ازآنجاکه شب یلدا مصادف با شروع فصل زمستان است از این‌جهت می‌تواند به فال نیک گرفته شود که از دیدگاه اسلامی آغاز بهار عبادت به شمار می‌آید.

به گزارش حوزه فرهنگ و هنر خبرگزاری تقریب،آیین «شب یلدا» یا «شب چله» یکی از سنت‌های کهن و اصیل ایرانی است که همانند عید نوروز و جشن مهرگان سابقه چند هزارساله در این سرزمین دارد. شب یَلدا بلندترین شب سال در نیم‌کره شمالی زمین است. این شب به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) اطلاق می‌شود. ایرانیان و بسیاری از دیگر اقوام شب یلدا را با برگزاری مراسم‌هایی جشن می‌گیرند.

واژه یلدا، از دوران ساسانیان که متمایل به استفاده از خط (الفبای از راست به چپ) سریانی شده بودند به‌کاررفته است. یلدا همان میلاد به معنای زایش- زادروز یا تولد است که از آن زبان سامی وارد پارسی شده است. هنوز در بسیاری از نقاط ایران مخصوصاً در جنوب برای نامیدن بلندترین شب سال، به‌جای شب یلدا از واژه مرکب شب چله استفاده می‌شود.

یلدا در باورهای ایران باستان زادروز "ایزد مهر" یا "میترا" است. ایزدی که در کیش "میتراییسم" پرستش می‌شد و این دین، یکی از تأثیرگذارترین مذاهبی بود که نخست در شرق و بعدها در غرب و در دین مسیحیت رد پای بسیاری از خود به‌جای گذاشت، الهه مهر و مهرورزی بشمار می‌رفت که بر اساس این باور در این شب به دنیا آمد. در برخی منابع نیز آمده است که پس از مسیحی شدن رومیان، سیصد سال پس از تولد عیسی مسیح(س)، کلیسا جشن تولد مهر را به‌عنوان زادروز عیسی پذیرفت، زیرا زمان دقیق تولد وی و وجود واقعی او نیز معلوم نبود.

در واقع یلدا یک جشن آریایی است و پیروان میتراییسم آن را از هزاران سال پیش در ایران برگزار می‌کرده‌اند. وقتی میتراییسم از تمدن ایران باستان به سایر جهان منتقل شد، در روم و بسیاری از کشورهای اروپایی روز ۲۱ دسامبر به‌عنوان تولد میترا جشن گرفته می‌شد، ولی پس از قرن چهارم میلادی و در پی اشتباه محاسباتی، این روز به ۲۵ دسامبر انتقال یافت و از سوی مسیحیان به‌عنوان "روز کریسمس" جشن گرفته شد. ازاین‌روست که تا امروز "بابانوئل" بالباس و کلاه موبدان ظاهر می‌شود و درخت سرو و ستاره بالای آن‌هم یادگاری از کیش مهر است.

ابوریحان بیرونی در کتاب "آثار الباقیه" درباره‌ی یلدا می‌نویسد: این شب در مذهب رومیان عید یلداست و آن میلاد مسیح است وبجاست که ما نیز گرامی و زنده اش بداریم که در نهاد و آداب و سنت ما ایرانیان، دنیایی از فلسفه، حکمت و زیبایی نهفته است. دی‌ماه، در ایران کهن، چهار جشن را در بر داشت: نخستین روز ماه دی و روزهای هشتم، پانزدهم و بیست و سوم، سه روزی که نام ماه و نام روز یکی بود. امروزه، از این چهار جشن، تنها شب نخستین روز دی‌ماه، یا شب یلدا را جشن می‌گیرند. یعنی آخرین شب پاییز، نخستین شب زمستان و پایان قوس که آغاز جدی و درازترین شب سال است و درازای تاریکی این شب نیز پانزده ساعت و پنجاه‌وچهار دقیقه است.

شرق شناسان و مورخان هم‌نظرند که ایرانیان نزدیک به چند هزار سال است که شب یلدا آخرین شب پاییز و آذرماه را که درازترین و تاریک‌ترین شب در طول سال است تا سپیده‌دم بیدار می‌مانند، در کنار یکدیگر خود را با صحبت و محبت سرگرم می‌کنند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی روحیه آنان را تضعیف نکند.

با ورود اسلام به ایران و پذیرش تعالیم این دین مبین از سوی مردم این سرزمین، هیچ‌گاه مشاهده نشد که آیین کهن «شب یلدا»، مخالف با آموزه‌های دینی اعلام‌شده باشد و شب یلدا همچون گذشته گرامی داشته می‌شد و همواره مراسم ویژه‌ای برای آن برگزار می‌شود، زیرا ایرانیان بر اساس حکمت اشراق و آموزه‌های دینی اسلامی حکمایی مانند "سهروردی"، با استناد به آیه کریمه " الله نور السموات و الارض" (خداوند نور آسمان‌ها و زمین است) و دیگر آیات کریمه قرآن، درزمینه بهره‌گیری مؤمنان از نور الهی، به تدبیر و تعمق در معنی‌شناسی هستی پرداخته و شب یلدا را نماد قدرت الهی و شب گسترش نور الهی در زمین می‌دانند.

اساساً برنامه اسلام در مقابل آیین‌های محلّی و منطقه‌ای جوامعی که به اسلام گرویده و مسلمان شده‌اند، مبارزه با سنت‌های آنان نبوده و نیست، بلکه نوع تعامل اسلام بافرهنگ‌ها و سنت‌ها، به مجموعه محتوای آن‌ها بستگی دارد. اگر سنت و آیینی مخالف کرامت انسانی و آموزه‌های فرهنگ اسلامی باشد، بدیهی است که اسلام با آن مقابله کرده و آن را نمی‌پذیرد؛ مانند زنده‌به‌گور کردن دختران که فرهنگ رایج زمان جاهلیت اعراب بوده، و یا پرستش آتش به‌عنوان خدایگان که در ایران کهن رواج داشت. اما اگر آن سنت و آیین، موافق و مطابق با آموزه‌های دین اسلام بوده و یا دست‌کم در تضاد با آن نباشد، اسلام در مورد آن‌ها مانعی ایجاد نخواهد کرد؛ مانند سنت دیدوبازدید، هدیه دادن و صله‌رحم در عید نوروز ایرانیان که حتی ائمه اطهار و بزرگان دین بر این‌گونه سنت‌های نیک تأکید نموده‌اند.

آیین کهن شب یلدا(شب چله) نیز در زمره سنت‌هایی است که به‌خودی‌خود نه‌تنها نکوهیده نیست، بلکه ازآن‌جهت که برنامه‌هایی؛ مانند صله‌رحم و رفتن به منزل بزرگان فامیل، رفع کدورت‌ها ،  نشستن پای صحبت‌های آنان و بیان خاطرات تلخ و شیرین بزرگ‌ترها، خواندن اشعار حکمت‌آمیز، ردوبدل کردن هدیه‌ها و غیره در آن وجود دارد، در جای خود می‌تواند ارزشمند و مفید باشد.

همچنین ازآنجاکه این شب مصادف با شروع فصل زمستان است ازاین‌جهت می‌تواند به فال نیک گرفته شود که از دیدگاه اسلامی آغاز بهار عبادت به شمار می‌آید.

امام صادق(ع): زمستان بهار مؤمن است، شب آن بلند و کمکی برای عبادت و شب‌زنده‌داری است، روز آن کوتاه و کمکی برای روزه گرفتن است.

تفکر و اندیشیدن در نظام طبیعت و زیبایی‌ها و نظم موجود در آن نیز از اموری است که مورد تأکید اسلام است و این‌گونه جشن‌ها ازآن‌رو که ناظر به چنین زیبایی‌ها و نظم‌هایی بوده و می‌تواند توجه انسان‌ها را به بزرگی ناظم و حکمت آفریدگار جلب کند، ارزشمند خواهند بود.

این‌گونه است که تنها به آن دلیل که نامی از «شب یلدا» در منابع اسلامی وجود ندارد، نمی‌توانیم آن را مخالف ارزش‌ها و آموزه‌های دینی بدانیم، بلکه نظر اسلام بر نگهداری آیین‌های ارزشمندی است که در میان اقوام و جوامع رواج دارد.

در همین راستا است که امام علی(ع) هنگام فرستادن مالک اشتر به‌سوی مردم مصر، که سرزمینی با فرهنگ کهن چند هزارساله بود، به وی سفارش می‌کند: «سنت‌ها و آیین‌های نیکی را که بخش وسیعی از مردم آن سرزمین انجامش داده (در دل مردم آن سرزمین جا گرفته) و موجب برقراری الفت و دوستی میان آنان بوده؛ و موجب اصلاح رفتاری جامعه می‌شود را از بین مبر. و روش جدیدی را ایجاد مکن که به آیین‌‌هاى نیک کهن آسیبی وارد کند که در این صورت، آنانی که آن آیین نیک را ایجاد کرده بودند، دارای اجر و پاداش بوده و گناه از بین بردن آن آیین‌ها بر گردن تو خواهد بود!‏».

روشن است که منظور امام علی(ع) در این سفارش، آیین و سنت‌های اسلامی نیست؛ زیرا همان‌گونه که گفته شد مردم مصر قبل از اسلام دارای فرهنگ و تمدن دیرین بودند و دین اسلام و سنت‌های این دین سابقه چندانی در آن سرزمین نداشت تا مورد تأکید و سفارش امام علی(ع) به مالک اشتر باشد.

از طرفی با توجه به پذیرش حسن و قبح عقلی، روایات فراوانی وجود دارد مبنی بر این‌که افراد بشر همواره می‌توانند بنیان‌گذار سنت‌های نیک باشند، حتی اگر در دین صریحاً به چنین آیینی اشاره نشده باشد.

بنابراین ازآنجاکه «شب یلدا» آغاز ورود به شب‌های زمستان و نمادی از طولانی ‌بودن شب‌ها در این دوره است، و فرصت بیشتری برای شب‌زنده‌داری، تفکر و توجه به تفاوت‌های طبیعت و تقدیر شبانه‌روز، گرد هم آمدن اعضای خانواده و دوستان و آشنایان در آن وجود دارد؛ لذا می‌توان از این جهات آن ‌را مورد تأیید اسلام دانست و بر حفظ و نگهداری آن تأکید کرد.

همگان می‌دانند شب و روز و تاريكى و روشنايى دو نشانه از نشانه‌های پروردگار و دو نعمت الهى هستند.
خداوند متعال می‌فرماید:"ما شب و روز را دو نشانه قرار داديم،نشانه شب را تاريك و روز را روشن گردانيديم" (اسراء:١٢)

در باور ایرانیان مسلمان، خداوند آیات و نشانه‌های خود را در خلقت کائنات پوشانیده است و مؤمن می‌تواند با تعمق در آن به این آیات پی برد و شب یلدا نمونه‌ای است که می‌توان با تعمق و تدبیر به معنای عمیق آن دست‌یافت.

البته بدیهی است که تأیید مراسم «شب یلدا» بدان معنا نیست که تمام آنچه را که به مناسبت این شب انجام می‌شود مورد تأیید اسلام بدانیم.

اسراف و تبذیر در خوراک، پوشاک، تزیینات و ... هیچ‌گاه مورد تأیید اسلام نبوده و این شب هم استثنایی از دیگر شب‌ها نیست. به‌عنوان نمونه، این‌که اصرار کنیم که حتماً میوه‌ای که محصول این فصل نبوده و به‌صورت معمول در زمستان مورداستفاده قرار نمی‌گیرد را با چند برابر قیمت تهیه‌کرده و در سفره شب یلدا قرار دهیم، از توجیه عقلی و دینی برخوردار نیست.

غافل شدن از یاد خدا، چشم‌وهم‌چشمی، لهو و لعب، غیبت ، بی‌عفتی و مواردی ازاین‌دست - چه در این شب انجام شود و چه در شب‌های دیگر - در تضاد با آموزه‌های اسلامی خواهد بود.

سنت باستانی و زیبای شب یلدا تا جائی که مستلزم احیای آموزه‌هایی چون؛ صله‌رحم، احترام به بزرگان، همدلی و صمیمیت در خانواده، محبت و پیوند شود خوب و پسندیده می‌باشد. اگر در اجرای این سنت‌ها دچار افراط‌کاری شویم نظیر: اسراف در مخارج، چشم هم‌چشمی و آوردن فشار مالی نامناسب به خانواده و ... قطعاً مخالف احکام دین اسلام بوده و مردود است.

اگر بخواهیم رنگ دینی و اسلامی به این سنت کهن ایرانی بدهیم لازم است زوائد آن را حذف کنیم و خوبی‌ها و سنت‌های حسنه‌ای را به آن اضافه کنیم تا رسم خوبی ماندگار شود و سبب خیروبرکت برای ما و نسل‌های آینده گردد و زمینه رشد جامعه را فراهم نماید. 

دکتر محمد مهدی مومنی ها دبیرکل اتحادیه بین المللی تکریم ادیان و مذاهب

انتهای پیام/