در لغت ، فقير، به معني مسكين‌ و بي ‌چيز وغني، مأخوذ از تازي و به معني توانگر و مالدار آمده است . حقيقت‌ فقر نيازمندي‌ است‌. زيرا بنده‌ همواره‌، نيازمند است،‌ چه‌ بندگي‌ يعني‌ مملوك‌ بودن‌ و مملوك‌ به‌ مالك‌ خود محتاج‌ است‌ و غني‌ در حقيقت‌ حق‌ است‌ و فقير خلق‌ و آن‌ صفت‌ عبد است.

اسلام دینی است معتدل و میانه رو در تمام زمینه ها ولی فقر مالی را زمینه مساعد و خطرناک برای بی دینی و دروغ و تهمت و هر گونه فساد دیگری می داند و لذا شدیدا با آن مخالف است و پیروان خود را راهنمایی می کند و به آنان دستور می دهد که عملا با آن به مبارزه برخاسته و فقر را از جامعه خود ریشه کن کنند.

عن النبی صلی الله علیه و آله وسلم:"اللهم انی اعوذ بک من الکفر و الفقر"
"خدایا من از کفر و نداری به تو پناه می برم".

در این حدیث فقر در کنار کفر و معادل آن ذکر شده است و آن چنان خطرناک است که رسول گرامی از آن به خدا پناه می برد. به طور کلی از روایات برمی آید که فقر عامل خطر برای انحراف در مسیر دین و تخدیر عقل و مایه دشمنی است و انسان اگر مال دنیا نداشته باشد و از سوی دیگر نیاز شدیدی به پول داشته باشد، قهراً در صورت عدم دسترسی به راههای مشروع دست به خلاف خواهد زد . به ویژه اگر خبری از دین و تعهد در میان نباشد غوغا خواهد کرد.

در اولين نگاه، پديده فقر، خسارات و عوارض روحي، رواني، سياسي، اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي بر روي روح و روان وشخصيت مردم و جايگاه حكومت در نظام جهاني مي گذارد كه عموما ، اين خسارت ها غير قابل جبران است .آنچه در اين مبحت برآن تكيه خواهيم كرد عوارض روحي و شخصيتي فقر بر روح و روان انسان است. انساني كه در دين اسلام از جايگاه رفيعي بهره مند است.امام علي عليه السلام مواردي را برمي شماردكه به چند مورد اشاره خواهيم داشت .

الف : ضربه به كرامت انسانی 

پى‏آمد فقر، به پستى گراييدن شخصيت انسان و كم شدن آبرو و حرمت اوست و چون آبرومندى و بى‏نيازى مانند دو امر متلازمند كه هيچ كدام بدون ديگرى تحقق نمى‏يابد، امام (ع) فقر را از بين برنده آبرو و شخصيت انسان قرار داده است، همچنان كه از بين برنده غنا و بى‏نيازى است. 

ب: اظهار نياز در برابر غير خدا

پى‏آمد ديگر فقر و تنگدستى، آن است كه آدمى مجبور مى‏شود، دست نياز به سوى مردمى دراز كند كه به هيچ وجه شايستگى آن را ندارند، زيرا سراسر وجود آنان نياز و احتياج است، و چون لازمه اين كار تواضع و فروتنى در نزد غير خداست و انسان را از توجه و رو آوردن به معبود حقيقى باز مى‏دارد، نوعى پستى و بدبختى است كه بايد از آن به خداوند پناه برد، و در همين زمينه امام چهارم على بن الحسين(ع) در دعاها و مناجاتهاى خود در پيشگاه پروردگار عرض مى‏كند: تويى كه خود را به بى‏نيازى از آفريدگانت ستوده‏اى و شايسته‏اى كه از آنان بى‏نياز باشى، و تو آنان را به فقر و احتياج، نسبت داده‏اى و به حق، آنان نيازمند به تو هستند، پس كسى كه بخواهد دوستيش را با تو محكم كند و به واسطه وجود تو فقر و نياز را از خود دور سازد حاجت خويش را به سوى اهلش برده و براى برآوردن آن از راه صحيح وارد شده است، اما كسى كه نزد آفريدگان اظهار تنگدستى كند و از آنان طلب حاجت كند و غير تو را سبب رفع نياز خود بداند، به نوميدى گراييده و سزاوار نرسيدن به احسان و نيكى تو شده است. و اين كه امام زين العابدين )ع( فرد اخير در دعاى خود را سزاوار نرسيدن به احسان از ناحيه خداوند دانسته است به آن دليل است كه بر اثر حاجت خواستن از غير خدا و توجه به ديگران قابليت و شايستگى شمول پرتو رحمت و احسان ولى نعمت حقيقى را از دست داده است. 

ج: رو آوردن به فرومايگان 

از ديگر پى‏آمد هاي فقر،حاجت خواستن و طلب ترحم از فرومايگان و اشرار است، زيرا گاهى فقر و نياز چنان شديد مى‏شود كه آدمى را وادار مى‏كند به نااهلان رو آورد و از آنان درخواست ترحم كند و به تجربه ثابت شده است كه ترحم خواستن از ناكسان و اشرار و دراز كردن دست نياز به طرف آنان، در ذايقه نيكان و صاحبان مروّت، از داروى تلخ و سمّ مهلك ناگوارتر است.

د: فقير محكوم است 

امير مؤمنان على(عليه السلام) تنگ نظرى و بخل را ننگ مي داند. ترس را يك نوع كمبود دانسته وبر اين اعتقاد است كه فقر و ندارى، انسان زيرك را در بيان دليلش لال مى‏كند و نمي تواند از حق و حقوق خويش دفاع كند و لذا هميشه محكوم است.

چ: سستي در دين 

امام علی(عليه السلام) به فرزندش محمّد بن حنفيّه فرمود:" پسرم از فقر و تنگدستى در باره تو نگرانم بنا بر اين از فقر و تنگدستى به خدا پناه ببر زيرا كه فقر باعث نقص دين و سرگردانى عقل و ايجاد دشمنى مى‏شود. "

ح: پريشاني روان

آدمي با وجود تنگدستي ، مورد هجوم انبوهي از غم و اندوه و پريشاني خاطر واقع مي شود كه چه بسا باعث افسردگي و انزواي وي از اجتماع گردد.
" براستى كه فقر و تنگدستى باعث خوارى نفس و دهشت و ركود عقل و جلب و كشش غمها و اندوهها است. "

برخی از احادیث پیرامون فقر و زکات

حدیث (۱) امام صادق عليه‏السلام :اِغسِلُوا اَيديَكُم قَبلَ الطَّعامِ وَ بَعدَهُ فَاِنَّهُ يَنفِى الفَقرَ وَ يَزيدُ فِى العُمُرِ؛

دست‏هايتان را قبل و بعد از غذا خوردن بشوييد، كه فقر را مى‏بَرَد و بر عمر مى‏افزايد.(محاسن ، ج ۲، ص ۲۰۲، ح ۱۵۹۴)

حدیث (۲) امام باقر علیه السلام:اَلبِرُّ وَ الصَّدَقَةُ يَنفيانِ الفَقرَ وَ يَزيدانِ فِى العُمرِ وَ يَدفَعانِ عَن صاحِبِهِما سَبعينَ ميتَةَ سوءٍ ؛

كار خير و صدقه، فقر را مى‏بَرند، بر عمر مى‏افزايند و هفتاد مرگ بد را از صاحب خود دور مى‏كنند.(ثواب الاعمال، ص ۱۴۱)

حدیث (۳) امام على عليه‏السلام :اَلمانَةُ تَجُرُّ الرِّزقَ، وَالخيانَةُ تَجُرُّ الفَقرَ؛

امانتدارى روزى مى‏آورد و خيانت در امانت فقر.(بحارالأنوار، ج۷۸، ص۶۰، ح۱۳۸)

حدیث (۴) امام صادق عليه‏السلام :اِنَّ اللّه‏َ يُحِبُّ الجَمالَ وَ التَّجميلَ وَ يَكرَهُ البُؤسَ وَ التَّباؤسَ فَاِنَّ اللّه‏َ عَزَّوَجَلَّ اِذا اَنعَمَ عَلى عَبدٍ نِعمَةً اَحَبَّ اَن يَرى عَلَيهِ اَثـَرَها. قيلَ: وَ كَيفَ ذلِكَ؟ قالَ: يُنَظِّفُ ثَوبَهُ وَ يُطَيِّبُ ريحَهُ وَ يُجَصِّصُ دارَهُ وَ يَكنِسُ أفنيَتَهُ حَتّى اِنَّ السِّراجَ قَبلَ مَغيبِ الشَّمسِ يَنفِى الفَقرَ وَ يَزيدُ فِى الرِّزقِ؛

امام صادق عليه‏السلام : خداوند زيبايى و خودآرايى را دوست دارد و از فقر و تظاهر به فقر بيزار است. هرگاه خداوند به بنده‏اى نعمتى بدهد، دوست دارد اثر آن را در او ببيند. عرض شد: چگونه؟ فرمودند: لباس تميز بپوشد، خود را خوشبو كند، خانه‏اش را گچكارى كند، جلوى در حياط خود را جاروكند، حتى روشن كردن چراغ قبل از غروب خورشيد فقر را مى‏برد و روزى را زياد مى‏كند. (امالى طوسى، ص ۲۷۵، ح ۵۲۶)

حدیث (۵) امام على عليه‏السلام :نَظِّفوا بُيوتَكُم مِن حَوكِ العَنكَبوتِ، فَاِنَّ تَركَهُ فِى البَيتِ يورِثُ الفَقرَ؛
خانه هاى خود را از تار عنكبوت پاك كنيد، زيرا باقى گذاشتن آن در خانه، فقر مى‏آورد. (وسائل الشيعه، ج ۳، ص ۵۷۵، ح ۲)

حدیث (۶) امام باقر علیه السلام:كَنسُ البُيوتِ يَنفِى الفَقرَ؛

جارو كردن اتاق‏ها فقر را از بين مى‏برد.(وسايل الشيعه، ج ۳ ، ص ۵۷۱، ح ۲)

حدیث (۷) رسول خدا صلی الله علیه و آله:اَلوُضوءُ قَبلَ الطَّعامِ يَنفِى الفَقرَ، وَ بَعدَهُ يَنفِى الهَمَّ وَ يُصَحِّحُ البَصَرَ؛

شستن دست قبل از غذا، فقر را و پس از غذا، غم و اندوه را برطرف مى‏كند و به چشم سلامتىمى‏بخشد. (مكارم الاخلاق، ص ۱۳۹)

حدیث (۸) امام صادق عليه‏السلام :غَسلُ الرَّأسِ بِالخَطمىِّ اَمانٌ مِنَ الصُّداعِ وَ بَراءَةٌ مِنَ الفَقرِ وَ طَهورٌ لِلرَّأسِ مِنَ الحَزاز؛

شستن سر با خطمى، مايه ايمنى از سر درد، بركنار ماندن از فقر و پاكيزگى سر از شوره است. (ثواب الاعمال، ص ۱۹)

حدیث (۹) امام صادق عليه‏السلام :إِنَّ السَّرَفَ يورِثُ الفَقرَ وَإِنَّ القَصدَ يورِثُ الغِنى؛
اسراف باعث فقر و ميانه روى موجب بى نيازى مى شود .(وسائل الشيعه، ج۱۵، ص۲۵۸، ح۸)

حدیث (۱۰) امام صادق عليه‏السلام :قُلتُ لاَِبى عَبدِ اللّه‏ِ علیه السلام: اُطعِمُ سائِلاً لا اَعرِفُهُ مُسلِما؟ فَقالَ: نَعَم اَعطِ مَن لا تَعرِفُهُ بِوِلايَةٍ وَ لا عَداوَةٍ لِلحَقِّ اِنَّ اللّه‏َ عَزَّوَجَلَّ يَقولُ: و قولوا لِلنّاسِ حُسنا» و لا تُطعِم مَن نَصَبَ لِشَىْ‏ءٍ مِنَ الحَقِّ اَو دَعا اِلى شَىْ‏ءٍ مِنَ الباطِلِ؛
آيا به فقيرى كه نمى‏دانم مسلمان است غذا بدهم؟ حضرت فرمود: آرى، به كسى كه نمى‏دانى دوست است يا دشمن حق، غذا بده؛ زيرا خداوند مى‏فرمايد: با مردم به نيكى سخن بگوييد» ولى به كسى كه با حق دشمنى مى‏كند و يا به باطلى دعوت مى‏كند غذا مده.(كافى، ج ۴، ص ۱۳)

حدیث (۱۱) امام على عليه السلام :اَلعَفافُ زِینَهُ‌ الفَقرِ، وَ الشُّکرُ زِینَهُ الغِنَی.
خویشتن داری، زینت فقر است و سپاس گزاری زینت غنا و توانگری.(تحف العقول، ص۷۵)

حدیث (۱۲) امام على عليه السلام :لا غِنَی کالعَقلِ، و لا فَقرَ کالجَهلِ، و لا میراثَ کالاَدَب و لا ظَهیرَ کالمُشاوَرَه؛

هیچ ثروتی چون عقل و هیچ فقری چون جهل و هیچ میراثی چون ادب و هیچ پشتیبانی چون مشورت نخواهد بود.(تحف العقول، ص۸۹)

حدیث (۱۳) رسول خدا صلی الله علیه و آله:لا فقرَ اَشدُّ مِنَ الجَهلِ ، لا مالَ اَعودُ مِن العَقلِ؛
هیچ تهیدستی سخت تر از نادانی و هیچ مالی سودمندتر از عقل نیست.(اصول کافی،ج۱،ص۳۰)

حدیث (۱۴) امام على عليه‏ السلام : اِنَّ اللّه‏َ عَزَّوَجَلَّ فَرَضَ عَلى اَئِمَّةِ الْعَدْلِ اَنْ يُقَدِّروا اَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النّاسِ كَيْلا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقيرِ فَقْرُهُ؛

خداوند عزوجل بر پيشوايان عادل واجب كرده كه سطح زندگى خود را با مردم ناتوان برابر كنند تا فقير را، فقرش برآشفته نكند. (نهج البلاغه، خطبه ۲۰۹)

حدیث (۱۵) امام موسى كاظم عليه ‏السلام : اَداءُ الاَمانَةِ وَالصِّدْقُ يَجْلِبانِ الرِّزْقَ، وَالْخيانَةُ وَالْكَذِبُ يَجْلِبانِ الفَقْرَ وَ النِّفاقَ؛

اداى امانت و راستگويى روزى را زياد مى‏كند و خيانت و دروغگويى باعث فقر و نفاق مى‏شود. (بحارالأنوار، ج ۷۸، ص ۳۲۷)

حدیث (۱۶) امام صادق عليه‏السلام :قُلْتُ لاَِبى عَبْدِ اللّه‏ِ عليه‏السلام : اُطْعِمُ سائِلاً لا اَعْرِفُهُ مُسْلِما؟ فَقالَ: نَعَمْ اَعْطِ مَنْ لا تَعْرِفُهُ بِوِلايَةٍ وَ لا عَداوَةٍ لِلْحَقِّ اِنَّ اللّه‏َ عَزَّوَجَلَّ يَقولُ: «و قولوا لِلنّاسِ حُسْنا» و لا تُطْعِمْ مَنْ نَصَبَ لِشَىْ‏ءٍ مِنَ الْحَقِّ اَوْ دَعا اِلى شَىْ‏ءٍ مِنَ الْباطِلِ؛

آيا به فقيرى كه نمى‏دانم مسلمان است غذا بدهم؟ حضرت فرمود: آرى، به كسى كه نمى‏دانى دوست است يا دشمن حق، غذا بده؛ زيرا خداوند مى‏فرمايد: «با مردم به نيكى سخن بگوييد» ولى به كسى كه با حق دشمنى مى‏كند و يا به باطلى دعوت مى‏كند غذا مده. (كافى، ج ۴، ص ۱۳)

حدیث (۱۷) پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله : اَلْعَدْلُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الاُْمَراءِ اَحْسَنُ، وَ السَّخاءُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الاَْغْنياءِ اَحْسَنُ، اَلْوَرَعُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الْعُلَماءِ اَحْسَنُ، اَلصَّبْرُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الْفُقَراءِ اَحْسَنُ، اَلتَّوبَةُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الشَّبابِ اَحْسَنُ، اَلْحَياءُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى النِّساءِ اَحْسَنُ؛

عدالت نيكو است اما از دولتمردان نيكوتر، سخاوت نيكو است اما از ثروتمندان نيكوتر؛ تقوا نيكو است اما از علما نيكوتر؛ صبر نيكو است اما از فقرا نيكوتر، توبه نيكو است اما از جوانان نيكوتر و حيا نيكو است اما از زنان نيكوتر. (نهج الفصاحه، ح ۲۰۰۶)

حدیث (۱۸) پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله :اُمِرْتُ اَن آخُذَ الصَّدَقَةَ مِن اَغْنياءِكُم فَاَرُدَّها فى فُقَراءِكُم؛

من مأمورم كه صدقه (و زكات) را از ثروتمندانتان بگيرم و به فقرايتان بدهم. (مستدرك الوسائل، ج ۷، ص ۱۰۵)

حدیث (۱۹) طبرسى :كانَ مِن فِعْلِهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اِذا لَبِسَ الثَّوبَ الجَديدَ حَمِدَ اللّه‏َ ثُمَّ يَدعو مِسكينا فَيُعطيهِ القَديمَ، ثُمَّ يَقولُ: ما مِن مُسلِمٍ يَكسو مُسلِما مِن شَمْلِ ثيابِهِ ـ لا يَكْسوهُ اِلاّ لِلّهِ عزَّوَجَلَّ ـ الاّ كانَ فى ضَمانِ اللّه‏ِ عزَّوَجَلَّ و حِرزِهِ و خَيْرِهِ و اَمانِهِ حَيّا و مَيّتا؛

هر وقت رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله لباس جديدى مى‏پوشيدند، خداوند را سپاس مى‏گفتند و سپس بينوايى را مى‏خواستند و لباس قديمشان را به او مى‏دادند و مى‏فرمودند: مسلمانى كه فقط براى رضايت خداوند عزوجل، لباس كهنه خود را به مسلمان فقيرى بدهد، تا هنگامى كه لباس به تن آن فقير است، در پناه و خير و ضمانت خداوند است، چه زنده بماند و چه بميرد. (مكارم الاخلاق، ص ۳۶)

حدیث (۲۰) امام حسين عليه‏السلام : اِتَّخِذُوا عِنْدَ الْفُقَراءِ اَيادى فَاِنَّ لَهُمْ دَوْلَةٌ يَوْمَ الْقيامَةِ؛

[با نيكى و كمك به نيازمندان] نزد آنان جايگاهى براى خود بيابيد، كه آنان روز قيامت مقام و منزلتى دارند.(كافى، ج ۲، ص ۱۰۳، ح ۲)

حدیث (۲۱) پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله :مَنِ اقْتَصَدَ اَغْناهُ اللّه‏ُ وَ مَنْ بَذَّرَ اَفْقَرَهُ اللّه‏ُ وَ مَنْ تَواضَعَ رَفَعَهُ اللّه‏ُ وَ مَنْ تَجَبَّرَ قَصَمَهُ اللّه‏ُ؛

هر كس ميانه‏روى كند، خداوند بى‏نيازش سازد و هر كس ريخت و پاش نمايد، خداوند نادارش كند، هر كس فروتنى پيشه كند، خداوند بلندش نمايد و هر كس بزرگى كند، خداوند خُردش نمايد.(كافى، ج ۴ ، ص ۹۵، ح ۱)
محمد عسکری