بانکداری اسلامی در آینده ممکن است با چالش های مختلفی روبرو باشد یکی از این چالش ها این است که انضباط دقیقی در مورد بانکداری اسلامی در سطح جهان در آینده نداشته باشیم مثلا کمیته های شریعت در بانک ها و مؤسسات مختلف اگر هرکدام سلیقه های خودشان را اعمال کنند بنابراین در این بخش با چالش های زیادی روبرو می شویم . اکنون ایجاد یک استاندارد واحد در زمینه بانکداری اسلامی بر اساس کلیه مذاهب اسلامی بسیار ضروری است و ایجاد این استاندارد می تواند یکی از وجوه عملی تقریب مذاهب اسلامی باشد.

خبرنگار تقریب با "غلامرضا مصباحی مقدم" استاد اقتصاد دانشگاه امام صادق و نماینده مجلس شورای اسلامی گفتگوی مفصلی در باره  بانکداری اسلامی انجام داده است که در زیر توجه شما را به خواندن آن جلب می کنیم.

با توجه به اینکه پس از پیروزی انقلاب اسلامی تلاش های زیادی برای اسلامی کردن بانک ها در ایران صورت گرفته به نظر شما تا چه میزان از این مسیر را طی کردیم و آیا موفق بودیم؟

تلاش هایی که در راه اسلامی کردن بانک ها صورت گرفته به طور عمده بیشتر در زمینه تهیه قانون و آیین نامه ها بوده است البته پاره ای از کنفرانس ها و سمینار ها در این باره برگزار شده است هرچند این اقدامات بانکداری ما را از سیستم منطبق با بانکداری سنتی به سمت بانکداری بدون ربا پیش برده اند ولی اینطور نیست که لزوما همه این اقدامات اثر بخش بوده باشد و عملکرد ها به دلیل فاصله گرفتن از قانون، خیلی صوری پیش می رود و قرار داد هایی که بسته می شود از چند نظر دارای اشکالاتی است و این اشکالات نیز بسیار جدی است یکی از این اشکالات این است که نظام بانکی در پی بدست آوردن سود برای سپرده گذاران خود به صورت صوری است و می خواهد که این سود را مطمئن و بدون ریسک بدست آورد و از این جهت همه ریسک ها را به مشتری تحمیل می کند همین اقدام بانک که ریسک را به مشتری منتقل می کند منجر می شود که عملا قرار داد فروش اقساطی، مشارکت، جعاله، مضاربه و یا امثال اینها صوری شود. خصوصا در مورد قرارداد هایی که سود آن باید عملکرد بنگاه اقتصادی باشد اما اینها متناسب با پولی که داده اند سود مطالبه می کنند نه متناسب با سودی که بوده است سهم بطلبند.

اشکال دیگر وعده ایی است که بانک ها به سپرده گذاران می دهند که اگر شما سپرده بگذارید ما فلان درصد علی الحساب سود می دهیم این درصد سود علی الحساب را نسبت به پولی که داده شده در نظر می گیرند طبعا این مقدار سودی که به سرمایه گذاران داده می شود به عنوان هزینه برای آنها تلقی می شود همین را مبنا قرار می دهند یعنی اگر نوسانی در سود ایجاد شود دیگر مابه التفاوت را پرداخت نمی کنند که باز هم این مسئله نشان دهنده صوری بودن قرار دادها است.

اکنون اتفاقی که افتاده این است که بانکداری ربوی در ظاهر کنار گذاشته شده اما عملکرد شباهت زیادی به ربوی دارد اخیرا قانون بانکداری بدون ربای کشور مورد بازنگری قرار گرفته است و پیش نویس هایی تهیه شده است که امیدواریم با تهیه آن گام های سریع تری به سوی اجرای کامل بانکداری برداریم.

اشکال دیگر در زمینه آموزش است که کاستی های زیادی وجود دارد. آموزش ها در سیستم بانکی و دانشگاهها صرفا باید بر مبنای بانکداری اسلامی باشد و کسانی که این آموزش ها را می دهند نظام بانکی را اداره کنند اما اگر بخواهیم روال همان روال گذشته باشد و کتاب های پول ، بانک و اقتصاد کلان دانشگاهها بر مبنای نرخ بهره باشد و آموزش نیز بر اساس این کتابها باشد و دانشجویانی که این دوره ها را می گذرانند تمام فکر و ذهن آنها انباشته از مباحث اقتصادی مبتنی بر نرخ بهره باشد ما نباید انتظار داشته باشیم که در عمل تغییر جدی رخ دهد.

آموزش در زمینه بانکداری اسلامی تا چه اندازه در سیستم بانکداری و دانشگاهی ما جدی گرفته شده است؟

آنچه که به نظر من مهم است این آموزش های بانکداری اسلامی که به صورت ضمن خدمت به کارکنان و فعالان بانکی در کوتاه مدت داده می شود آموزش های مؤثری نیست زیرا آن کسی که تحت این آموزش های کوتاه مدت قرار می گیرد ذهن و اندیشه آن انباشته از آموزش قبلی(ربوی) است که در دوران آموزش دانشگاهی خود آن را بدست آورده است و اکنون تمام فکر و اندیشه وی مشغول آن آموزش هاست و چنین آموزش های خفیف و کوتاه مدت ضمن خدمت نمی تواند آموزش های قبلی را تحت تأثیر قرار دهد علاوه بر این آنچه که کارکنان و فعالان بانک ها با آن روبرو هستند رویه ای(مبتنی بر نرخ بهره) است که بانک ها با آن روبرو هستند و آنها خارج از این رویه نمی توانند عمل کنند بنابراین باید رویه ها اصلاح شود بعد از اینکه رویه ها اصلاح گردید نیاز به آموزش جدید است تا کارکنان با رویه های جدید آشنا شوند الان حتی در حسابداری بانکداری ما حسابداری ربوی حاکم است در حالیکه اکنون در بانکداری اسلامی حسابداری جدید مبتنی بر آموزه های اسلامی وجود دارد و بر اساس بانکداری اسلامی حسابداری صورت می گیرد در حالیکه هنوز در سیستم بانکداری ما این روش ها تغییر نکرده است.

اصلاح رویه ها(ربوی) در بانک ها باید به چه صورتی انجام بگیرد در حالیکه ۲۸ سال از تصویب قانون بانکداری بدون ربا در کشور می گذرد اما هنوز این اصلاحات صورت نگرفته است؟

این امر باید توسط بانک مرکزی صورت بگیرد بانک مرکزی باید رویه ها را اصلاح کند و به بانک ها ابلاغ نماید . اخیرا یک شورای فقهی متشکل از عناصر بانکی، فقها و اقتصاد دانان در بانک مرکزی تشکیل شده است . اگر از همان شورا کمک گرفته شود این اشکالات که اشاره شد توسط آن شورا بررسی و تا حدودی اشکالات موجود رفع خواهد شد.

مشارکت به عنوان یکی از ابزار های مهم و خدمات مهم بانکداری اسلامی مطرح است آیا بانک های ما تاکنون وارد مشارکت شده اند؟

تاکنون ما ندیدیم که بانک ها به صورت جدی وارد مشارکت شوند. مشارکت هم سود و هم زیان دارد گاهی مشارکت ها سود بسیار خوبی دارند اگر در روش مشارکتی بانک منابع خود را در اختیار تجار و تولید کنندگان بگذارد سود قابل توجهی به بانک بر می گردد اما این عمل در بانک های ما صورت نمی گیرد زیرا این عمل نیازمند نظارت است در حالیکه بانک ها زیر بار این نظارت ها نمی روند.علاوه بر این بانک ها باید وجوهی که از سرمایه گذار بابت سود دریافت می کند سهم خود را به عنوان حق الوکاله بر دارد و هر آنچه که سود کرده به حساب سپرده گذاران واریز کند این کار هم بانک ها انجام نمی دهند بلکه درصدی که به عنوان سود علی الحساب در نظر گرفته شده به سپرده گذاران می دهند و بقیه هر آنچه که باشد برای خود بر می دارند خوب حق بانک این نیست بلکه حق بانک فقط حق الوکاله است که به عنوان کارمزد خدمات باید دریافت بکند.

آیا بالابودن کارمزد ها در قرض الحسنه باعث پایین آمدن اعتماد مردم به بانکداری اسلامی نمی شود؟

هزینه تجهیز پول در ایران حدود ۲ تا ۲.۵ در صد است و این هزینه باز هم بالاست در حالیکه این رقم در دنیا بسیار پایین تر است و باید سعی شود که این رقم پایین تر بیاید اما دریافت کارمزد (۴درصد) در وام های قرض الحسنه در ایران نیز بسیار بالا است و من معتقدم که قرض الحسنه نباید این مقدار کارمزد داشته باشد و تأکید امام (ره) هم بر این بود که کارمزد در قرض الحسنه باید فقط دریافت هزینه تجهیز پول باشد. بنابراین دریافت کارمزد های بالا باعث کاهش اعتماد مردم به بانکداری اسلامی شده است.

چرا برخی از بانک های ما از اجرای بانکداری اسلامی فرار می کنند؟

دلیل اصلی آن نا آشنایی با سیستم بانکداری اسلامی و ترس و واهمه از اینکه اگر بانکداری اسلامی را پیاده کنند ممکن است دچار مشکلاتی شوند چون آشنایی کاملی با بانکداری اسلامی ندارند همواره این ترس در آنها وجود دارد در حالیکه این ترس بیخود است چون سالیان دراز با بانکداری مبتنی بر نرخ بهره خو گرفته اند و آشنایی کاملی دارند و تمایل ندارند به چیزی غیر از آن عمل کنند.

آیا انتقاد جدی از سوی حوزه و علما به بانکداری اسلامی در ایران وجود دارد؟

انتقاداتی وجود دارد و غالبا این انتقادات در زمینه صوری عمل کردن نظام بانکی در قرار دادهای بانکی و همچنین در زمینه جریمه های بانکی است مثلا یک استفتاء از آیت الله مکارم شیرازی است که شدیدا از دریافت جریمه های دیر کرد بانکی انتقاد کرده اند و گاهی این جرایم چنان سنگین است که خانواده ها از پرداخت آن عاجز می شوند.

در طی سال های اخیر بانکداری اسلامی در جهان مورد استقبال خوبی حتی از سوی کشور های غربی و غیر اسلامی قرار گرفته است دلیل این موفقیت در چیست؟

یکی از دلایل اصلی رشد بانکداری اسلامی در جهان در طی سال های اخیر موفقیت آن در بحران مالی بوده است آنچه که بعد از بحران مالی سال ۲۰۰۸ در اروپا و آمریکا اتفاق افتاد آنها را وادار کرد که به دنبال دلایل موفقیت بانک های اسلامی در جریان بحران و عدم صدمه دیدن آنها باشند مثلا بانک توسعه اسلامی با آن همه وسعت هیچ آسیبی در بحران ندید و هم چنین بانک های اسلامی دیگر نیز آسیبی ندیدند و این سوال برای کشور های غربی پیش آمد که بانک های اسلامی چطور در بحران موفق عمل کردند. نوع سیستم، عملکرد و سلامت کار، اجتناب از نرخ بهره، جلوگیری از تضمین سود و جلوگیری از خلق اعتبارات اضافی از جمله عوامل موفقیت بانکداری اسلامی در بحران مالی بودند یکی از دلایل اصلی شروع بحران مالی در نیویورک از خلق اعتبارات اضافی بود که منشاء اصلی ایجاد بحران مالی در جهان شد.

چالش های پیش روی بانکداری اسلامی در جهان کدامند؟

بانکداری اسلامی در آینده ممکن است با چالش های مختلفی روبرو باشد یکی از این چالش ها این است که انضباط دقیقی در مورد بانکداری اسلامی در سطح جهان در آینده نداشته باشیم مثلا کمیته های شریعت در بانک ها و مؤسسات مختلف اگر هرکدام سلیقه های خودشان را اعمال کنند بنابراین در این بخش با چالش های زیادی روبرو می شویم الان مراکزی در مالزی ، بحرین و دوبی ایجاد شده که اقدام به استاندارد سازی بانکداری اسلامی بر اساس کلیه مذاهب اسلامی می کند که با ایجاد این استاندارد ها می توان مانع این چالش بزرگ در آینده گردید. اکنون ایجاد یک استاندارد واحد در زمینه بانکداری اسلامی بر اساس کلیه مذاهب اسلامی بسیار ضروری است و ایجاد این استاندارد می تواند یکی از وجوه عملی تقریب مذاهب اسلامی باشد.

چالش بعدی این است هرچند نظام بانکداری اسلامی مورد استقبال خوبی در جهان قرار گرفته است ولی هنوز دایره وسیعی را شامل نشده است و میزان سرمایه در گردش مالی در آن نسبت به بانکداری سنتی پایین است و این ممکن است در آینده جایگاه بانکداری اسلامی را تضعیف کند و با توسعه بیشتر و توجه جدی مسلمانان به بانکداری اسلامی و منظم تر عمل کردن آن باعث توسعه و رشد بانکداری اسلامی در جهان می شود وبه یک رقیب بزرذگ و جدی برای بانکداری سنتی در جهان تبدیل می شود.

مصاحبه و تنظیم:محمد عسکری دوست