كرد. طواف در آن زمان، مظهر گرایش انسان به آلهه و اربابِ ادّعایى و پندارى بود؛ آن را تغییر داد و مظهر ارادت انسان به مركز عالم وجود - یعنى حضرت حق متعال و وجود مقدّس پروردگار - قرار داد. ظاهر را نگه داشت و باطن را عوض كرد.(7)
 
تدبّر در حج
تدبّر در حجّ، عامل معجزه ‏آسایى در گسترش این اندیشه در میان همه‏ مسلمانان است، به علاوه چهار راه عظیمى براى تبادل اطلاعات ملت‌ها از شرق و غرب و شمال و جنوب جهان اسلام است. من به همه‏ برادران و خواهران مسلمان كه در محشر عظیم حج گرد آمده ‏اند متواضعانه توصیه مى‏ كنم كه در حج تدبر كنند و آن دو نكته‏ اصلى را یعنى دل سپردن به خدا و نزدیك كردن خود به ذات مقدس الهى در اندیشه و عمل با عبودیت خالص و حقیقى از یك سو و اجتناب و برحذر بودن از شیطان‌ها و دشمنان راه و جهت الهى از سوى دیگر، براى خود تأمین كنند و با روحى مجهّز به تقوا و دلى سرشار از اعتماد به خدا و روحى لبریز از امید به آینده‏ امت اسلامى و تصمیمى راسخ در پیگیرى هدف‏هاى اسلام و به قصد حاكمیت یافتن معارف و قوانین و فرهنگ اسلامى بر جوامع مسلمان، به ‏دیار خود باز گردند.(8)
 
برکات حج
تقویت این احساس در فرد، كه وى عضوى از پیكر بزرگ امت است و هدایت درست آن، باید بتواند بر همه‏ آن ترفندهاى تفرقه ‏ساز، غلبه كند؛ و ضمن این ‏كه هویت ملّى و فرقه ‏ایى را در بخش‌هاى گوناگون امت اسلامى پاس مى ‏دارد، از فوایدى كه در یك‌دلى و اتحاد است، همه‏ این مجموعه‏ بزرگ را بهره ‏مند سازد و عزّت و اقتدار و خیر كثیرى را كه در یكپارچگى امت اسلامى نهفته است، شامل همه‏ اجزا و اعضاى آن كند.
طواف و سعى و نمازهاى جماعت و همه‏ حركات و سكنات دسته جمعى در حج، این درس را به حج‌گزار مى‏ رساند و آن را در اعماق وجود او نفوذ مى‏ دهد.

شناخت نمونه و نمایى از آن امّت واحده، به معنى گامى عملى در راه تحقق آن آرزوى بزرگ - یعنى اتحاد اسلامى - و در نهایت سر بركشیدن قدرت واحده‏ اسلامى در میدان سیاست جهانى است. دیدن توده‏ هاى عظیم حج‌گزار از نقاط گوناگون عالم، و با زبان‌ها و رنگ‌ها و نژادهاى گوناگون، افق دید مسلمان را گسترش مى‏دهد و از مرزهاى شخصى و قومى و ملّى فراتر مى ‏برد، و وظیفه‏ اسلامىِ رفتار برادرانه، وى را با آنان به تعارف و هم‌زبانى و همدلى مى ‏كشاند، خبرهاى اختصاصى ملت‌ها را به سراسر جهان اسلام مى‏ بَرَد و توطئه‏ تبلیغاتى دشمن را كه همیشه، و امروز بیش از هر زمان، دست اندركار قلب حقیقت و دروغ‏سازى و شایعه ‏پراكنى است، خنثى مى‏ كند و فاصله‏ هاى مكانى و زبانى و پندارى را از میان برمى‏ دارد. با تبیین موفقیت یك ملت، در دل ملت‌هاى دیگر، امید مى‏ دمد و با تشریح تجربه‏ یك كشور، كشورى دیگر را مجرّب مى‏ سازد. احساس انزوا و تنهایى را از افراد و ملت‌ها مى‏ زداید و ابّهت دشمن را در چشم آنان مى‏ شكند، مصیبت‌هاى بزرگ یك كشور را براى دیگران شرح مى ‏دهد و آنان را به فكر علاج آن مى‏ افكند.
توقف حج‌گزاران در موسم حج در یك نقطه، و به خصوص وقوف در عرفات و مشعر و مَبیت در منى‏، همگى، زمینه ‏هاى مستعد این شناختِ كارساز و كارآمدند. (9)
 
خط کلی حج
حج ‌ابراهیمی‌ و محمدی‌ (صلی‌ الله ‌علیه ‌و آله ‌و سلم‌) و حج ‌علوی ‌و حسینی‌ (علیهماالسلام‌) آن ‌است ‌كه ‌در آن ‌توجه ‌به ‌خدا و پناه ‌بردن‌ به ‌حكومت ‌و قدرت‌ او، با پشت‌ كردن ‌به ‌قدرت ‌طواغیت ‌و جباران ‌همراه‌ باشد. زمزمه‌ ‌مناجات ‌سالار شهیدان ‌و سید شباب‌ اهل ‌الجنه ‌در عرفات‌، چه ‌زیبا این ‌هر دو را در یك ‌سخن‌ می‌سراید: "الهی ‌انت ‌كهفی‌ حین ‌تعیینی ‌المذاهب ‌فی ‌سعتها... و انت ‌مؤیدی ‌بالنصر علی‌ اعدائی ‌و لولا نصرك ‌ایای ‌لكنت ‌من ‌المغلوبین ‌... یا من ‌جعلت‌ له ‌الملوك ‌نیرالمذله ‌علی ‌اعناقهم ‌فهم ‌من ‌سطواته ‌خائفون.‌" و خطبه‌ ‌رسول‌ خدا (صلی‌ الله ‌علیه ‌و آله ‌و سلم‌) در یوم‌الترویه ‌كه‌ در آن ‌نسخ ‌مقررات ‌جاهلیت ‌و تحذیر از فریب ‌شیطان‌ برای‌ وادار كردن ‌بنی‌آدم‌ به ‌عبادت ‌خود و حكم ‌قاطع ‌به ‌پیوند برادری ‌میان ‌همه‌ ‌مسلمین ‌را اعلام ‌فرمود، خط كلی ‌حج را معین ‌می‌كند.(10)
 
بررسی مسائل جهان اسلام
در حج‌ باید مسائل ‌جهان ‌اسلام‌ بررسی ‌شود؛ بزرگترین ‌مسأله‌ ‌عمومی ‌مسلمین ‌پس‌ از لزوم‌ آمادگی ‌برای ‌دفاع ‌از اسلام‌ و هویت‌ جمعی‌ مسلمین‌، مسأله‌ی ‌ملت‌های ‌زیر ستم ‌و مبارزی ‌است ‌كه ‌دست ‌طغیان ‌و كفر و استكبار، آنان‌ را مقهور و مظلوم ‌ساخته ‌و سخت‌ترین ‌شرایط زندگی ‌را بر آنان ‌تحمیل ‌كرده ‌است‌.(11)

اتحاد دلها ، جانها و حرکت بر گِرد محورتوحید
حقيقت اين است كه حج يك واجب استثنايى و يك مراسم عجيب و پُر رمز و راز است. اگرچه در باب حج بسيار گفته‌اند و همه گفته‌اند و مطالب شيوا و زيبايى هم بيان كرده‌اند؛ اما مسأله حج خيلى عميقتر از چيزى است كه ما تا امروز فهميده‌ايم. حج، يك حركت عبادى خالصِ عميق-خضوع، خشوع، ذكر، عبادت، تضرّع و توسّل - و با حالت اجتماع است. دركنار هم قرار دادن اين دو ويژگى، مسأله را خيلى پُرمعنا مى‌كند. اگرچه در اسلام عبادات اجتماعى، مثل نماز جماعت و نماز جمعه و نماز عيد وجود دارد؛ اما اين اجتماع عظيم و اين مركزيّت دادن به ذكر و توحيد و كشاندن همه مسلمانان از آفاق عالم اسلامى به يك نقطه واحد، خيلى معنا دارد. اين‌كه همه ملت مسلمان و امّت اسلامى با وجود اختلاف لهجه‌ها و نژادها و عادات و سنن و سلايق و اختلاف مذاهب موظّفند در يك نقطه جمع شوند و اعمال ويژه‌اى را با هم انجام دهند و اين اعمال هم صرفاً عبادت و تضرّع و ذكر و توجّه است، خيلى پُرمعناست. معلوم مى‌شود بنا بر نظر اسلام و ديد اسلامى، اتّحاد دلها و جانها فقط در ميدان سياست و در جهاد نيست؛ حتّى رفتن به درِ خانه خدا و كنار هم قرار گرفتن دلها و با هم بودن تن‌ها و جانها نيز داراى اهميت است. لذا ملاحظه بفرماييد در قرآن كريم مى‌فرمايد: «واعتصموا بحبل‌اللَّه جميعاً». اعتصام به حبل‌اللَّه، تنها فايده‌اى ندارد؛ «جميعاً» مهم است. با هم اعتصام به حبل‌اللَّه كنيد؛ با هم به نقطه اطمينان‌بخش تعليم و تربيت و هدايت الهى چنگ بزنيد. با هم بودن مهمّ است؛ دلها با هم، جانها با هم، فكرها با هم، تن‌ها در كنار هم.طوافى كه مى‌كنيد -اين حركت دايره‌وار بر گرد يك مركز - نماد حركت مسلمانان بر گرد محور توحيد است. همه كارها و اقدامات و همّتهاى ما بايد بر گردِ محور وحدانيّت الهى و توجّه به ذات اقدس ربوبى باشد. اين درس، مربوط به همه زندگى است. كسانى كه مى‌خواهند احكام اسلامى را به كنج خانه‌ها و عبادتگاهها و دلها منحصر كنند و فعّاليت عرصه اجتماع را از دين عارى كنند، به اين نكات اسلامى توجّه ندارند.
سعى بين صفا و مروه‌اى هم كه همه آحاد مسلمان بايد آن را طى كنند، همين‌طور است. سعى، حركت با همّت، با شدّت، با توجّه، با اراده و آگاهانه است و همه بايد با هم حركت كنند؛ بروند و بيايند. اجتماع عظيم در عرفات و مشعر و منا هم همين‌طور است.(12)
 
پی‌نوشت‌ها:
1. پیام به ملت ایران به مناسبت بیستمین سالگرد انقلاب اسلامى (‏1377/01/12)
2.پیام به حجاج بیت ‏اللَّه الحرام(13/03/1371)
3. حكم‌ انتصاب ‌حجة‌الاسلام‌ والمسلمین‌ حاج ‌سید احمد خمینی ‌به ‌سمت‌ نمایندگی ‌ولی‌فقیه ‌و سرپرست‌ حجاج ‌ایرانی(17/01/1370)
4. پیام ‌به ‌حجاج ‌بیت ‌الله ‌الحرام (‌14/04/1368)
5. پیام به حجاج بیت الله الحرام(7/4/1369)
6. بیانات مقام معظم رهبرى‏ در دیدار كارگزاران حج(‏1378/11/26)
7. بیانات مقام معظم رهبرى در صحن مطهّر حضرت ثامن الحُجج، امام رضا علیه السلام (01/01/1377)
8. پیام به حجاج بیت‏اللَّه‏الحرام (‏1374/02/14)
9. پیام به ملت ایران به مناسبت بیستمین سالگرد انقلاب اسلامى (‏1377/01/12)
10. پیام ‌به ‌حجاج‌ بیت‌الله‌الحرام 14/04/1368
11. پیام ‌به ‌حجاج ‌بیت‌الله ‌الحرام 14/04/1368
12. بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامى‌ در ديدار كارگزاران مراسم حج (‌1381/10/25)