توسعه همکاری‌ بین كشورهاي فارسي زبان ایران، تاجیکستان و افغانستان یک ضرورت انكارناپذير برای صلح و همکاری‌های سازنده منطقه‌اي است و در واقع امر نيز اين سه كشور محور صلح، دوستی و برادری در منطقه مي‌باشند. قابلیت‌ها و ظرفیت‌های موجود در اين سه کشور نيز گواه وجود بسترهاي بسيار براي همكاري و تعامل است.

در سال‌های اخیر روابط این كشورها در زمینه‌های گوناگون از رشد قابل توجهی برخوردار بوده و مقامات ایران، تاجیکستان و افغانستان تاكنون با برگزاری چندین نشست سه‌جانبه و كمیسیون‌های مشترک، تلاش فراوانی در این راستا داشته‌اند. با توجه به اهمیت و نقش همگرایی اقتصادی در به وجود آمدن و حركت در جهت همگرایی سیاسی، به نظر می‌رسد اجماح‌نظر عملی به این موضوع می‌تواند تأثیری مؤثر در تحكیم همكاری‌های منطقه‌ای در سایر حوزه‌ها و زمینه‌ها داشته باشد. 

خبری در این روزها برایمان خوشحال کننده بود و آن اینکه کمیسیون عالی سه جانبه میان ایران-افغانستان-تاجیکستان در بخش آب در حال شکل‌گیری است. خبر از این قرار است: در نشست سه جانبه وزرای انرژی کشورهای ایران، افغانستان، تاجیکستان با توجه به مشترکات و مسایل مهم که در زمینه آب بین سه کشور وجود دارد، قرار است کمیسیونی جهت پی‌گیری این مسئله برای استفاده بهینه از منابع آب شکل بگیرد. مجید نامجو، وزیر نیروی ایران در این رابطه اظهار داشت: "با توجه به تقاضاهای هر سه کشور، طرح کمیسیون عالی می‌تواند زمینه تحقق این نیازها باشد و در عین حال وجود نظام های مقرراتی و قوانین مناسب در زمینه آب در هر یک از کشورها، یکی از مسایل مهمی است که این کمیسیون می‌تواند پیگیری کند و در این میان استفاده از تجربیات و برنامه‌های موفق و مختلف هر سه کشور می‌تواند مبنای نشست سه جانبه میان کشورهای فارسی‌زبان منطقه یعنی تاجیکستان-ایران-افغانستان باشد."

در واقع طراح این پیشنهاد ایران است و ارائه آن با هدف استفاده بهینه از ذخایر آب موجود در گستره کشورهای فارسی زبان. این همایش که در شهر تهران برگزار شد گسترش و تقویت همکاری‌های انرژی و استفاده از ذخایر آبی را از اولویت‌های مهم در روابط و همکاری‌های سه کشور ارزیابی کرد. این امر را نباید نادیده گرفت که  ما تا امروز در مورد منطقه آسیای مرکزی و خصوصاً تاجیکستان کوتاهی کرده ایم و از
 پتانسیل‌های موجود که امکان بهره‌گیری‌های سیاسی و فرهنگی و خصوصا اقتصادی برای کشور‌های فارسی‌زبان داشته  خوب استفاده نکرده ایم. 

اجرای طرح‌های اقتصادی در میان کشورهای فارسی‌زبان امکان دستیابی‌های بزرگتر اقتصادی را برای ایران در گستره وسیع‌تر مهیا می‌سازد اما قدم اول در همین نزدیکی است چرا که برای شروع کار زمینه‌های اولیه و طبیعی و تاریخی مهیا است. تنها کمبود طرح‌ها و پروژه‌های حساب شده در این میان جایشان خالی است و اجرای طرح هایی از این دست را باید به فال نیک گرفت و زمینه‌ساز حرکت‌های بزرگتر دانست.

در مورد استفاده از ذخایر و قابلیت‌های کشورهای فارسی‌زبان خصوصا بخش انرژی باید سرعت بیشتری به کارها و طرح داد و زمان را از دست ندهیم چرا که در راس همه موانع روسیه نمی تواند از امتیاز به دست آمده در بخش انرژی چشم بپوشد و رقیبی را در کنار خود ببیند لذا سعی در ایجاد و ساخت موانع بر سر راه هر حرکتی دارد تا انحصار انرژی را برای خود داشته باشد و به شیوه غیر مستقیم خود یعنی استفاده از حیاط خلوت‌های خود، سد راه هر حرکتی در منطقه می‌شود. از سوی دیگر اتحاد بین کشورهای منطقه خصوصا ارتباط این کشورها با ایران برای روسیه به منزله از دست دادن دیوارهای محافظتی‌اش می باشد که طبیعی است خوشایندش نمی باشد. از سوی دیگر آن دست از کشورهای آسیای مرکزی که تمایلات رهبری آسیای مرکزی را دارند و بواسطه توانایی و قابلیت های بیشتر خود نسبت به دیگر کشورهای منطقه سعی دارند این رهبری را به کرسی بنشانند، هر نوع ارتباط اقتصادی و سیاسی را برای این ریاست طلبی خود مانع می‌بینند و سعی در اخلال در آنها دارند. در مورد طرح ایجاد کمیسیون آب هم باید منتظر عکس‌العمل‌هایی از این دست باشیم و سه کشور فارسی‌زبان مجری این طرح باید از قبل خود را آماده این موانع سازند.

لازم به ذکر است پیشنهاد تاسیس کمیسون مشترک استفاده از ذخایر آب در حالی است که یک کمیسیون دیگر بین کشورهای آسیای مرکزی فعال است اما عملا توفیقی را از این کمیسون به دست نیاورده‌اند زیرا کشورهای دارای ذخایر آب آسیای مرکزی در پائین آب مانند ازبکستان-ترکمنستان و قزاقستان در مسئله استفاده از ذخایر آب با کشورهای بالاآب چون تاجیکستان و قزاقستان مخالفت دارند و این برای ایران و افغانستان فرصت خوبی است که از این اختلاف نظرها استفاده کنند و طرح کمیسون آب سه کشور فارسی‌زبان را عملی سازند. سوال مطرح در محافل سیاسی تاجیکستان این است که آیا تاسیس کمیسیون جدید میان کشورهای فارسی‌زبان واکنش‌ها و مخالفت‌های کشورهای همسایه تاجیسکتان را در پی نخواهد داشت؟ علی اصغر شعردوست، سفیر جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان هدف اصلی تاسیس این کمیسیون را صادرات ذخایر آب تاجیکستان به افغانستان و ایران و توسعه اقتصادی برای این سه کشور، خصوصاً تاجیکستان دانسته است. سفیر ایران در این رابطه گفت: آب یک ذخیره بزرگی است که تاجیکستان در اختیار دارد و متاسفانه این کشور تنها پنج درصد آن را مصرف می‌کند و پیشنهاد داد که با همکاری افغانستان و ایران آب تاجیکستان امکان صادرات پیدا کند و این ثروت ملی به منبع درآمد ملی برای این کشور تبدیل گردد تا در سایه آن تاجیکستان بتواند زمینه رشد بیشتری را پیدا کند.

علی اصغر شعر دوست معتقد است در صورت توافق نهایی اجرای این لایحه یعنی انتقال آب تاجیکستان به افغانستان و ایران از طریق خطوط لوله صورت گیرد و این اقدام به هیچ وجه به خاطر خلل وارد کردن در همکاری های تاجیکستان به کشورهای همسایه آن نیست. این در حالی است که مسئولین وزارت انرژی تاجیکستان از نتایج ملاقات سه جانبه در تهران استقبال کرده و آن را قدمی دیگر در تقویت همکاری‌ها برای هر سه کشور فارسی‌زبان منطقه می دانند. بر اساس اخبار روزنامه های تاجیکستان موضوع صادرات آب از تاجیکستان به ایران طرح جدید نیست و بحث آن از چند سال پیش در میان سیاستمداران و کارشناسان مطرح بوده زیرا برخی از ولایت‌های ایران که با افغانستان هم مرز هستند با کمبود آب مواجه هستند و کارشناسان نیز می‌گویند استفاده از ذخایر آب روخانه های میان این دو کشور می تواند راهگشا برای سه کشور فارسی‌زبان منطقه باشد و این در حالی است که طرح این همکاری این روز‌ها به موضوع داغ در محافل خبری منطقه تبدیل شده است.

از دید مقامات تاجیک پیشنهاد از سوی ایران در حالی است که در میان کشورهای آسیای مرکزی کمیسیون ویژه برای استفاده و تنطیم ذخایر آب فعال است ولی در چند سال اخیر بر سر ذخایر آب منطقه و بنیاد نیروگاه برقی بحث‌های زیادی جریان دارد و در واقع عملا کمیسیون کشورهای آسیای مرکزی راهگشا نبوده است. مقامات تاجیک معتقدند که تاسیس کمیسیون مشترک بین کشورهای فارسی‌زبان در قبال کشورهای همسایه تاجیکستان به سود این کشور است و در مسئله آب و کلاً انرژی هر قدر سازش‌نامه‌ها زیاد باشد بهتر است زیرا در حال حاضر پنج کشور آسیای مرکزی در میان خود سازش نامه دارند و در این میان سه کشور ازبکستان-ترکمنستان و قزاقستان در مقابل تاجیکستان قرار دارند و تنها قرقیزستان هم سو با تاجیکستان است و این برای تاجیکستان بهتر است که به سوی کشورهایی رود که عوامل محکم و بزرگی آنها را در منافع اشتراک می‌دهد و پیوندی تاریخی ریشه دار این ارتباط را مستحکم‌تر می‌سازد.

از سوی دیگر نکته حائز اهمیت برای تاجیکستان نیز در این میان این است که دیگر کشورهای قدرتمند آسیای مرکزی را نیز متوجه تاجیکستان می سازد تا فرصتهای همکاری را جدی‌تر بگیرند و منافع و درخواست‌های تاجیکستان را نادیده نگیرند. اما تحلیلگران تاجیک در عین حمایت از طرح پیوند همکاری انرژی سه کشور فارسی‌زبان به این مسئله اذعان دارند که همکاری انرژی تاجیکستان با ایران و افغانستان به تیرگی روابط تاجیکستان به خصوص با ازبکستان دامن خواهد زد ولی این کارشناسان باید به این امر هم توجه کنند مگر تا این سالها که تاجیکستان اقدامات و عکس‌العمل های ازبکستان را تحمل داشته به چه امتیازاتی دست یافته؟ در این میان رئیس پژوهشگاه آب تاجیکستان، "پولادوف " معتقد است که در واقع عملی شدن این طرح می‌تواند امتیاز مثبتی در دست تاجیکستان در مقابل دیگر کشورهای آسیای مرکزی باشد چرا که به کاهش مخالفت‌ها و اعتراضات آنها در زمینه استفاده ذخایر آب منطقه منجر خواهد شد و به سکون و رخوت پایان داده و منجر به آن خواهد شد که آنها به خود تکانی بدهند.

مسئله مهم در این میان که باید به آن توجه داشت این است که اگر این اقدام عملی گردد به احتمال زیاد دیگر کشورهای منطقه با آن همراه خواهند شد. همکاری در منطقه و بیرون از آن باید در چهارچوب سازش‌نامه‌های متقابل سود زا برای هر کشور و در عین حال درآمدزا برای همه طرفین قرارداد باشد. در این صورت بدون اقدام زیادی عملا دیگر کشورهای منطقه را در طرح وارد می کنیم زیرا همه عوامل شکل‌گیری این هم‌گرایی اقتصادی از قبل مهیا است. چون قابلیت‌ها و ظرفیت‌های موجود بین سه کشور فارسی‌زبان آنها را از بسیاری از اختلافات که سایر کشورهای منطقه آسیای مرکزی با آن رو‌به‌رو هستند مانند اختلافات قومی- مشکلات مرزبندی- استفاده از منابع و ذخایر، تفاوت‌های فرهنگی – زبانی دور می‌سازد و در عین حال مشترکات فرهنگی قوی آنها را به هم نزدیک می سازد و در صورت شکل‌گیری این طرح دیگر کشورهای منطقه با طرحی شکل یافته رو به رو می شوند که به دور از اختلافات دیرینه است و طبیعی است در اتحادی وارد شوند که این مراحل را پشت سر گذاشته است و به مرحله بهره برداری رسیده است.

هم اکنون انتظار می رود پیشنهاد وزیر انرژی ایران از سوی کشورهای تاجیکستان و افغانستان مورد بررسی قرار گیرد اما در این میان کشورهای منطقه به آن چه واکنشی دهند بحثی است که در جای خود باید مورد برسی قرار گیرد. در هر صورت تحلیلگران و صاحب نظران بر این باورند که این پیشنهاد می‌تواند تکانی را برای همکاری عادلانه و مفید میان کشورهای پائین آب منطقه بوجود آورد. بر اساس آمار های رسمی کشورتاجیکستان ۶۰ درصد از ذخایر آب منطقه آسیای مرکزی را در اختیار دارد و رئیس جمهوری تاجیکستان استفاده از این ذخایر را حق طبیعی تاجیکستان می‌داند ولی بارها به آن تاکید کرده است که کشورهای همسایه را با کمبود آب مواجه نخواهد ساخت. لازم به ذکر است که با توجه به مسائل پیرامون تغییر اقلیم این طرح باید با جدیت توسط سه کشور فارسی‌زبان دنبال شود و به این امر توجه داشت که تاجیکستان در این میان برخلاف ایران هزینه کمتری را برای تامین آب مصروف می‌دارد.

اما ایران کشوری است که اولا با جمعیت زیاد برای تامین آب هزینه زیادی را متحمل می‌شود و در این راستا ایجاد مراکز تحقیقاتی و علمی مناسب با طرح مربوطه – برگزاری دوره‌های بین‌المللی مانند نشست حکام آب و سرعت بخشیدن به راه اندازی طرح از الویت‌های اصلی می‌باشد که انتطار می‌رود طراح این پروژه که همانا ایران است به آن سرعت بخشد. قرار است نشست سه جانبه و اجلاس بعدی وزیران آب جمهوری اسلامی ایران، جمهوری تاجیکستان و افغانستان۲۰ فروردین سال ۹۰ در تهران برگزار گردد و امید است این محورها در نشست آتی پیگیری شود. در ضمن برادران تاجیک و افغان هم باید در این راستا با ایران همکاری بیشتری داشته باشند و از ارائه چنین طرح هایی برای ایجاد همگرایی منطقه‌ای استفاده کند تا زمینه و بستر مناسبی برای دیگر طرح‌های اقتصادی فراهم سازند. 
صمدی کارشناس مسائل آسیای میانه