جديدترين اثر حجت‌الاسلام والمسلمين «رسول جعفريان» محقق تاريخ اسلام و رئيس كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی به تازگی از سوی انتشارات سازمان جغرافيايی منتشر شده است، اين اثر «راه حج» نام دارد و در آستانه ايام حج روانه بازار نشر شده است.

خبرگزاری تقریب (تنا):

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، رسول جعفریان طی یادداشتی به معرفی کتاب مبادرت ورزیده که در ادامه می آید:
گويا در سال ۱۳۲۷ ش نخستين بار زائران ايرانی با هواپيما به حج سفر كردند. اصولاً حج در دوره رضا شاه جدی نبود و بسيار محدود شد. پيش از آن از حوالی سال ۱۳۰۰ ماشين نيز برای رفتن بخشی از راه به حج مورد استفاده بود. جلوتر از آن ابزار حركت شتر و وسائل ديگر از همان قبيل بود كه در طول قرون مورد استفاده حاجيان در همه نقاط جهان اسلام قرار می‌گرفت. استفاده از هودج و پالكی و تخت روان و جز اينها چيزهايی بود كه روی چهارپايانی از نوع شتر و قاطر قرار گرفته و مردم با آنها اين راه طولانی را طی می كردند.

البته طی قرن نوزدهم كه قطار و كشتی بيش از پيش باب شد، زائرانی كه از طريق دريا رفته يا از راه باكو به استانبول و از آنجا به جده می رفتند، از اين وسائل نيز در برخی از مسيرها استفاده می كردند.

از اينها كه بگذريم مهم «راه حج» است. مردم از چه راه هايی به حج می رفتند؟ 

داستان راه حج در ادبيات جغرافيايی جهان اسلام بسيار اهميت دارد و كتابهای ويژه‌ای از قرن سوم به بعد در اين‌باره نوشته شده است. اين راه‌ها بسته به مبدأ و مقصد آن كه حجاز بود از ميان منازلی می‌گذشت كه هر كدام نام مشخصی داشت و اين قبيل كتابها به شرح مسير و منازل ميان راه می‌پرداختند.

برخی از اين مسيرها بسيار مهم بوده و در طول هزاران سال مورد استفاده حجاج و تاجرانی بود كه از اين مسيرها عبور می‌كردند.

برای نمونه راه كوفه به سمت مدينه يا مكه يكی از مسيرهای بسيار شناخته شده است. در مسير مكه به كوفه بود كه امام حسين عليه‌السلام آن راه را طی كرد اما در چند منزلی كوفه به دليل فشار سپاه كوفه مسير را به سمت كربلا تغييير داد. اين مسير برای كاروان‌های حج معمولا يك ماهه طی می‌شد. در دوره قاجاری به اين راه، راه جبل گفته می‌شد.

در يكی ازمنازل ميان راه مدينه به كوفه است كه منطقه ربذه قرار دارد. جايی كه ابوذر تبعيد شد و درگذشت و در همان ايام كاروانی بر سر جنازه وی رسيد و عبدالله‌بن مسعود بر وی نماز خواند.

يكی از مهم‌ترين راه‌ها راه شام به مدينه و از آنجا به مكه است كه منازل زيادی دارد. بخشی از اين مسير را پيامبر در جنگ تبوك هم طی كرد و آثاری از آن حضرت برجای مانده است.

راه يمن به مكه نيز يكی از راه های پر رفت‌و‌آمد است. جز آن كه حجاج يمنی از چندين مسير اين راه را طی می‌كردند. برخی نيز با كشتی راه را طی كرده در بندر جده يا ينبع پياده می‌شدند.

اطلاعات مهم مربوط به راه‌ها در سفرنامه‌های حج آمده است. بر ای مثال ابن‌بطوطه در قرن هشتم شرحی از مسير حجاج مغربی به دست داده است. در روزگاران قديم كسانی كه از اندلس يا مغرب عازم حج می‌شدند برخی راه دريايی و برخی راه زمينی را بر می‌گزيدند.

عثمانی زمانی كه استانبول را تصرف كردند رهبری حج را در اختيار گرفتند. كاروان‌های حج از استانبول تا مدينه و مكه با شكوه تمام می آمدند. بسياری از فرهيختگان ترك منازل نامه هايی نوشته و شرح دقيق منازل ميان راه و ساعات حركت و امكانات موجود را شرح دادند. در واقع منزل نامه‌نويسی يكی از رشته‌های جغرافيای كهن اسلامی است كه در ايران نيز تا حدودی رواج داشت.

سفرنامه ناصر‌خسرو نيز در شرح راه حج به ويژه مسير دشواری كه از طريق احساء و قطيف و كويت به سمت عربستان می‌رفت و از آنجا به مكه می‌رسيد به دست داده است.

سفرنامه‌های قاجاری نيز منبع مهمی برای ثبت اخبار مربوط به راه‌های حج هستند. بسياری از زائران دوره قاجاری از طريق انزلی به باكو رفته با قطار يا فرغون به ساحل دريای سياه و از آنجا با كشتی به استانبول و از استانبول وارد مديترانه شده از آنجا از طريق كانال سوئز به دريای سرخ و وارد جده يا ينبع می‌شدند.

زائران جنوبی ايران از طريق بنادر جنوبی وارد خليج فارس، دريای عمان و سپس اقيانوس هند شده از طريق يمن و گذر از آنجا وارد دريای سرخ شده به جده يا ينبع می‌رفتند.

زائران هندی نيز از بمبئی يا بندر سورت و ديگر بنادر با كشتی راه طولانی اقيانوس هند، دريای سرخ را طی كرده به حج می‌آمدند.

كتاب راه حج شامل دو بخش است:

- بخش اول كليات كه شامل شرحی از راه های حج و متونی است كه در اين زمينه در كتب قديمی وارد شده است.

- بخش دوم سفرنامه‌ها و راه حج است كه شرحی از بسياری از سفرنامه های مشهور به دست داده شده و توضيحات آنها در‌باره راه‌ها ارائه شده است.

گفتنی است كه در پايان كتاب ۳۸ نقشه رنگی مربوط به راهی كه هر يك از اين مسافران پيموده‌اند با تعيين مسير رفت و برگشت با دو رنگ متفاوت چاپ شده است.

لازم به ذکر است که اين اثر در ۷۶۰ صفحه با قيمت ۱۸۵۰۰ تومان در تیراژ محدودی توسط انتشارات سازمان جغرافيايی نيروهای مسلح (زيتون سبز) انتشار يافته و به مناسبت فرا رسيدن ايام حج توزيع شده است.