در روسيه كنوني، مناظره اي جدي در زمينة جايگاه و نقش اسلام و مسلمانان در روسيه، پديدة تجديد حيات اسلام و اين سئوال كه قالب هاي ايدئولوژيك پيشين در دورة كمونيستي، تا چه اندازه در ذهن مسلمانان اين كشور فرو ريخته، شکل گرفته است.

به گزارش حوزه اندیشه  خبرگزاری تقریب، احیای مذهبی در روسیه با مسیحیت اورتدوکس آغاز و مدتی بعد با احتیاط بیشتر اسلام را هم در برگرفت. در دورۀ گورباچف، دولت شوروی (دولت روسیه پس از 1991 میلادی،) با رستاخیز مذهبی که آن را فرآیندی یکنواخت می‌دید، مدارا می‌کرد. خیزش اسلام با خیزش احساسات ملی گرایانه همراه بود. اسلام به سرعت سیاسی شد و به شکلی به اعتراض سیاسی و اجتماعی کمک کرد. در اوایل دهۀ 1990 میلادی، جدایی‌طلبان به ویژه در چچن از اسلام بهره برداری کردند، مسلمانان روسیه از هویت مذهبی خود آگاه شدند و احساس کردند بخشی از امت اسلام هستند.
 


جايگاه و نقش اسلام در روسيه پس از شوروي
 
با سقوط اتحاد شوروي، قلمرو گسترده‌اي از نواحي مسلمان‌نشين روسيه به استقلال دست يافتند، اما موضوع جايگاه و نقش اسلام در روسيه پس از شوروي و خواسته‌ها و مسائل مربوط به آن كه از سوي مسلمانان خواستار خودمختاري ادامه يافت، هنوز در جريان است و فراتر از اين، آنان در جست‌وجوي پاسخ‌ها و راه‌كارهاي آسان هستند. آشكار است كه مؤلفه‌هاي اسلامي در روسيه، هنوز نقش زيادي در تحول داخل اين كشور و رابطه‌اش با جهان خارجي بازي مي‌كنند.
به نظر می‌رسد، آمار مسلمانان بومی روسیه یکی از موضوع‌های بحث بین مسلمانان و دولت روسیه محسوب می‌شود. بنا به گفته راوی عین الدین، رئیس شورای مفتیان روسیه دولت این کشور کوشیده است تعداد مسلمانان کشور را هرچه کمتر نشان دهد. در عین حال ارقام بسیار متفاوتی از تعداد مسلمانان در این کشور وجود دارد. دولت روسیه، دین اسلام و دین مسیحی روسی ارتدوکس را تنها دینهای سنتی این کشور خوانده و به رسمیت شناخته است.
 
در عمل مسلمانان بومی دارای حقوقی برابر با مسیحیان روسیه دانسته نمی شوند
اما مفتیان مسلمان روسیه می‌گویند که به رسمیت شناخته شدن اسلام، به درج شدن در قانون اساسی این کشور محدود مانده و در عمل مسلمانان بومی دارای حقوقی برابر با مسیحیان روسیه دانسته نمی شوند و محروم از آزادی‌هایی هستند که مسیحیان این کشور از آن برخوردارند.


در اين بين از جمله عواملي که موجب مطرح شدن بحث اسلام و مسلمانان در روسيه شده است، مي‌توان به موارد زير اشاره نمود:
1- جمعيت رو به رشد مسلمانان،
2- رشد آموزش هاي ديني از اوايل دهة نود به بعد،
3- بحران در جمهوري مسلمان نشين چچن كه بيش از يك دهه است به يكي از موضوعات اصلي در صحنة تحولات روسيه تبديل شده و در كانون توجه مردم روسيه و جهان قرار دارد،
4- تجديد حيات اسلام از اوايل دهة هشتاد ميلادي به بعد و افزايش خودآگاهي مسلمانان،
5- نگراني دولت روسيه از تبديل شدن اختلافات ديني به موضوع مناقشات احتمالي در اين كشور درآينده،
6- نقش تأثيرگذار مسلمانان فدراسيون روسيه در جهت‌گيري روابط روسيه با جهان اسلام در دورة معاصر
.

جریان‌های مختلف فکری و عقدیدتی مسلمانان در روسیه
 
مسلمانان روسیه عموما یا بومی هستند و یا مهاجرانی که از کشور‌های آسیای مرکزی، قفقاز و ایلات‌های خودمختار روسیه در نواحی مرکزی و مسکو و برخی از شهرهای مهم این کشور ساکن شده‌اند. دغده امروزین دولت مرکزی روسیه، مقابله با جریان‌های فکری ـ معرفتی برخی از این مهاجران مسلمان است که حتی برخی در عراق و سوریه نیز حضور داشته‌اند.
با این توصیف باید بیان داشت که مسلمانان در این کشور دارای جریان‌های مختلف فکری و عقدیدتی می‌باشند که البته برخی از این فرقه‌ها جنبه تکفیری و افراط گرایی داشته و برخی نیز جنبه‌های عرفانی و ...؛ در این میان آنچه شیعیان را از این جریان‌ها دور ساخته مکتب اصیل و الهام بخش اهل‌بیت(ع) است که توانسته طی سالیان دراز و با وجود تحولات عمیق دینی و فرهنگی در میان مسلمانان روسیه تا حدود زیادی از آسیب‌ها و کج روی‌ها مصون بمانند.
 
دولتمردان روسیه دین داران جامعه را تهدید نمی‌ دانند
 
دولتمردان روسیه با توجه به تاریخ هفتاد ساله اتحاد شوروی به اهمیت آزادی دینی در کشور واقف هستند و دین داران جامعه را نه تنها تهدید نمی‌پندارند، بلکه بر نقش بی بدیل آنها در ایجاد وحدت ملی روسیه تاکید دارند و به همین علت امروز عرصه را برای مسلمانان بازگذاشته‌اند، لذا جریان‌های تکفیری افراطی از مهمترین گروه‌های اسلامی در روسیه هستند که در حال حاضر نیز نقطه توجه حاکمیت روسیه به سمت این گروه‌های افراطی می‌باشد، با این حال تعداد كساني كه از افكار اين گروه‌هاي افراطي حمايت مي‌كنند در قفقاز شمالي بسيار زياد است.
طبق نظرسنجي‌هاي انجام شده توسط كارشناسان آژانس خبري «قفقاز تايم» و پژوهشگران مسكو، در پنج جمهوري شمالي قفقاز به اين نتيجه رسيده‌اند كه در «كاباردينوـ بالكار» تعداد اين افراد افراطي به 39درصد مي‌رسد. در «چچن» تعداد آنها به 33درصد و در «اينگوش»، 30درصد است. در داغستان، تعداد حاميان افكار راديكال اسلامي زياد نيست، اما اين فقط به عدم پاسخ‌گويي و تمايل افراد اين منطقه به جواب دادن به سؤالات نظرسنجي‌هاي محققان در اين منطقه مربوط مي‌شود.

 

سناریوی غرب و آمریکا بعد از فروپاشی شوروی
 
حامیان غربی گروه‌های تکفیری و در راس آنها ایالات متحده، روسیه را تهدیدی برای منافع اقتصادی و ژئوپلتیک خود به شمار می‌آورند و این کشور مانعی بر سر دستیابی به اهداف آنها است. از زمان پایان یافتن جنگ سرد آمریکا بسیار تلاش نموده تا روسیه را یک بخشی به دام بیاندازد و آنرا درگیر نماید، پس چه موضوعی مناسب‌تر از مسلمانان روسیه و چه جایی بهتر از قفقاز می‌توانستنند بیابند. زمانی که اتحاد جماهیر شوروی فروپاشید، مقامات کمونیست خطر ظهور رژیم کنترل نشده با استفاده از سلاح هسته‌ای را به وجود آوردند که این امر برای غرب تهدید به شمار می‌آمد. بنابراین، برای یافتن راه حلی به منظور خنثی کردن این تهدید، جلسات مستمری را در شهرک‌های عرب نشین لندن تشکیل دادند و تصمیم بر آن شد تا گروه‌های کارشناسی انگلیسی برای کنترل فرآیند در مناطق تحت نفوذ شوروی سابق و خود روسیه تشکیل گردد.



استفاده از سازمان‌های پساشوروی در خاک روسیه
 
بلافاصله مشخص شد که در بلند مدت از پتانسیل‌های ناتو در این منطقه نمی‌توان استفاده نمود، و این نتیجه حاصل شد که از خود سازمان‌های پساشوروی در خاک روسیه استفاده شود. شایع ترین قدرت غیر کمونیست بعد از فروپاشی اتحاد شوروی، با به رسمیت شناختن اسلام حاصل گردید، بنابراین کنترل و نظارت بر اسلامی شدن مناطق روسیه ضروری گشت. به همین منظور باید سیاستی را اتخاذ می‌کردند تا مناطق اسلامی و امامان جمعه در مناطق مسلمان نشین روسیه به ظاهر مستقل باشند، در در باطن در اختیار غرب و اهداف آنان قرار گیرند. شکل گرفتن جماعت وهابی که در راس آنها امامان جماعت که به اصطلاح به آنها «امیر» گفته می‌شود، نتیجه این سیاست غربی‌ها در روسیه بود.
در اینجا باید بیان داشت که حضور وهابیت به عنوان یک نیروی سیاسی- مذهبی با حمایت غرب، ایالات متحده و عربستان سعودی با هدف تضعیف اعتبار دولت مرکزی نزد مردم این کشور، گرفتار نمودن نهادهای دولتی در بخشی از خاک روسیه، ایجاد اسلام هراسی و تشکیل قدرتی پنهانی در خاک فدراسیون روسیه است.



مناظره جدي در زمينه جايگاه و نقش اسلام و مسلمانان در روسيه
 
مجموع موارد فوق باعث شده در روسيه كنوني، مناظره اي جدي در زمينه جايگاه و نقش اسلام و مسلمانان در روسيه، پديدة تجديد حيات اسلام و اين سئوال كه قالب هاي ايدئولوژيك پيشين در دورة كمونيستي، تا چه اندازه در ذهن مسلمانان اين كشور فرو ريخته است، شکل گيرد.
بر اين اساس وضعیت جامعۀ مسلمانان روسیه تحت تأثیر عواقب بیداری اسلامی در کشورهای عربی قرار گرفته، علاوه برآن، افرادی که در گیرودار جنگ‌های داخلی عراق و سوریه به عنوان تروریست‌های افراطی و تکفیری با ملت عراق و دولت سوریه در حال جنگ هستند، از این افراد و جامعه مسلمان در روسیه می‌باشند. تاکنون گزارشی مبنی بر شیعه بودن این افراد و حتی یک نفر از ایشان منتشر نشده ، با این حال دیدگاه روس‌ها در خصوص این افراد با سرنوشت تمامی مسلمانان این کشور، چه شیعه و چه اهل سنت، در ارتباط نزدیکی خواهد بود.  اسلامگرایی رادیکال با وجود برخی شکست‌ها هنوز خواستی نیرومند است و پتانسیل سیاسی و نظامی کافی را دارد. به عنوان مثال، بسیاری از مسلمانان روسیه به گروه‌های مخالف سوری پیوسته اند تا با دولت سوریه بجنگند.
"الکساندر بورتنیکف"، رئیس سرویس امنیتی فدرال روسیه، تعداد آنان را دویست نفر تخمین زده است. آمار سایر منابع از هشتصد نفر تا دوهزار نفر در نوسان است. به گفتۀ مفتی سوریه، "احمد بدرالدین حسن"، سه هزار و سیصد نفر از شهروندان کشورهای مستقل مشترک المنافع از جمله روسیه، دوش به دوش مخالفان سوریه می‌جنگند. برخی از آن‌ها به روسیه برمی گردند تا انرژی ذخیره شده خود را آزاد کنند و به اسلام تندرو و افراطی بپیوندند.
 
 
* دکتر مرتضی اشرافی