زیارت اماکن مقدس جایگاه ویژهای در ادیان دارد و در اسلام نیز مـورد توجه بوده است . زیارت اربعین جزء حقوق اسلامی بشر به حساب میآید. در دو دهـۀ اخیر، زیارت قبر امـام حـسین (ع) و زیارت اربعین با رونق فراوانی مواجه شده است . این پژوهش میکوشد با روش توصیفی ـ تحلیلی، به رابطۀ زیارت اربعین به عنوان یک حق بشری و اسلامی، با ایجاد و استمرار صلح و امنیت بپردازد. یـافته های این پژوهش عبارتند از اینکه زیارت اربعین در کنار آثار معنوی و تربیتی، سبب همدلی و دوستی زائران اربعین با ملیت های مختلف شده است و امکان صیانت از اماکن مقدسه عراق را فراهم کرده است . همچنین زیـارت اربـعین در دل خود سبب ایجاد امنیت شده است و به ایجاد و تقویت صلح و دوستی در منطقه انجامیده است . این پژوهش به این نتیجه رسیده که زیارت اربعین جزء حقوق اسلامی بشر در راستای صلح و انـسانیت اسـت که دولت ها باید این حق را محترم بشمارند و بستر اجرای آن را فراهم آورند.
به گزارش خبرنگار حوزه استان های خبرگزاری تقریب، متن مقاله به شرح زیر است:
مقدمه
زیارت فعلی است که فـردی از نـقطه ای بـه نقطۀ دیگر، برای دیدار شـخصی یـا مـکانی برود و هدفش از این کار تعظیم و تکریم آن فرد یا آن مکان باشد (سبحانی ، ١٣٨٧: ١٥٠). در زیارت باید خود را نزد زیارت شونده حاضر دید و همۀ هـدف زیـارت در ایـن حضور است که در اصطلاح میگویند: «الزیارة حضور الزائر عـند المـزور». در واقع ، زیارت بامعرفت یعنی بریدن از آنچه مورد توجه و عFقه بوده است و توجه به آنچه قصد شده است (مزور) (صـمدانیان و عـادل فـر، ١٣٩٤: ١٢٧).
زیارت اعلام وفاداری صادقانۀ مرید است به مراد. «زیارت ائمۀ اطـهار: با آداب معنوی و باورهایی همچون نذرکردن ، تقرب جویی، ثواب خواهی ، بستن بیماران به پنجرٔە فو دی، عریضه اندازی در حرم ، تـبرک دادن جـنازه در اطـراف ضریح مطهر، خادم افتخاری شدن ، و مجاور حرم شدن آمیختگی پیدا مـیکند کـه بر روح و روان زائر اثری دردسرگریزانه بر جای میگذارد و از خشم و نفرتهای سیاسی آنان میکاهد» (واعظ ، ١٣٩٤: ٢٢٠). در سال های اخیر، نـهضت عـظیمی بـا عنوان پیاده روی اربعین در زمینۀ زیارت حرم و بارگاه امام حسین (ع ) شکل گرفته اسـت . آیـین پیـاده روی اربعین «هر ساله مصادف با بیستم صفر و هم زمان با اربعین شهادت حضرت سـید الشـهدا در مـسیرهای منتهی به کربلای معلی برگزار میشود. حضور میلیونی اقشار و ملیت های گوناگون شیعه از اقـصی نـقاط جهان ، به ویژه در سال های اخیر گسترش چشمگیری داشته و به یکی از بزرگ تـرین اجـتماعات آیـینی جهان تبدیل شده است » (گیویان و امین ، ١٣٩٦: ١٦٧).
امروزه اعتقادات دینی به طور عام و مقوله زیـارت بـه طور خاص بر تحو ت بین المللی اثرگذار است (شیخ ا سلامی و شمس آبادی ، ١٣٩٦: ١٤١). در ایـن بـاره نـباید از تأثیرات سیاسی اماکن مقدس غافل شد. «با شروع حرکت اربعین حسینی ، ظرفیت تمدنی نهاد زیـارت بـیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است » (امامی و غیاثی ، ١٣٩٦: ١٣٥). حال این پرسش اصـلی مـطرح اسـت که پیاده روی اربعین به عنوان یک زیارت چه اندازه در تحقق و استحکام صلح بین المللی بـه ویـژه در خـاورمیانه تأثیرگذار است ؟ به عبارت دیگر آیا زیارت اربعین به عنوان یک حـق اسلامـی با توجه به جایگاه فقهی و اثرات حقوقی و سیاسی ، توانسته است بسترساز صلح و امنیت در منطقه باشد؟ فرضیۀ تـحقیق بـر این اساس استوار است که زیارت اربعین با توجه به ظرفیت صـلح آفـرینی که از نظر فقهی از مفهوم زیارت برداشت مـیشود، تـوانسته اسـت زمینه ساز صلح و امنیت شود. این پژوهـش بـا روش توصیفی تحلیلی سعی در بررسی جایگاه اربعین به مثابه یک حق اسلامی بشر در تـحقق صـلح بین المللی دارد؛ ازاین رو ابتدا جـایگاه زیـارت در فقه مـورد بـررسی قـرار میگیرد و سپس به بررسی مفهوم صـلح و ارتـباط آن با زیارت پرداخته میشود و در نهایت به ظرفیت های اربعین در تحقق و استمرار صـلح اشـاره خواهد شد.
١. جایگاه زیارت در فقه اسـلامی
زیارت در لغت به مـعنای مـیل و قصد (آهنگ ) چیزی یا کـسی را کـردن است و در عرف ، زیارت کسی ، عبارت است از آمدن نزد او به قصد تکریم و تعظیم و انـس گـرفتن با وی (الطریحی النجفی ،
١٣٧٥: ج ٢: ٣٠٥). ایـن دیـدار مـصادیق مختلفی دارد مانند زیـارت امـاکن مقدس و زیارت اهل قـبور.
مـراد از اماکن مقدس مکان هایی است که در شریعت مقدس اسلام منزلتی متمایز از سایر مناطق مـشابه داشـته باشد. این مکان ها قداست و حـرمت داشـته و هتک حـرمت آنـها حـرام است (مشکینی ،
١٤١٩: ٢٠٨). زیارت اهـل قبور، اعم از معصومین (علیهم السلام) و غیر آنان با حضور در محل دفن آنان به قصد گـرامی داشـت و سFم دادن بر آنان تحقق مییابد و نماز و دعـا اگـرچه در زیـارت واجـب نـیست اما مستحب اسـت (النـجفی الجواهری ، ١٣٦٢: ج٣٥: ٤٣٠).
تاریخ زیارت به تاریخ آفرینش انسان و حضرت آدم (ع ) برمی گردد. انسان ها همواره بر غـم عـزیزان ازدسـت رفته شان به سوگ مینشستند؛ به ویـژه اگـر آن افـراد، جـزء انـسان هـای برتر یا انبیا و اولیا بودند، قرنها مورد توجه و احترام مردم بوده اند و هستند. این مسئله در میان مردم ادیان مختلف وجود داشته است و بناها، مقابر و زیارتگاه هایی هـم برای بزرگان خود ساخته اند؛ بنابراین زیارت و بزرگداشت افراد مهم هر قوم ، به سبب الگوسازی برای نسل های آینده ، تکریم آنان و آرامش فرد زائر، عقلی و عرفی بوده است و نتایج مثبتی دارد (صـمدانیان و عـادل فر، ١٣٩٤: ١٤٢). اماکن مقدس
نقطۀ اتصال دنیای مادی با عالم معناست . در نگرش معنویت جویانه ، زائر باور دارد پیامبر یا امامی که او به زیارتش رفته ، گرچه از حواس ظاهری پنهان است ، اما حضور در حـرم بـه معنای حضور در مجلس امامان است (واعظ ، ١٣٩٤: ٢١٩).
در برخی آیات شریفۀ قرآن کریم ، نه تنها پیشنهاد به گردشگری برای عبرت آموزی آمده است ، بلکه حـتی در بـرخی آیات به سیر و سیاحت امـر شـده است : «قل سیروا فی الأرض فانظروا کیف کان عاقبلإ المجرمین » (نمل : ٦٩)؛ «قد خلت من قبلکم سنن فسیروا فی الأرض » (آلعمران: ١٣٧)؛ بااین حال اگر زیارت بـرای تـفاخر و تکاثر باشد، بعد مـنفی پیـدا میکند و موجب مرده پرستی و نبود تحرک و پویایی میشود. این گونه افراد مورد مذمت خداوند قرار گرفته اند و مصداق این آیه از قرآن میشوند: «ألهاکم التکاثر* حتی زرتم المقابر: افزون طلبی (و تـفاخر) شـما را به خود مشغول داشته (از خدا غافل کرده ) است * تا آنجا که به دیدار قبرها رفتید (و قبور مردگان خود را برشمردید و به آن افتخار کردید)!» (التکاثر: ١٢).
همچنین اگر در بزرگداشت کسی افراط شود و او را در حـد خـالق مستقل بـا ببرند، دچار آفت شرک جلی و غلو میشوند و مورد لعن ائمه (ع ) قرار میگیرند؛ چنانچه در طول تاریخ ، غالیان ایـن مسیر را پیمودند و به انحراف کشیده شدند. برای پیشگیری از این آفت مـهم ، بـاید عـبارات و آداب زیارت را از معصومین فراگرفت (صمدانیان و عادل فر، ١٣٩٤: ١٣٠-١٢٩).
زیارت سفری مذهبی و نوعی گردشگری با انگیزه های دینی است کـه در آن گـردشگر برای دستیابی به آرامش روحی و معنوی به اماکنی میرود که طبق آموزه هـای ادیـان ، مـقدس شناخته میشوند (شیخ ا سلامی و شمس آبادی ، ١٣٩٦: ١٤٦).
زیارت ائمه اطهار(ع )، صلحا و بزرگان دین ، برای ایجاد ارتـباط و پیوند معنوی با آنان و زنده ماندن دین و عقیده ، همواره مورد تشویق و تأکید ائمـه معصومین بوده است .
در حـقیقت مـسلمانان در زیارت امام ، تجدید پیمان و وفاداری خود را به راه آن حضرت اعلام میکنند. زیارت قبور مطهر و اماکن مقدس سواره و پیاده امکان پذیر است . احادیث فراوانی در رابطه با مستحب بودن و فضیلت زیارت با پای پیاده به ویـژه در مورد زیارت قبر امیرالمؤمنین (ع ) (حر عاملی ، ١٤٠٩ق : ج١٤: ٣٨٢-٣٨٠) و امام حسین (ع ) (ابن قولویه ، ١٣٩٨ق : ١٣٥-١٣٢) وارد شده است .
«فتاوای فقهی علما و فقها در اعصار مختلف بر استحباب زیارت با پای پیاده برای زیارت قبر مطهر امیرالمؤمنین (ع ) و امام حـسین (ع ) کـه بر نصوص معتبر روایی از اهل بیت مبتنی است ، موجب شد شیعیان و دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت در برخی از ایام سال ، از شهرهای گوناگون با پای پیاده برای زیارت به سمت حرم های آن دو امـام عـظیم الشأن رهسپار شوند که شدت و ضعف آن در هر عصر، با توجه به اوضاع شیعیان متفاوت بوده است » (درگاهی ، ١٣٩٥: ٩٦).
زائر کربلا با کسی عهد و پیمان میبندد که آرمان شهادت طلبی را از ارکـان قـیام جاودانۀ خود میدانست ، با آگاهی به شهادت راه کربF را پیش گرفت و دیگران را هم آگاه ساخت . زیارت ائمه معصومین این اندیشه را در فرد احیا میکند که اگر خواهان حیات باعزت است ، بـاید مـانند امـامان معصوم و فرزندان و یاران شان ، شـهادت طـلبانه در ایـن راه قدم بگذارد و از مرگ باعزت نهراسد.
به جای آوردن حج ، ثواب های فراوان دنیوی و اخروی به همراه دارد. پاداش هایی بی منتها و ارزشمندی کـه هـمگی نـشان از عظمت این عبادت ١ دارد، اما میتوان در زیارت معصومین (ع ) بـه رتـبه ای از ثواب دست یافت که ثواب حج با آن قابل مقایسه نباشد (طوسی ، ١٤٠٧ق : ج٦: ٢٠).
ضرورت زیارت امام حسین (ع ) از حج عـمره بـیشتر اسـت و بر آن شرافت دارد. این ها از مسلماتی است که در روایات ما فـراوان آمده است (ابن ابی جمهور، ١٤٠٥ق : ج٤: ٨٢؛ ابن قولویه ، ١٣٩٨ق : ١٣٨، ١٤٠ و ١٤٤).
در برخی روایات اشاره شده است که شایسته است زائر امام حـسین (ع ) آن امـوری را کـه عموما بر حاجی زم است ، رعایت کند. کسی نزد امام صادق (ع ) آمـد و گـفت : «وقتی که ما خارج می شویم تا به زیارت جد شما امام حسین (ع ) برویم ، آیا مـا در حـج بـه سر می بریم ؟ آیا این کاری که انجام می دهیم ، شبیه کـاری اسـت کـه برای حج انجام می دهیم ؟ حضرت فرمود: بله ؛ گفتم : آیا بر ما زم است ، هـر چـیزی کـه بر حاجی زم است ؟ حضرت پرسیدند: دربارٔە چه مسائلی ؟ گفتم : از آن اموری که بر حـاجی زمـ است که رعایت کند. حضرت فرمودند: بله همین طور است و بعد هم مـواردش را بـرشمردند و بـعد فرمودند: باید در این مسیر، با برادران دینی خودت مواسات داشته باشید؛ از هر چیزی کـه نـهی شده اید، ورع داشته باشید و در مسیر زیارت کربلا باید از خصومت بپرهیزید؛ (ابن قولویه ، ١٣٩٨ق : ١٣١-١٣٠).
نکتۀ قابل توجه در انتهای این روایت این است که امام زائران را به پرهیز از خـصومت و صـلح و دوستی دعوت میکنند. زیارت اباعبدالله مظهر کامل همزیستی مسالمت آمیز انسان هـا بـا یـکدیگر است ؛ به طوری که هیچ کس هیچ ظلمی بر دیگری روا نمی دارد و حتی حقی را که دیـگران بـر گـردن او دارند، داوطلبانه ادا میکند و در هیچ آیین دیگری نمی توان چنین عملی یافت .
١. امـام صـادق (ع ) در بیان برخی پاداش های اخروی حج می فرمایند: «وقتی بنده به دور این خانه (کعبه ) هفت دور طـواف مـی کند و دو رکعت نماز می گزارد و میان دو کوه صفا و مروه سعی می کـند، خـداوند برایش شش هزار حسنه می نگارد و شـش هـزار گـناه را از او می ریزد و شش هزار درجه با یـش مـی برد و شش هزار حاجت آنچنانی دنیای او را برآورده می کند؛ و برای آخرت او نیز بـه هـمان سان ذخیره می سازد» (حـر عـاملی ، ١٤٠٩ق : ج ١٣: ٣٠٥).
٢. زیارت بـه مـثابه حـقی بشری
آزادی دین از بنیادی ترین و قدیمی تـرین حـقوق بشری است که هم در نظام های حقوق داخلی و هم در نظام های بـین المـللی حقوق بشر منعکس شده است (سـودمندی و شریفی طرازکوهی ، ١٣٩١: ٩٦).
آزادی دیـن یـکی از مصادیق حقوق بشر است کـه در اسـناد مهم جهانی و منطقه ای از جمله اعF میه جهانی حقوق بشر، میثاق بین المللی حقوق مـدنی و سـیاسی و اعلامیه اسلامی حقوق بشر درج شـده و بـه رسـمیت شناخته شده اسـت (عـبدی و زمانی ، ١٣٩٦: ٦١). مادٔە ١٨ «اعلامیۀ جـهانی حـقوق بشر» در جهت اعلام و شناسایی حق آزادی مذهبی ، بیان میدارد: «هرکس حق دارد از آزادی فکر، وجدان و مذهب بهره مـند شـود. این حق متضمن آزادی تغییر مذهب یـا عـقیده و ایمان اسـت و نـیز شـامل تعلیمات مذهبی و عبادت و اجـرای مراسم دینی میشود. هرکس میتواند از این حقوق به طور خصوصی یا عمومی برخوردار باشد».
در مـاده ١٨ مـیثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی نـیز در زمـینۀ آزادی دیـن بـیان شـده است که «هـر کـس حق آزادی فکر و وجدان و مذهب دارد. این حق شامل آزادی داشتن یا قبول یک مذهب یا اعتقادات بـه انـتخاب خـود همچنین آزادی ابراز مذهب یا معتقدات خود خـواه بـه طـور فـردی یـا جـماعت ، خواه به طور علنی یا در خفا در عبادات و اجرای آداب و اعمال و تعلیمات مذهبی است »؛ ازاین رو اجرای آیین ها و مراسم دینی همچون زیارت و به جاآوردن اعمال دینی یکی از مصادیق حـق آزادی بر دین و مذهب به شمار میرود.
در مقدمۀ اعلامیه اسلامی حقوق بشر (اعلامیه قاهره ) نیز اشاره شده است که رعایت حقوق مسلمانان عبادت است . همچنین در ماده ١٠ بر حق بر دین اشـاره شـده و در ماده ١٧ نیز گفته شده است که دولت موظف است فضای معنوی را برای زندگی افراد در جامعه فراهم آورد. زیارت به دلیل ماهیت خاص خود ضمن آنکه از مصادیق آزادی بر دین به حساب مـیآید، در ایـجاد معنویت در فرد زائر و جامعه تأثیرگذار است و یکی از وظایف حکومت و جامعه اسF می ایجاد بستر و حمایت از برگزاری زیارت است . در بین آداب و مراسم های مذهبی ، زیارت یـکی از اثـرگذارترین ها بر سیاست است . «زیـارت بـه ویژه در میان مسلمانان که دین آنها حوزه های وسیعی را پوشش میدهد، هم نوعی فعالیت سیاسی و هم اجتماعی تلقی میشود. پس تأثیرگذاری سیاست بر زیارت و تـأثیرپذیری سـیاست از زیارت را در جهان اسلام مشهودتر مـیتوان دیـد» (شیخ اسلامی و شمس آبادی ، ١٣٩٦: ١٥٠).
٣. تبارشناسی مفهوم صلح و ارتباط آن با زیارت
صلح در اصطلاح فقهی به عقدی گویند که براساس آن نزاع و درگیری میان دو طرف برچیده شود.
البته صلح لزوما پس از منازعه و درگـیری نـیست (رفع منازعه )، بلکه میتواند پیش از منازعه و نوعی پیشگیری از درگیری باشد (دفع منازعه ). بنا بر این تعریف ، عقد صلح با عقد هدنه متفاوت خواهد بود.
هدنه در لغت عرب و اصطلاح فقهی بـه «تـرک مخاصمه و آتـش بس » گفته میشود. ولی صلح به معنای
«آشتی و همزیستی مسالمت آمیز» است و میتواند پیش از بروز جنگ منعقد شـود (ورعی ، ١٣٨٩: ٦٤).
از دیدگاه اسلام، صلح دارای اصالت است و جهاد ماهیت دفاعی دارد و هدف هـر دو نـشر عـقاید توحیدی و حاکمیت قوانین الهی بر جهان است . اسلام دین صلح و آرامش است و همواره در اسلام ، صلح و آرامش بر جنگ و قـتال بـرتری داشته است . پیامبر و امیرالمؤمنین علی(ع ) همواره پیش از شروع جنگ دشمنان را به صلح و گـفت وگـو دعـوت میکردند؛ بنابراین در اسلام اصل دعوت پیش از جهاد قرار دارد (زارعی ، ١٣٩٧: ٦٧٥).
«دو مفهوم صلح و جنگ ، همزیستی مسالمت آمیز و تـوسل به زور، به عنوان یک زوج متضاد، از مهم ترین مفاهیم حیاتی نوع بشر و از موضوعات مـهم حقوقی ، سیاسی و فلسفی اسـت . تـحقق صلح در شرایع الهی به ویژه مکتب اسلام دارای جایگاه وا یی است ؛ به گونه ایکه گاه از آن به عنوان خیر یاد شده است «و الصلح خیر» (نساء: ١٢٨). در نگرش حکیمان مسلمان نیز بر ضرورت تحقق صلح و سـلم تأکید شده است (جمشیدی ، ١٣٩٦: ٣).
صلح در یک معنای کلی به معنای نبود جنگ است . این تفسیر حداقلی از صلح را حقوق دانان به «صلح منفی » تعبیر کرده اند (عسکری و خسروی ، ١٣٩٥: ٢٤١). در مفهوم صلح منفی ، حـالتی اسـت که در آن جنگ حکم فرما نباشد. صلح تا پیش از تأسیس ملل متحد در روابط بین المللی نیز همین مفهوم را داشت ، اما در کنار مفهوم «صلح منفی » باید از «صلح مثبت » یاد کرد که در آن بـرای ایـجاد صلح علاوه بر نبود جنگ ، نیازمند عدالت است . صلح مثبت در تعریفی ساده ، عبارت است از «احترام به حقوق بشر، عدالت و پرهیز از خشونت در روابط بین الملل اعم از خشونت ساختاری یا خشونت مـستقیم » (عـسکری و خسروی ، ١٣٩٥: ٢٤١). در جهان امروز، صلح نه تنها نیاز انسان ها و جوامع تلقی میشود بلکه حقی برای انسان هاست تا بتوانند در فضایی آکنده از صلح و آرامش زندگی کنند»
(اشرافی ، ١٣٩٣: ٨٥).
٥). دغدغۀ مهم جامعۀ بین المللی پس از پایـان جنگ ها و مخاصمه های مسلحانه ، ایجاد صلح و مهم تر از آن ایجاد صلحی پایدار است . گذر از جنگ به صلحی پایـدار هـمیشه امـری سخت و پیچیده بوده است . اغلب و یا دست کم در نیمی از موارد، شـاهد آغـاز دوبارٔە مخاصمه های مسلحانۀ چه بین المللی و چه داخلی هستیم . ایجاد چنین صلحی نیاز به تـحکیم و تـقویت دارد (بـیگ زاده ، ١٣٨٨: ١٣).
گردشگری به عنوان مقوله ای مؤثر در پایداری صلح و اساسا پدیده زمان صلح نـگریسته مـیشود(سـبکبار و دیگران، ١٣٩٠: ٨٧).
صلح وضعیتی است که میتوان آن را براساس برخی تمهیدات ایجاد کرد. یکی از این تـمهیدات ، گـسترش ارتـباطات در اشکال مختلف میان ملت ها و گروه های اجتماعی است . از طریق گسترش ارتباطات و مبادله هـای فـکری ـ فرهنگی میان مردمان مختلف ، زمینۀ دست یابی به درک مشترک و تعامل بیشتر فراهم خـواهد شـد، بـستری که در آن رسیدن به صلح و دوستی دست یافتنی تر و حفظ آن آسان تر خواهد بود (زرگـر، ١٣٩٤: ٢٧-٢٦).
زیـارت یکی از اشکال این ارتباطات به شمار میرود که به دلیل مردمی بودن ، زمـینه سـاز گـسترش ارتباطات و مبادله های فکری و فرهنگی است . پژوهشگرانی که دربارٔە اثر دین بر هویت تحقیق کـرده انـد، بر این باورند که دین و ارزش های دینی مانند زیارت کردن ، تـوانایی تـشویق صـلح را دارند. درستی این دیدگاه را میتوان در تأثیر سفرهای زیارتی در تنش زدایی و صلح گرایی در روابط ایران و عـراق پس از جـنگ تـحمیلی و پس از سقوط صدام مشاهده کرد. این در حالی است که رخدادهای بسیار کـم اهـمیت تر از این دو فاجعه میتوانست به سال ها کینه ورزی میان دو کشور منجر شود و راه را بر هر نوع رابـطۀ صـلح آمیز مسدود سازد (واعظ ، ١٣٩٤: ٢١٩)؛
به ویژه زمانی که زیارت مبتنی بر گـفت وگـو و درک متقابل میان زائر و زائر یا زائر و میزبان باشد که یـکی از بـهترین مـصادیق ارتباط میان فرهنگی محسوب میشود. «این ارتـباط مـیان فرهنگی سبب افزایش تعاون اجتماعی ، کاهش تنش سیاسی و اجتماعی ، پیش داوری ها و نزدیک تـرشدن افـکار و اعتقادات دو فرهنگ ، ارتقای تفاهم و درکـ مـتقابل میان مـلت هـا، جـلوگیری از بیگانه گرایی و تبلیغات سوء و در نهایت ایـجاد آرامـش و صلح جهانی می شود»
٤. دستاوردهای اربعین در جهت صلح و ثبات
مسلمانان به مناسبت اربعین شهادت امـام حـسین (ع ) راهپیمایی برگزار میکنند که پیـام آن صـلح طـلبی است ؛ بدین مـعنی کـه انسانی که مظلومانه بـه شـهادت رسیده است ، به دنبال ظلم و نظامی گری نبوده است و برای تحقق اهداف متعالی مـانند عـدالت و صلح طلبی قیام کرده است . در چـند سـال اخیر بـا بـهبود نـسبی امنیت در کشور عراق ، زائران ایـن پیاده روی عظیم تنها از مسلمانان (خواه اهل تشیع یا اهل تسنن ) نیستند بلکه از تمامی نقاط دنـیا و از پیـروان ادیان مختلف نیز در زیارت اربعین حـضور داشـته انـد.
١ پیـام راهـپیمایی اربعین صلح جـهانی اسـت . زائری که به زیارت این انسان بزرگ و مصلح امت میرود، با خواندن زیارتنامه های ایشان با سـیره و اهـداف آن حـضرت از جمله امربه معروف و نهی ازمنکر و جهاد در راه خـدا وغـیره آشـنا مـیشود.
ایـن آشـنایی فرد را از بصیرت و شناخت زم نسبت به مسئولیت های سیاسی و اجتماعی برخوردار میسازد. زیارت اربعین «رویداد صلح طلبانه ای است که اثرهای عظیم اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی وغیره در پی دارد، چه در سطح مـلی ، چه منطقه ای و چه در سطح فراملی (بد، ١٣٩٧: ١٢). در ادامه میکوشیم به چند مورد از دستاوردهای پیاده روی اربعین در ایجاد، حفظ و استمرار صلح میان کشورهای منطقه اشاره کنیم .
١. اگرچه برخی رسانه های غربی ، سعی در شـیعه انـگاشتن تمامی زائران اربعین دارند اما زائرانی از اهل تسنن و حتی غیر مسلمان همچون مسیحی ، یهودی ، زرتتشتی وغیره نیز در این پیاده روی حضور داشته اند. برای مثال زائر مسیحی حرم امام حسین (ع ) با نـام لودریـک یوحنا در مصاحبه با خبرگزاری ایرنا میگوید: «این پیاده روی ، جشنواره وحدت بشریت و دوری از خشونت است .
در جهان امروز جشنواره های مختلفی برگزار می شود که هـدف بـیشتر آنها ترویج فرهنگ خشونت اسـت ، ولی هـمایش میلیونی پیاده روی اربعین فرهنگ خشونت را خنثی و با نزدیک کردن ملت های مختلف ، وحدت و دوستی آنها را دوچندان می کند»
١-٤. پیاده روی اربعین تضمینی برای صیانت از اماکن مقدس
عبادتگاه ها مانند مساجد، کلیساها و دیگر مکان های مقدس مذهبی چون زیارتگاه ها و قبور بزرگان دینی ، بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی مـلت هـا محسوب میشوند. این اماکن نزد پیروان ادیان الهی دارای ارزش فوقالعاده ای هستند و در طول تاریخ مورد احترام و توجه آنان واقع شده اند؛ ازاین رو اماکن مقدس اسلامی جزء میراث اسF می به حساب میآیند (ایـمانی خـوشخو و بد، ١٣٩٥: ١٤٢) و حـفاظت و صیانت از آنها امری واجب و ضروری است .
در عرف بین المللی، «مکان های مقدس ، مکان و سایت هایی است کـه در محدودٔە جغرافیایی خاصی واقع شده است و یک یا چند دین یـا مـذهب آنـ را مقدس میدانند. مکان های مقدس یا ساختۀ بشر١ هستند مثل کلیساها، معابد و قبرستان ها یا پدیده هـای طـبیعی ٢ مانند درخت یا درختان ، رودخانه ها، تپه ها و جنگل ها. این مکان هـا و نـگهداری و مـحافظت از آنها سبب شکل گیری مباحث حقوقی متعددی در گسترٔە ملی و بین المللی شده است » (هاشمی ، ١٣٩٤: ٣٥-٣٤).
در مـقررات اسلامی، اماکن مقدس اقلیت های مذهبی همواره مورد احترام بوده و از امنیت کـامل برخوردارند و هرگونه تعرضی بـه آن جـرم شناخته میشود. کسی حق ندارد کنیسه ها و معابد آنان را خراب کند یا صلیب هایشان را نابود سازد (محقق حلی، ١٤٠٨: ج١: ١١٨). اهمیت دینی ، تاریخی و فرهنگی این اماکن باعث شده است علاوه بر زمان صـلح ، هنگام جنگ نیز توصیۀ اکیدی بر عدم تعرض به این اماکن از سوی ادیان الهی صورت گیرد (قاسمی ، ١٣٩٣: ٨٠).
در این زمینه «آثار سازندٔە زیارت قبور به ویژه زیارت قبور عالمان و شهیدان و اولیای الهـی و پیـامبر گرامی (ص ) در گرو حفظ قبور آنان است.
زیارت، سبب بازسازی این قبور و صیانت آن‌هاست و روشن است اگر امت اسلامی پیوند خود را با این مراقد متبرکه قطع کند، با گذشت زمان ، ایـن مـراکز به دست فراموشی سپرده میشوند و اثری از آنها باقی نمی ماند» (سبحانی ، ١٣٨٧: ١٥٩-١٥٨)؛ ازاین رو پایه ایترین عنصر زیارت، وجود اماکن مقدس است .
با توجه به حضور جریان های تروریستی تکفیری در عـراق در چـند سال اخیر و به ویژه نقش آنها در تخریب حرم عسکریین (محل دفن امام دهم و یازدهم شیعیان در شهر سامرا) در سال های ١٣٨٤ و ١٣٨٦ و همچنین حمله های ناموفق گروه تروریستی داعش در سال ١٣٩٣ به سـامرا بـرای تـخریب حرم عسکریین و تهدید کربلا و نـجف تـوسط ایـن گروه تروریستی، پیاده روی اربعین توانسته است با حضور میلیونی زائرین ، نقش بیبدیلی در تأمین امنیت این اماکن مقدس داشته باشد و به نـوعی امـکان هـرگونه خدشه به اماکن مقدس در شهرهای زیارتی عراق را از بـین بـبرد.
در حقیقت سفر زیارتی اربعین پیاده روی به سمت مکانی مقدس است و زائرین مسافت طو نی را میپیمایند تا از مکان مقدسی دیـدار کـنند. حـضور در این پیاده روی موجب صیانت از اماکن مقدس و زیارتی میشود، چراکه اگـر قبور ائمه معصومین مورد تعرض قرار گیرد، زیارت اربعین با چالش جدی مواجه میشود؛ ازاین رو خود پیاده روی اربـعین بـاعث بـازسازی این قبور و صیانت از آنها میشود.
٢-٤. نقش اربعین در تثبیت صلح و امنیت مـنطقه ای
پیـاده روی اربعین هم زیارت و هم نوعی گردشگری دینی است (بد، ١٣٩٧: ١٢). برخی نویسندگان امنیت را پیش شرط گردشگری دانـسته انـد.(٥٤ :٢٠١١ ,Jahanian &Pishgahifard )؛
امـا نبود امنیت سخت ، الزاما به معنای تعطیل شدن زیارت نیست . برای مـثال در ایـام حـضور داعش در عراق و وجود جنگ و درگیری با تروریسم داعش و نبود امنیت نسبی در کشور عراق ، زیـارت اربـعین نـه تنها تعطیل نشد بلکه با هدف تقویت جریان مقاومت علیه تروریسم و داعش ، با قـدرت بـیشتری صورت میگرفت .
در حقیقت زائرین این پیاده روی به رغم وجود ناامنی های چندساله در عـراق و بـه ویـژه تهدیدات تروریست هایی همچون داعش ، بیتوجه به این تهدیدها، پای در این زیارت معنوی میگذارند. مـیتوان گـفت پیاده روی اربعین کمک کرده است امنیت سخت جای خود را به امنیت نرم بـدهد. دلیـل آن نـیز «مردمی بودن و واگذاری بیشتر امور به مردم و نهادهای مردمی و در نتیجه افزایش مشروعیت و مقبولیت آن است » (مـرادی کلارده ، ١٣٩٥: ٨). از کـارکردهای گردشگری زیارتی ذوب فاصله ها و کم رنگ شدن هویت های ثانوی و متکثر در جـریان مـراسم و آیـین و آداب مخصوص زیارت است ؛ چنان که عرب و عجم ، فقیر و غنی، بدون هیچ گونه تمایزی در کنار هـم اعـمال مـشترک زیارت را به جا میآورند (واعظ ، ١٣٩٤: ٢١٩).
همان طور که در حج هیچ کس حـق نـدارد، نه تنها به انسان های دیگر بلکه به حیوانات و گیاهان نیز آسیب برساند (آل عمران: ٩٧؛ بقره : ١٢٥؛ مـائده : ٩٦؛ کـلینی ، ١٤٠٧ق : ج٤: ٢٢٦) و امنیت حج را بر هم زند، زیارت اربعین نیز آینۀ تمام نـمای امـنیت ، صلح ، رأفت ، رحمت و رعایت حقوق بشر اسـت کـه اگـر دنیا به آن روی بیاورد نه از جنگ خبری خـواهد بـود و نه از خون ریزی. در چنین صورتی است که مردم صلح و آرامش واقعی را تجربه مـی‌کنند و شـاهد اشغال کشوری توسط قدرتی زورگـو و قـتل عام مـلت آن نـخواهند بـود؛ ازاین رو به نظر میرسد «راهپیمایی اربـعین در ابـعاد معرفتی ، اخلاقی و رفتاری در حوزه های علمی ، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی منجر به تـولید و افـزایش امنیت میشود»(معینی پور، ١٣٩٦: ١)؛
چراکه در دوره ناامنی عـراق «درحالیکه افکار عمومی جـهان بـا توجه به خون ریزیهای گـروه هـای تروریستی مدعی اسلام راستین ، در حال حرکت به سمت اسلام هراسی همه جانبه ای بود، تFش کردند تـا از دریـچۀ این آیین مذهبی مسالمت آمـیز بـه مـعرفی مکتب اهل بـیت بـه دنیا بپردازند» (گیویان و امـین ، ١٣٩٦: ١٧٩).
بـه باور برخی نویسندگان ، بیتوجهی زائران به مادی گرایی و آثار روانشناختی این زیارت سبب شـده اسـت این پیاده روی حتی در ایامی که عـراق بـه دلیل حـضور تـروریست هـای داعش در ناامنی به سـر میبرد، برگزار شود (٢٠٢٠ ,.Nikjoo et al) و به نوعی در دل خود امنیت تازه ای را ایجاد کند. در حقیقت امنیت در زیارت اربعین ، «از درون زائران پیـاده مـیجوشد و نه از مسیر پیاده روی » (درودیان ، ١٣٩٧: ٦٣). اربـعین الگـویی بـرای دولت جـهانی قـرآن و تمرینی برای دولت عـدل و صـلح مهدوی است : «لیبدلنهم من بعد خوفهم أمنا» (نور: ٥٥).
دولت ایمنی بخش و عدالت گستر که گمشده و مطالبه و مـورد آرزوی بـشر اسـت ، و گرد هم آمدن میلیون ها انسان از هـر رنـگ و نـژاد وغـیره در ظـرف زمـانی و مکانی محدود اربعین و کربلا، امکان دستیابی بشر به صلح جهانی را قوی تر و عینی تر میسازد. صلحی عاد نه و عزت مندانه و هدفمند که شرایط و لوازم آن در قرآن و سیره مـعصومین (ع ) مشاهده میشود. صلحی به دور از ذلت که محور آن پیام حسینی «هیهات منا الذله » و پیام قرآنی « تظلمون و تظلمون » نه ستم کنید ون ه ستم بینید
(بقره : ٢٧٩) باشد» (افتخاری ، ١٣٩٦: ٤٨).
٣-٤. اربعین زمینۀ دیپلماسی زیارت برای خدمت به صـلح و دوسـتی
پیاده روی اربعین ، شامل «جمعیتی غیرهمگن و کاملا متفاوت است که در یک نقطه فصل مشترک دارند و آن، دوست داشتن جمعیتی پاک و مظلوم است » (درودیان ، ١٣٩٧: ٥٧). منشور سازمان ملل متحد، تقویت صلح از طریق تـوسعۀ روابـط دوستانه بین المللی را مورد تأکید قرار داده است (بندهای ٢ و ٣ ماده ١٠) که منجر به کاهش علل زمینه های وقوع جنگ و تحکیم صلح جهانی خواهد شـد.
«زیارت اربعین حسینی در تاریخ مـعاصر از مـناسکی شیعی فراتر رفته است و هر ساله انسان های مختلف از فرهنگ های متفاوت با دین ، زبان ، رنگ و نژادهای گوناگون را با جاذبه ای مغناطیسی به سمت خـود مـیکشاند» (امامی و غیاثی ، ١٣٩٦: ١٢٩). این هـمایش وسـیع ، فرصت بزرگی را برای تبادل فرهنگ ها فراهم آورده است و بستری برای انتقال مفاهیم از زائران یک کشور به کشور دیگر شده است . همچنین بستری برای دیپلماسی عمومی است . دیپلماسی عمومی به مـعنای بـرنامه ریزی راهبردی دولت برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی کشورهای خارجی است
(هادیان و سعیدی ، ١٣٩٢: ٣٥).
دیپلماسی عمومی از یک منظر قابل تقسیم به دو گونۀ «دیپلماسی عمومی سنتی » و «دیپلماسی عمومی نوین » است . در دیپلماسی عمومی سـنتی دولت حـضور آشکاری دارد امـا در دیپلماسی عمومی نوین ، دولت حضور پنهان دارد و مردم به تعامل با مردم کشور هدف میپردازند و به تحقق اهداف دولت خـود کمک میکنند (مبینی مقدس و عبدسرمدی ، ١٣٩٢: ١٠٩).
در دیپلماسی عمومی سنتی ، یک الگوی سـلسله مـراتبی دولت مـحور وجود دارد، اما دیپلماسی عمومی نوین در محیط شبکه ای عمل میکند؛ به نحوی که مردم فعا نه در دادن و گرفتن مـشارکت دارنـد (ایزدی ، ١٣٩٠: ٨٧). به بیان رساتر، دیپلماسی عمومی سنتی به معنای رابطۀ دولت با ملت کـشور دیـگر اسـت ، اما در دیپلماسی عمومی نوین رابطۀ دولت با ملت کشور دیگر از طریق ملت خودش صورت میگیرد. در دیـپلماسی عمومی نوین «گفت وگوی معنادار و تعامل رودررو و مستقیم میتواند در درازمدت اعتمادسازی کند» (موسوی خـورشیدی ، ١٣٩٤: ٧٧).
با توجه به ایـن تـوضیحات ، اربعین فرصتی برای به کارگیری دیپلماسی عمومی است تا ارتباط بین زائرین با ملیت های مختلف با یکدیگر مستحکم تر شود، چراکه «زائر بیشتر شهروندی است که به زیارت مکانی در خارج از کـشور خود سفر میکند و تا زمانی که در آن کشور است ، دولت میزبان فرصت دارد در ذهن شهروند میهمان تصویر مطلوبی از خود و سیاست ها و جامعه اش ایجاد کند» (شیخ ا سلامی و شمس آبادی ، ١٣٩٦: ١٥١).
حتی زائر بر ذهن مردم دولت مـیزبان نـیز اثرگذار است ؛ ازاین رو زائر خارجی و شهروند میزبان ، هر دو در تصویرسازی از وجهه ملی یکدیگر اثرگذار خواهند بود. در حقیقت دیپلماسی زیارت نقطۀ اتصال دیپلماسی عمومی و دیپلماسی گردشگری برای خارجیانی است که با هدف زیـارت امـاکن مذهبی به کشوری بیگانه سفر میکنند. دلیل عقاید محکم شیعیان به بحث زیارت و حضور شش امام معصوم از چهارده معصوم در عراق ، این کشور به مهم ترین مقصد از مـنظر دیـپلماسی زیارت تبدیل شده است .
حضور خیل عظیم شیعیان که گاه تعداد آنها تا بیست میلیون نفر برآورد شده است ، حس همبستگی و اتحاد میان آنها را با میبرد و هم زمان مـهمان نـوازی شـیعیان عراقی از زوار خارجی ، سبب ایجاد ذهـنیت مـثبت در ذهـن شهروندان بیگانه میشود» (شیخ ا سلامی و شمس آبادی ، ١٣٩٦: ١٥٧). ازسوی دیگر زائران کشورهای اسلامی در زیارت اربعین این فرصت را دارند که ناخواسته بر یکدیگر اثـرگذار بـاشند، حـس برادری و دوستی را به هم انتقال دهند و به نـوعی در راسـتای سیاست صلح آمیز و دوستانۀ دولت های خویش با یکدیگر قدم بردارند؛ ازاین رو اربعین نمونه ای از وحدت ١ در عین کثرت است .
نتیجه گـیری
زیـارت امـاکن مقدسه از اموری است که توسط پیشوایان دینی مورد توجه و اشـاره قرار گرفته است.
زیارت اربعین پس از شهادت امام حسین (ع ) و یاران باوفایش در دشت کربلا، حتی در سخت ترین شرایط چه مـخفیانه چـه آشـکار توسط زائرین صورت پذیرفته است . به طورکلی زیارت جزء حقوق دیـنی مـسلمانان به حساب میآید؛ ازاین رو می توان زیارت اربعین را حق اسلامی بشر دانست .
زیارت اربعین سـبب بـه دسـت آوردن نشاط معنوی برای زائران این راهپیمایی شده است. این زیارت علاوه بر آثار مـعنوی ، اثـرات اجـتماعی ، سیاسی و حقوقی متعددی نیز در پی داشته است. یکی از آثار این زیارت ، ایجاد پیوند دوسـتی بـین زائران بـا تابعیت های متفاوت بوده است و زمینۀ دستیابی به صلح را در منطقه تقویت کرده است . زیـارت ابـاعبدالله (ع ) مظهر کامل همزیستی مسالمت آمیز انسان ها با یکدیگر است ؛ در حقیقت با وجـود تـفاوت هـای بسیار زائران، زیارت اربعین گرایش بیشتر تمایل به دوستی و صلح سازی دارد.
زیارت اربعین در مهم تـرین شـکل خود پیوندی ناگسستنی بین دو کشور ایران و عراق ایجاد کرده است که تا پیـش از آن بـه دلیـل هشت سال مخاصمه ، روابط تنش آلود سیاسی را بین دو کشور ایجاد کرده بود.
زیارت اربعین در ایجاد و اسـتمرار صـلح چه در عراق و چه در کشورهای منطقه مؤثر بوده است . همچنین موجب صیانت از امـاکن مـقدسه بـه ویژه در عراق شده است .
١. رهبر انقلاب ایران ، دربارٔە شعار راهپیمایی اربعین بـا عـنوان «الحـسین یجمعنا» میفرمایند: «اینکه میلیون ها انسان راه میافتند، نه فقط از یک شهر یـا یـک کشور [بلکه ] از کشورهای مختلف ، و نه فقط از یک فرقه اسلامی [بلکه ] فرق مختلف اسلامی و حتی بـعضی ادیـان غیر اسF می؛ این وحدت حسینی [است ]..» ١٣٩٨/٠٧/٢١.
خود امنیت و ثبات را به ارمغان آورده اسـت و مـانعی برای ازبین رفتن اماکن مقدسه توسط گـروه هـای تـروریستی شده است. همچنین سبب فعال کردن دیـپلماسی زیـارت شده است تا زائرین بتوانند فرهنگ صلح و دوستی را با هم به اشتراک بـگذارند کـه ارمغانی همچون صلح و آرامش بـرای کـشورهای متبوع شـان بـه هـمراه خواهد آورد. از ویژگیهای زائر اربعین خشونت گریزی، پرهـیز از جـدال و منازعه و تقویت رفتار و روابط صلح آمیز است که در کوتاه مدت، میان مـدت و بـلندمدت بر دولت های متبوع
زائرین اثرگذار خـواهد بود.
با توجه بـه تـحقق صلح و ظهور انسانیت در زیارت اربـعین، دولت هـا به ویژه دولت های اسلامی موظفند از نظر رعایت حق بر دین و عبادت، ضمن بـه رسـمیت شناختن زیارت اربعین به عـنوان حـق بـشری، بسترهای برگزاری ایـن زیـارت را فراهم سازند.
انتهای پیام/
پدیدآورنده (ها): حسینی، سید محمد؛ حاجی زاده، محسن؛ فیروزابادیان، مهدی / مطالعات حقوق بشر اسلامی » پاییز و زمستان 1399 - شماره 19
دریافت صفحه با کد QR