رهبران مسلمان روسیه برای افزایش قدرت سازمان‌های اسلامی و پاسخ به انتقاداتی که به سازمان‌های اصلی اسلامی می‌شود، یکپارچه شدن تشکیلات اسلامی به ویژه با هدف کاهش تضادها و رقابت‌ها را طرح کرده‌اند.


دین اسلام در روسیه دارای پیشینهٔ تاریخی بالایی است و در حال حاضر از لحاظ تعداد پیروان، دومین مذهب رسمی روسیه بعد از ارتدوکس بشمار می رود.. پیشینه ورود اسلام به روسیه به قرن ۸ قمری باز می‌گردد و نتیجهٔ آن جمعیتی حدود ۱۵ تا ۲۰ میلیونی مسلمانان در روسیه فعلی است. دین اسلام به عنوان دینی با قدمت و ریشه های تاریخی کهن و نیز مسلمانان روسیه با جمعیتی قابل توجه منظری را پیش روی همگان قرار داده که در آن همه قشرهای مردم روسیه اعم از مقامات، دانشمندان و مردم به اسلام به عنوان یک عامل تعیین کننده در آتیه و سرنوشت روسیه بنگرند. با وجود جمعیت بالای مسلمانان در روسیه، سازمان واحدی که همه آنها را تحت پوشش قرار دهد، وجود ندارد. اگرچه در سال‌های اخیر چندین جنبش سیاسی اسلامی در روسیه پدید آمده اما هیچ گاه در این کشور، جامعه اسلامی واحد یا امت وجود نداشته است. در حال حاضر بیش از ۵۰ مرکز اسلامی در این کشور فعالیت داشته و اداره دینی مسلمانان روسیه وظیفه رهبری امت مسلمان روسیه را بر عهده دارد.

دین اسلام در روسیه دارای پیشینهٔ تاریخی بالایی است و در حال حاضر از لحاظ تعداد پیروان، دومین مذهب رسمی روسیه بعد از ارتدوکس بشمار می رود.. پیشینه ورود اسلام به روسیه به قرن ۸ قمری باز می‌گردد و نتیجهٔ آن جمعیتی حدود ۱۵ تا ۲۰ میلیونی مسلمانان در روسیه فعلی است. دین اسلام به عنوان دینی با قدمت و ریشه های تاریخی کهن و نیز مسلمانان روسیه با جمعیتی قابل توجه منظری را پیش روی همگان قرار داده که در آن همه قشرهای مردم روسیه اعم از مقامات، دانشمندان و مردم به اسلام به عنوان یک عامل تعیین کننده در آتیه و سرنوشت روسیه بنگرند. با وجود جمعیت بالای مسلمانان در روسیه، سازمان واحدی که همه آنها را تحت پوشش قرار دهد، وجود ندارد. اگرچه در سال‌های اخیر چندین جنبش سیاسی اسلامی در روسیه پدید آمده اما هیچ گاه در این کشور، جامعه اسلامی واحد یا امت وجود نداشته است. در حال حاضر بیش از ۵۰ مرکز اسلامی در این کشور فعالیت داشته و اداره دینی مسلمانان روسیه وظیفه رهبری امت مسلمان روسیه را بر عهده دارد.

اتحاد دو سازمان "شورای مفتیان روسیه" با رهبری"راوی اسماعیلویچ عین‌الدین" (Radio Free Euroupe, ۲۰۰۸) و "مرکز روحانی مسلمانان روسیه" با رهبری"طلعت صفیچ تاج‌الدین" (Smith, ۲۰۰۶: ۱۵) و (Khurmatullin, ۲۰۰۹: ۱۰۴) و (Hunter, ۲۰۰۴: ۱۰۸) با یکدیگر و با دیگر سازمان‌های اسلامی کوچکتر از مهم‌ترین مسائل پیش روی سازمان‌های اسلامی و مسلمانان فعال روسیه است. رهبران مسلمان برای افزایش قدرت سازمان‌های اسلامی و پاسخ به انتقاداتی که به سازمان‌های اصلی اسلامی می‌شود، یکپارچه شدن تشکیلات اسلامی به ویژه با هدف کاهش تضادها و رقابت‌ها را طرح کرده‌اند. از سوی دیگر، ساختار متمرکز دیوان سالاری روسیه، گرایش به یكپارچه شدن نهادهای اداری دارد و از این رو همواره یکی شدن، ایجاد تشکیلات عمودی با رهبری کانونی و یگانه یا اتحاد و ائتلاف نهادها در این ساختار نتیجه بخش بوده و از آن رو که رسیدن به اهداف مشترک را تضمین می‌کند، مطلوب است. بدین سان طرح ایجاد مرکز مشترکی با رهبری یگانه مسلمانان جدی می‌شود.

آخرین باری که رهبران مسلمان با هماهنگی مسکو تصمیم گرفتند این طرح را به صورت جدی دنبال کنند به خاطر خودداری طلعت تاج‌الدین از پذیرش تشکیلات جدید شکست خورد. در طرحی که در دسامبر ۲۰۰۹ برای یکپارچه‌کردن "اداره‌های روحانی مسلمانان روسیه" داده شده بود تا رهبری همه تشکیلات مسلمانان یکی شود، طلعت تاج‌الدین پیشنهاد کرده بود از میان رهبران شناخته شده یک رهبر برای تشکیلات مسلمانان روسیه برگزیده شود ولی هنگامی که دید آنکه باید کنار برود خودش است از این برنامه کنار کشید. او پیش بینی کرده بود که اگر رهبری مسلمانان یکی شود او به این مقام برگزیده می‌شود. احتمالا دلیل اینکه او از این موضوع اطمینان داشته، قول حمایت برخی از گروه‌های متنفذ در دولت مرکزی بوده است.
تاج‌الدین به خاطر موضع گیری‌های همسو با دولت مرکزی و حتی جانبداری آشکار از منابع و خواسته‌های کلیسای ارتدوکس مشهور است (Russia Weekly, ۲۰۰۳). رهبری تاج‌الدین از جهت دیگری نیز به سود دولت مرکزی بود. از آنجا که او از مسکو، پایتخت فدراسیون روسیه دور است و در اوفا به سر می‌برد بنابراین برتری او بر دیگر رهبران مسلمانان روسیه موجب کاهش نفوذ و قدرت تشکیلات مسلمانان می‌شود. ولی چون راویل عین‌الدین و تشکیلات او در مسکو مستقر است، رهبری و حضور او در پایتخت موجب فشار بر مسکو- کرملین می‌گردید. هرچند دلیل اصلی آن است که میان ۶۴ مفتی روسیه، روابط دوستانه‌ای وجود ندارد و از نظر تاریخی هیچگاه وجود نداشته است.

مفتی‌های مراکز مهم اسلامی روسیه یعنی مسکو، اوفا، غازان، قره‌چای و گروزنی برداشت همسانی از سازمان یکپارچه آینده مسلمانان روسیه ندارند. همچنین دیگران به خاطر دشواری‌هایی که پیش بینی می‌‌گردید با یکپارچه شدن همه تشکیلات مسلمانان پدید آید با این طرح مخالفت کردند. طرحی که ۵ دسامبر ۲۰۰۹ در اوفا اعلام شد یک بار دیگر نشان داد شکاف موجود میان جامعه مسلمانان روسیه، بازتاب رویارویی منافع راستین مفتیان روسیه و نیروهای سیاسی منطقه ای است که در برخی برهه‌ها، برخی پیشنهادها را پیش روی قرار داده اند (ملنیکوف، بهمن ۱۳۸۸). 

با اینکه برخی نهادها در مسکو از این برنامه پشتیبانی می‌کردند، برخی دیگر به درستی تشخیص داده بودند كه وحدت در رهبری مسلمانان روسیه برای مسکو- کرملین بسیار خطرساز است. رومن سیلانتیف نویسنده و اندیشمند نزدیک به کلیسا که در کتاب‌ها، مقاله و گفتگوهای رسانه‌ای خود می‌کوشد سیمای رهبران مسلمان روسیه را به چالش بکشد از شکست این پیشنهاد حمایت کرد. می‌توان دیدگاه او را دیدگاه کلیسای ارتدوکس روسیه دانست. دستگاه امنیتی روسیه که در تشکیلات روحانیت مسلمانان به طور کلی و به ویژه در "مركز روحانی مسلمانان روسیه" نفوذ داشته و در تصمیمات شورای مرکزی آن دخالت می‌کند با یکپارچه شدن تشکیلات مسلمانان و برگزیدن رهبری واحد در راس رهبران نهادهای گوناگون مسلمانان مخالف است (Globe, ۲۰۰۹). این طرح در راستای تصمیم‌های تازه دمیتری مدویدیف برای آموزش دینی و افزودن یگان روحانیون به ارتش روسیه قرار داشت. گفته می‌شد مینتی‌میر شایمی‌یف، رئیس جمهور تاتارستان در پشت پرده این برنامه قرار دارد (ملنیکوف، بهمن ۱۳۸۸). اگر چه نخست وزیر پوتین و سرویس امنیتی فدرال از رهبری تاج‌الدین پشتیبانی کردند ولی از وضعیت کنونی یعنی نقشه بر آب شدن کل این برنامه بیشتر خشنود هستند زیرا شکاف میان رهبران مسلمانان را ژرف‌تر کرد. 

با شکست این طرح (یعنی انتخاب رهبر مسلمانان از سوی مفتیان)، پیشنهاد دیگری از سوی "علیم‌جان بیم‌اللین" رهبر "مركز روحانی مسلمانان روسیه" تیومِن داده شد. او ضمن حمایت از یکی شدن رهبری مسلمانان روسیه، خواستار برگزاری انتخابات دمکراتیک برای برگزیدن رهبر مسلمانان شد. این نقشه نیز به زیان حکومت مرکزی بود زیرا اگر به انجام برسد و رهبری مسلمانان با انتخاباتی که نزدیک به ۲۰ میلیون مسلمان واجد شرایط رای دادن در آن شرکت می‌کنند، برگزیده شود یک دولت در درون دولت مرکزی پدید می‌آید؛ دولتی که همه اعضای آن مسلمان هستند. ولی بیشتر این احتمال می‌رود که انتخابات سالم برگزار نشده و رقابت منفی میان رهبران مسلمان به شکلی ساختاری تشدید شود که این نیز به ناپایداری نهادینه رهبری و سازمان‌های مسلمان روسیه می‌انجامد و باز به زیان دولت مرکزی است. 
همه این دلایل دست به دست هم دادند تا برنامه یکپارچه کردن سازمان رهبری مسلمانان روسیه در نطفه خفه شود (Globe, ۲۰۰۹). «لوک مارچ» با نگاهی به این گونه رقابت‌ها در میان رهبری مسلمانان روسیه، ساختار اداری- دینی دوگانه آنان را "انسجام عمودی" نامیده است (March, ۲۰۰۹: ۸۸). بر این اساس، این ساختار دیوان‌سالاری از گروهی از نهادهای هم‌ارز که به صورت عمودی در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند تشکیل می‌شود و امکان کار گروهی یا اتحاد را ندارد.

منابع
- ملنیکوف، آندره، سراب وحدت اسلامی در روسیه، نزاویسمایا گازتا، برگردان: دفتر مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)، ۱۹ بهمن ۱۳۸۸. www.iras.ir/fa/pages/?cid=۹۱۷۲
- Globe, Paul, Plan to Unite Russia’s Muslim Hierarchies Collapsed, Radio Free Europe, Radio Liberty, December ۱۵, ۲۰۰۹.
- Hunter, Shireen. T, Islam in Russia, the Politics of Identity and Security, Armonk, NY: M.E. Sharpe, ۲۰۰۴.
- Khurmatullin, Azat, Tatarstan; Islam Entwined with Nationalism, in: Dannreuther, Roland & Luke March, (eds), Russia and Islam; State, Society and Radicalism, London and New York, Routledge, ۲۰۰۹.
- March, Luke, Modern Moscow, Muslim Moscow? In: Roland Dannreuther & Luke March, Islam; Stat, Society and Radicalism, Routledge, ۲۰۰۹.
- Radio Free Europe, Russian Mufti Calles on Muslim to Show Patience During Crisis, December ۸, ۲۰۰۸.
- Russia Weekly, Russian Muslim Leader Rebuffed after call for holy war against US, April ۳, ۲۰۰۳, AFP. www.cdi.org/russia/۲۵۱-۸-pr.cfm
- Smith, Mark A., Islam in Russian Federation, Defense Academy of the Unites States, Conflict Studies Research Centre, Vol. ۶, No. ۵۳, November ۲۰۰۶. pp ۱-۲۷.نویسنده: مطهره حسینی