بررسي زوايا و ابعاد سفر حضرت معصومه(س) به ايران در گفت وگو با حجت الاسلام سيدحسين مومني
سفر باشکوه امام رضا(ع) به ايران که به دنبال آن، سفر حضرت معصومه(س) خواهر ارجمندشان نيز انجام شد، نتايج شگرفي براي ايران داشت و برکات کم نظيري هم چون اقبال گسترده ايرانيان به تشيع و محبت اهل بيت را به همراه آورد. هر چند پيشتر زمينه هاي اين امر فراهم شده بود، اما ورود امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) و سپس مهاجرت وسيع علويان به ايران، نقش تعيين کننده اي در ترويج مکتب اهل بيت(ع) در ايران داشت به ويژه آن که در ادوار گذشته مهاجرت يکي از اسباب مهم تحول فرهنگي و تمدن سازي بوده و در کشورها و مناطق متعددي رواج اسلام نه از طريق جهاد و لشکرکشي بلکه از راه حضور و سکونت تاجران مسلمان و يا عالمان اسلامي صورت گرفته است.

حضور پررنگ امام زادگان هم که از ظلم و ستم خلفاي عباسي به ايران پناه مي آوردند و تاکنون حدود ۸هزار و ۵۰۰نفر از اين امام زادگان شناسايي شده اند، در تاريخ ايران اسلامي چنين نقشي را ايفا کرده است و هم اکنون مرقد آنان نيز يکي از کانون هاي مهم فرهنگي مذهبي جامعه اسلامي ايران به شمار مي رود. مهاجرت حضرت معصومه(س) به ايران و سکونت آن حضرت در قم يکي از اين سفرهاي پراهميت امام زادگان بود که منشاء آثار و برکات برجسته اي براي تشيع بود و موجب شد تا قم در ادوار تاريخ به صورت مرکز و کانوني پويا و موثر براي مکتب اهل بيت(ع) باقي ماند تا جايي که امروزه به مرکز جهاني علوم اهل بيت(ع) تبديل شده است. به مناسبت اول ذي القعده سالروز ميلاد کريمه اهل بيت حضرت فاطمه معصومه(س) و آغاز دهه کرامت گفت وگويي با حجت الاسلام سيدحسين مومني از فضلاي حوزه علميه قم درباره سفر آن حضرت به ايران و تاثير آن انجام داده ايم. وي در اين گفت وگو همچنين از جايگاه قم در احاديث اهل بيت (ع) و تاثير مهاجرت علويان به ايران سخن گفته است.

هجرت تاريخ ساز
حضرت معصومه (س) پس از حضرت فاطمه(س) و حضرت زينب(س) تاثيرگذارترين زن در تاريخ اسلام به ويژه تاريخ تشيع است.چه عواملي موجب شد ايشان پس از برادرشان حضرت رضا(ع) هجرت تاريخ سازشان را به ايران آغاز کنند؟
وقتي حضرت رضا(ع) از مدينه به سوي خراسان حرکت کردند، اهل بيت را دور خود جمع کردند و با رفتار و گفتار به آنها فرمودند که اين سفر بي بازگشت است و تاکيد کردند که وقتي من حرکت کردم کسي پشت سر من نيايد. اين فرمايش امام معصوم(ع) است پس همه بايد آن را اطاعت کنند. اما حدود يک سال پس از هجرت امام رضا(ع) به خراسان، حضرت معصومه(س) هم راهي خراسان مي شوند مطمئنا خروج ايشان به سوي خراسان نمي تواند بدون اذن و رخصت امام(ع) باشد لذا از برخي متون تاريخي استفاده مي شود که حضرت معصومه(س) به اذن برادرشان امام رضا(ع) به سوي ايران حرکت کردند. مسير حرکت ايشان و ورودشان به ايران از جنوب غرب ايران بوده يعني از سمت عراق.

زينب ثاني(س)
ايشان از شهرهاي مختلفي عبور کردند و به هر شهري که مي رسيدند شروع به افشاگري و بيان حقايق مي کردند و فرهنگ ناب اسلام و اهل بيت را تبليغ مي کردند، مردم هم به ايشان احترام مي گذاشتند و حرف هاي ايشان را گوش مي دادند چون بالاخره او دختر امام موسي بن جعفر(ع) و خواهر حضرت رضا(ع) بود که آن زمان ولايت عهدي را هم پذيرفته بودند. بنابراين شبيه آن حوادثي که براي حضرت زينب(س) پس از کربلا اتفاق افتاد و ايشان به افشاگري و بيان حقيقت پرداختند، براي حضرت معصومه(س) هم ذکر شده، درست است که امام رضا(ع) ولي عهد و در ايران بودند، ولي ايشان محدود شده بودند و تحت نظر قرار داشتند و امکان مراوده آن حضرت با مردم به ويژه با شيعيان بسيار اندک بود. اين افشاگري ها و روشنگري هاي ايشان حکومت را به وحشت انداخت چنان که هنگامي که حضرت به شهر ساوه رسيدند عده اي دور ايشان ريختند و برادرزاده ها و بيشتر همراهان حضرت را به شهادت رساندند. حتي در منابع تاريخي نقل شده که حضرت معصومه(س) را مجروح کردند و بنا به گفته ديگري ايشان را مسموم کردند.
اين حوادث با حمايت حکومت و مامون عباسي صورت مي گرفت، چون عرف چنين است که وقتي خواهر ولي عهد جهان اسلام وارد کشوري مي شود نبايد بدون محافظ و بدون حراست وارد شود اما مشاهده مي کنيم که حضرت معصومه(س) بدون حراست و حفاظت دولتي وارد ايران مي شوند و گروهي به کاروان آنها حمله مي کنند. پس معلوم مي شود که توطئه اي در کار بوده و حکومت از وجود ايشان احساس خطر جدي مي کرده است، زيرا اگر ايشان به خراسان مي رسيدند، در آنجا و در جوار حضرت رضا(ع) قدرت عظيمي به وجود مي آمد که حکومت عباسي از آن وحشت داشت؛ لذا قبل از رسيدن حضرت به خراسان ايشان به شهادت رسيد. به اين صورت که ايشان روز ۲۳ ربيع الاول وارد شهر قم شدند، ناقه حضرت در محلي که امروزه به نام ميدان «مير» ناميده مي شود، زانو زد و قبيله اشعريان که شيعيان علوي بودند، افتخار پيدا کردند که ۱۷روز ميزبان حضرت فاطمه معصومه(س) باشند و سرانجام ايشان بدون رويت برادر بزرگوارشان حضرت رضا(ع) در روز دهم ربيع الثاني پس از تحمل بيماري چشم از جهان فرو بستند که در کتاب حيات السياسية الامام الرضا(ع) علامه مرتضي جبل العاملي مي گويد حضرت پس از مجروح شدن يا مسموميت در حقيقت به شهادت رسيدند.بعدها دختران امام جواد(ع) به قم آمدند و بر قبر حضرت گنبد ساختند که مدفن دو تن از دختران امام جواد(ع) نيز در کنار حضرت معصومه(س) قرار دارد.

قم؛ ملجأ و پناهگاه جهان تشيع
بعد از شهادت حضرت معصومه(س) با توجه به روايات فراواني که درباره شأن والا و منزلت ايشان و اهميت شهر قم بيان شده بود، اين شهر پناهگاه جهان تشيع شد و حتي علما و بزرگاني که در بقيه نقاط احساس امنيت نمي کردند به اين شهر مي آمدند و در دوران اخير حوزه مهم علميه قم در جوار بارگاه حضرت معصومه(س) شکل گرفت و اين شهر را به محل اجتماع علما و بزرگان شيعه تبديل کرد و در حال حاضر نيز حوزه علميه قم حوزه اول دنياي اسلام است و همان طور که در روايات ما هم آمده، علم از نجف به قم منتقل شده است.

جايگاه برجسته حضرت معصومه(س) در روايات اهل بيت(ع)
ورود حضرت معصومه(س) به شهر قم موجب شد اين شهر در کانون توجه شيعيان و علما و مراجع قرار گيرد و قم به پايگاه مهم علمي و معنوي جهان تشيع تبديل شود. از اهميت اين شهر و نقش تاثيرگذار بارگاه حضرت معصومه(س) در شکل گيري اين کانون معنوي و علمي دنياي اسلام برايمان بگوييد؟
البته شهر قم از قبل ورود حضرت معصومه(س) و در روايات اهل بيت(ع) مورد توجه بوده است اما ورود حضرت اين اهميت را مضاعف کرد.
علامه مجلسي از اسعد اشعري قمي نقل مي کند که «من در محضر امام رضا(ع) بودم، امام(ع) به من فرمود از براي ما در نزد شما قبري وجود دارد، عرض کردم آيا مقصود شما قبر فاطمه(س) دختر موسي بن جعفر است امام رضا(ع) فرمود: بله کسي که با معرفت به شأن او، وي را زيارت کند بهشت براي اوست.»
پس حضرت رضا(ع) آداب زيارت حضرت معصومه(س) را به او آموختند و فرمودند: «اگر خواستي خواهرم را زيارت کني بالاي سر ايشان رو به قبله بايست ۳۴ مرتبه الله اکبر، ۳۳ مرتبه سبحان الله و ۳۳ مرتبه الحمدلله بگو» (مانند تسبيحات حضرت فاطمه ولي جاي سبحان الله و الحمدلله جابه جا مي شود.)بعد امام رضا(ع) ادامه مي دهند که زيارت نامه حضرت را قرائت کن. امام رضا(ع) در آخر زيارت نامه ياد مي دهند که به حضرت معصومه(س) بگوييد «يا فاطمة اشفعي لي في الجنه» مرا در بهشت شفاعت کنيد.
روايات ديگري که از اهل بيت(ع) و امام رضا(ع) راجع به ايشان نقل شده اوج مقام و جايگاه والاي حضرت معصومه(س) را نشان مي دهد.حضرت معصومه(س) يکي از معدود امام زادگاني هستند که زيارت نامه مأثور (زيارت نامه اي که امام معصوم آن را انشا کرده باشد) دارند، اولين امام زاده اي که زيارت نامه خاص دارد حضرت ابوالفضل(ع) است، سپس علي اکبر(ع) و حضرت معصومه(س). شما مي دانيد که حضرت زينب (س) با آن مقام و منزلت والا، زيارت نامه خاص ندارند ولي امام رضا(ع) براي حضرت معصومه(س) زيارت نامه انشا کردند.
حديث مشهوري از امام موسي کاظم(ع) است و در خيلي از منابع نقل شده که ايشان مي فرمايد: «مردي از اهل قم به پا مي خيزد و مردم را به سوي خدا دعوت مي کند. عده اي دور او جمع مي شوند که مثل قطعه هاي آهن تفتيده مقاوم اند، تندبادها و حوادث آن ها را متزلزل نمي کند، از جنگ خسته نمي شوند و نمي هراسند، به خدا توکل مي کنند و پيروزي نهايي از آن آنهاست.» علت اينکه به اين شهر «قم» مي گويند، اين است که در روايات آمده که عده اي از مردان اين شهر در کنار امام زمان(عج) قيام مي کنند و آنها جزو ياران حضرت هستند. با اين نکاتي که عرض کردم، مي خواستم بر اين نکته تاکيد کنم که قم در لسان ائمه اطهار(ع) قبل از ورود حضرت معصومه(س) جايگاه برجسته اي داشته است. مثل اين روايت که امام صادق(ع) مي فرمايند: خداوند حرمي دارد در مکه، رسول ا... حرمي دارند در مدينه، اميرالمومنين حرمي دارند در کوفه (نجف) و ما اهل بيت حرمي داريم در قم. منطوق روايت آن است که حرم ائمه اطهار در قم است و مفهوم آن اين است که مثلا امام حسين(ع) در کربلا دفن شده ولي حرم شان در قم است، ائمه بقيع(ع) مدفن شان بقيع است ولي حرم شان قم است، تمام ائمه اي که اسم شان در اين روايت نيامده حرم شان در قم است.

شهر اول دنياي اسلام
قم اين اهميت و برجستگي را تا دوران معاصر هم حفظ کرده؟
حفظ کرده، بلکه مضاعف هم شده است. اين شهر اکنون به يک شهر بين المللي و چهارراه ارتباطي براي دنياي اسلام تبديل شده که از بيش از ۷۰ مليت در آن مشغول تحصيل اند. البته خود قم في حد ذاته مقدس نيست. از قديم گفته اند «شرف المکان بالمکين»، آدم هايي که اينجا هستند، به اين شهر قداست بخشيده اند.

منبع: روزنامه خراسان مورخ۱۷ مهرماه