روابط حسنه صد ساله بین ایران و افغانستان/ حادثه غرق شدن مهاجران میتواند توطئه ای از سوی آمریکا باشد/تمرکز بیش از حد بر این موضوع، پیامدهای منفی برای هردو کشور به دنبال دارد
به گزارش حوزه بین الملل خبرگزاری تقریب، روابط ج.ا.ایران و افغانستان ازجمله مسائلی است که در مقایسه با روابط ایران با دیگر کشورهای همسایه‌اش کمتر در رسانه‌ها و محافل کارشناسی مورد توجه قرار گرفته است. یکی از دلایل این کم‌توجهی را می‌توان در تحولات سالهای اخیر در روابط تهران با کشورهای عرب حوزه خلیج فارس، ترکیه و غرب جستجو کرد که تاحدودی پرداختن به تحولات همسایگان شرقی ایران، ازجمله افغانستان را از دستور کار کارشناسان ایرانی خارج ساخته است؛ اما با آغاز دور دوم ریاست‌جمهوری حسن روحانی، لزوم توجه جدی به آنچه در سال‌ها و ماه‌های اخیر بر روابط ایران و افغانستان گذشته است، بیش‌ازپیش احساس می‌شود. دلایل این امر را می‌توان این‌گونه برشمرد:
تلاش گسترده رقبای منطقه‌ای ایران (مانند: عربستان سعودی، ترکیه، چین، هند و روسیه) و فرامنطقه‌ای (آمریکا و اتحادیه اروپا) برای نفوذ و سرمایه‌گذاری هرچه بیشتر در زیرساخت‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی افغانستان؛ رویکرد جدی دولت محمد اشرف غنی، رئیس‌جمهور افغانستان برای توسعه همزمان روابط کشورش با قدرت‌های اقتصادی و صنعتی سنتی و نوظهور در غرب آسیا، خاور دور و غرب با هدف تحقق رؤیای تبدیل شدنِ افغانستان به پل ارتباطی شرق با غرب (خاور دور با روسیه و اروپا)؛ افزایش فشارها، به‌ویژه ازسوی عربستان سعودی و آمریکا بر حکومت افغانستان برای کاستن از سطح همکاریهای اقتصادی ـ تجاری و فرهنگی خود با ج.ا.ایران؛ تحرکات و تحریکات شماری از عناصر قوم‌گرا (اغلب از قوم پشتون) با هدف سنگ‌اندازی و بحران‌آفرینی به بهانه‌های مختلف در روابط افغانستان و ایران.
به‌نظر می‌رسد چشم‌انداز روابط تهران ـ کابل کاملاً اقتضا میکند که این روابط به‌دقت بازنگری شود و اولویت‌بندی درست‌تری ازسوی طرفین، صورت بگیرد. در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که مگر تاکنون چنین اولویت‌بندی‌ای انجام نشده است. پاسخ این است که از جانب افغانستان به‌خصوص با روی‌کار آمدن حکومت وحدت ملی، تقسیم‌بندی کلی‌ای در حوزه سیاست خارجی این کشور صورت پذیرفت که براساس آن، کابل پنج حلقه برای روابطش با جهان درنظر گرفت. ایران در این میان در دو حلقه جای گرفت: نخست، حلقه کشورهای همسایه افغانستان و دوم، حلقه کشورهای اسلامی.
از دیدگاه افغانستان، جایگاه ج.ا.ایران به‌ویژه در حلقه دوم سیاست خارجی افغانستان، ازسوی رئیس‌جمهور و برخی دیگر از مقامات ارشد افغان بسیار مهم و مؤثر توصیف شده است و به تازگی اشرف غنی در آئین آغاز احداث خط‌آهن هرات به شمال افغانستان از اتصال این کشور به چین از طریق راه‌آهن سراسری ایران ـ چین خبر داد و آن را تحول بزرگی در عرصه اقتصادی و تجاری برای کشورش خواند.همچنین دولتمردان ارشد افغان از هرگونه مشارکت تهران در ابتکارات صلح افغانستان که به مذاکره رو در رو بین نمایندگان دولت کابل و مخالفان مسلح این کشور و در رأس آنها، طالبان افغان منجر شود همواره استقبال کرده‌اند.
دیدگاه ایران به‌ویژه دولت اول دکتر روحانی به روابط با افغانستان، اغلب در اولویت قرار دادن همکاریهای سیاسی، سپس اقتصادی ـ تجاری و درنهایت، فرهنگی با این کشور همسایه و همزبان بوده است. همین امر باعث شده است که حتی مقوله خطیری مثل اختلاف دو کشور بر سر استفاده از آبهای مشترک مرزی نیز با وجود برخورداری از ابعاد حقوقی، ابعاد سیاسی و امنیتی پررنگ‌تری داشته باشد؛ به‌همین‌علت، وقتی رئیس‌جمهور ایران اخیراً از کابل به سبب سدسازی‌های بی‌رویه‌ای که خشک شدن دریاچه هامون و زوال کشاورزی را در بسیاری از نقاط شرق ایران درپی داشته است، به‌صراحت انتقاد کرد، طرف افغان به‌شدت برآشفت و ج.ا.ایران را به تلاش برای نابود کردن اقتصاد کشاورزی افغانستان متهم کرد.
همچنین برای حل‌وفصل مسائل اختلاف‌برانگیزی مثل مطالبه حق آبه ایران از افغانستان، تعیین تکلیف پناهندگان غیرقانونی افغان مقیم ایران و مانند اینها به طور معمول وزیر امور خارجه با طرف‌های افغان به گفتگو می‌نشیند؛ چنان‌که حدود سه ماه قبل، محمدجواد ظریف به همین منظور عازم کابل شد.
به لحاظ اقتصادی، اکنون حجم مبادلات تجاری تهران ـ کابل حدود 5/2 میلیارد دلار است و افغانستان نزدیک به سی درصد از واردات خود را از مسیر ایران انجام می‌دهد. باوجود این، حجم صادرات ایران به افغانستان براساس آمار سازمان توسعه تجارت ایران، با کاهش قابل ملاحظه 190 میلیون دلاری در مقایسه با سال گذشته در بهار 2017 (1396) مواجه شده است.
این موضوع وقتی نگران‌کننده‌تر جلوه میکند که سازمان توسعه تجارت ایران از ناتوانی این کشور در افزایش صادرات خود به افغانستان خبر می‌دهد و ابراز امیدواری میکند که این نقیصه با افزایش صادرات به سایر کشورهای منطقه، مثل پاکستان جبران شود.
به‌نظر می‌رسد مقامات دولتی و بخش خصوصی ایران کماکان نمی‌توانند از ظرفیت ایجادشده در «دوران پسابرجام» به دلایل سیاسی و حقوقی استفاده کنند. عدم عضویت ایران در «سازمان تجارت جهانی» که افغانستان هم عضو آن است، یکی دیگر از موانع مهم بر سر راه توسعه روابط اقتصادی دو کشور است که راه‌حل آن فقط عضویت ایران در آن نهاد بین‌المللی است.
همچنین به‌رغم تصویب موافقتنامه سه‌جانبه ایران ـ هند ـ افغانستان برای توسعه بندر چابهار در مجلس نمایندگان افغانستان در اکتبر 2016، هنوز تجار افغان به ترانزیت کالاهایشان از مسیر بندر کراچی پاکستان متکی‌اند و وقت‌کشی طرف هندی و صبوری طرف ایرانی در برابر این امر باعث شده است که فرصت مغتنم ناشی از نیاز افغانستان به مسیر امن و کوتاه‌تر ایران که آنها را ازطریق چابهار به بازارهای منطقه و جهان وصل میکند، برای ج.ا.ایران ازدست برود.
افغانستان به دلیل همسایگی، مسلمان‌بودن و داشتن مرز مشترک و اشتراکات فرهنگی و تاریخی، در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مقصدی مهم محسوب می‌شود.اولین روابط سیاسی دو کشور پس از استقلال افغانستان به سال ۱۹۲۰ زمان حکومت «شاه امان‌الله» برمی‌گردد. در زمان حکومت وی، نماینده افغانستان برای مذاکرات سیاسی وارد ایران شد و پیشنهاد پنج ماده‌ای افتتاح مذاکره دوستی، مبادله سفرا، اقامه کنسول افغانی در مشهد، استقرار روابط پستی و روابط تجاری را به دولت ایران داد.
در ادامه این مذاکرات و بعد از یک سال، معاهده دوستی در سال ۱۹۲۱ بین نمایندگان دو کشور امضا شد. همچنان در سال ۱۹۲۶ معاهده بین دو دولت در ۹ فصل در کابل به امضا رسید که تأیید مواد معاهده قبلی، عدم‌تعرض و حفظ بی‌طرفی هنگام تعرض دولت‌های دیگر و امضای قراردادهای تجاری جزء مفاد این معاهده بود.
پس از سقوط رژیم طالبان که دیپلماتهای ایرانی در شهر مزارشریف را به قتل رساندند و این باعث سردی روابط طالبان با جمهوری اسلامی ایران شده بود، در یک دهه گذشته روابط دو کشور همسایه ایران و افغانستان دوستانه و رو به گسترش بوده است. این بدان دلیل است که ایران روی مسائل عراق و افغانستان حاضر شد با دشمن دیرینه اش آمریکا روی یک میز نشسته و در شکل دهی نظام جدید در افغانستان کمک کند. همکاری ایران در یک دهه گذشته باعث شده است که دولت افغانستان نیز سطح روابط دو کشور را توسعه داده و سعی کرده است اجازه ندهد تهدیدی از خاک افغانستان متوجه همسایگانش از جمله ایران باشد.
به لحاظ اقتصادی هم ایران و افغانستان بسترها و فرصتهای فراوان همکاری های مشترک در جهت توسعه پایدار دو کشور دارند. اتصال آسیای مرکزی به بنادر جنوب رویای دیرینه ایران بوده است که در سالهای اخیر تلاش کرده از طریق افغانستان کشورهای همسایه شمالی را از طریق بنادر جنوبی خود به ابهای آزاد متصل نماید که گام های اولیه آن در یک دهه گذشه علی رغم چالش ها و مشکلات جدی امنیتی در افغانستان برداشته شده است. از سوی افغانستان نیز به دلیل وابستگی شدید به بنادر پاکستان و مشکلات موجود فی مابین دو کشور سعی دارد مسیرهای بدیل ترانزیتی و دسترسی به آبهای آزاد را برای خود فراهم نماید. بنادر جنوبی ایران یکی از کم هزینه ترین و مناسب ترین گزینه های بدیل برای تاجران افغانستانی است. ولی نبود تسهیلات لازم و توسعه ناکافی زیر بناهای بنادر ایران تاکنون مانع افزایش قابل توجهی در ترانزیت افغانستان از طریق این بنادر شده است؛ مقامات هندی اعلام کرده اند برای توسعه روابط تجاری و ترانزیت به اسیای میانه وا فغانستان حاضر در بنادر ایران سرمایه گذاری نماید که تحقق این امر می تواند بسترها و فرصتهای کلان توسعوی را برای دوکشور همسایه فراهم نماید.
در حوزه امنیتی هم ایران و افغانستان تهدیدات و فرصت های مشترک فراوان را در جهت همکاریهای مشترک دارند. تروریزم و افراط گرایی در گذشته و اکنون از شهروندان دو کشور قربانیان زیادی گرفته است. اکنون نیز این پدیده تهدید مشترک برای امنیت و ثبات دو کشور است و دلیل اصلی همکاریهای مشترک ایران با ناتو وجامعه جهانی در افغانستان در یک دهه گذشته نیز همین مسئله بوده است. با افزایش توانایی ها وظرفیت های نهادهای مسلح و امنیتی افغانستان و همینطور ظرفیت های موجود در نهادهای امنیتی کشورهای همسایه در صورت شکل گیری همکاری های صادقانه و جدی در مبارزه با تروریزم وافراط گرایی می توان به آینده امنیت و ثبات بهتری در منطقه امیدوار بود.
ایران همواره نگرانی های خود را از حضور آمریکا و قدرت های غربی برای بلند مدت در افغانستان اعلام کرده است که مقامات افغانی نیز در مقابل سعی نموده است اطمینان های لازم را در جهت رفع نگرانی های ایران به این کشور بدهد. متاسفانه تقابل سیاست ها منطقه ی و بین المللی در دهههاي گذشته آسیب های فراوانی را متوجه افغانستان ساخت و نقش همسایگان در این زمینه را نمی توان از یاد برد و نادیده گرفت. اما پس از نابودي امارت طالبان در كشور، فرصتهاي بسيار مساعدي در راستاي ايجاد يك همگرايي منطقهاي حول محور منافع مشترك به وجود آمد. این امر باعث شد تا اندازه زیادی، كشورهاي همسايه به دوستان نزديك همديگر مبدل شده و روابطشان، بر مبناي منافع مشترك گسترش یابد. شاید توان گفت که آنچه در گذشته بر سر افغانستان آمده، ناشي از نبود همين منافع مشترك بوده و منافع ضد و نقيض همسايهها و قدرتهاي بيروني، عامل سياه روزي افغانستان و گرفتاری های منطقه شده است.
در حوزه مسائل سیاسی و روابط سياسي، ايران نگرانيهايي در مورد حضور نيروهاي آمريكا به عنوان دشمن ديرينه اين كشور و همپيمانان آن در ناتو دارد كه تا هنوز برطرف نشده است. در اين ميان، دولت افغانستان اگرچه تلاش نموده است اطمينان لازم را بر عدم استفاده از خاكش عليه منافع کشور های همسایه به آنان بدهد اما واقعیت این است که به نظر می رسد نگرانيهای ایران همچنان در این زمینه باقی است. این درحالی است که برخی کارشناسان و مقامات افغانی مدعی اند، مخالفان مسلح دولت افغانستان از کشورهای همسایه تقویت و تجهیزمی شوند ادعای که همواره از جانب مقامات ایرانی رد شده است اما به هرحال این مسئله جزو نگرانی های همیشگی مقامات افغانی بوده است.
در حوزه روابط تجاری و اقتصادی دو کشور، باید گفت که اين روابط بيشتر در زمينه واردات كالاهايي چون مواد غذايي و شوينده خلاصه شده و كمتر توجهي به حضور سرمايهگذاران ايراني در عرصههاي مختلف به خصوص در بخش صنايع افغانستان شده است. از جانب دیگر هنوز مشكلاتي در زمينه توسعه صادرات افغانستان به ايران وجود دارد.
هرچند ایران و افغانستان روابط دیرینه سیاسی، اقتصادی، دینی و فرهنگی دارد، اما شکی نیست که تشدید روابط حسنه تجاری و اقتصادی میان دو کشور، تاثیرات مثبتی بالای مناسبت های دیگر می گذارد.
رتبه نخست ایران در صادرات کالا به افغانستان در سال های 2017-2015م. حاکی از تحولی عظیم در روابط اقتصادی دو کشور و تأثیرگذار بر تعاملات سیاسی آنان است. بااین وجود، پیوندهای بازرگانی ایران و افغانستان با مشکلات متعددی همراه است.
تاریخ روابط اقتصادی ایران و افغانستان، متأثر از فرازونشیب های گفتمان های حاکم بر سیاست خارجیِ دو کشور و نظام بین الملل بوده است؛ بی ثباتی سیاسی-اقتصادی، فساد اداری و اقتصاد رانتی در هر دو کشور، بازتاب های منفی بر تعاملات بازرگانی آنان گذاشته است؛ انتظار می رود رشد تعاملات اقتصادی، برخلاف مسائل صرفاً سیاسی و امنیتی، بتواند منافع مشترک و پایداری برای دو دولت به ارمغان آورد.
کالاهای فرهنگی ایرانی خصوصاً کتاب کی از زمینه‌هایی است که به شدت توسط شهروندان افغانستانی دنبال شده و خواستار دارد. بیشتر کتاب‌های موجود در افغانستان، در ایران چاپ‌شده‌اند و تعدادی کمتر نیز در پاکستان. در افغانستان اگرچه حدود یک‌صد انتشاراتی وجود دارد (که البته قابل‌مقایسه با ۱۲ هزار ناشر ایرانی نیست)، اما به دلیل مشکلات ساختاری و به‌صرفه نبودن، کامیابی چندانی در گسترش صنعت نشر افغانستان نداشته‌اند. البته بسیاری از کتاب‌های چاپ ایران با فاصله زمانی بسیار، تازه به شهرهای بزرگ افغانستان همچون کابل، هرات و مزار شریف می‌رسد و چنانچه کسی از شهرها و روستاهای دیگر مایل به دسترسی به این کتاب‌ها باشد، یا باید رنج سفر به شهرهای بزرگ را بر خود هموار کند یا منتظر بماند تا یک کتاب‌فروشی در شهر خودش، آن را بیاورد.
فروش فیلم و سریال‌های ایرانی (که در افغانستان پرطرفدارند)، آلبوم‌های موسیقی، نرم‌افزارهای اندرویدی و… نیز یکی از جنبه‌های این بازار است.
به هر روی، ايران داراي پتانسيلهاي زيادي براي پيشرفت افغانستان است و دولت افغانستان می تواند با برنامه ریزی های دقیق و کارشناسی شده و جدیت کافی وتلاش های پی گیر در توسعه روابط میان دو کشور اقدام نمایند؛ زیرا از جانب ایران روشن است که این کشور بهره برداری از پتانسیل های موجود اش در کشور های دیگر را به سود خود می داند و لذا در این مورد همکاری خواهند کرد.
ایران یکی از کشورهای میزبان مهاجران افغانستان در طول سال‌ها بوده است. مساله تحصیل فرزندان یکی از مشکلات مهاجران افغان در ایران به شمار می‌آید و کسانی که اقامت قانونی نداشتند، فرزندان آنان از تحصیل بازمانده یا در مدارس خودگردان آموزش می‌دیدند. در سالهای اخیر مساله تحصیل دانش‌آموزان مهاجران افغانستانی با دستور مقام معظم رهبری حل شد. معظم له در سخنرانی اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۴ فرمودند: هیچ کودک افغان، حتی مهاجرینی که به‌صورت غیرقانونی و بی‌مدرک در ایران حضور دارند، نباید از تحصیل بازبمانند و همه آنها باید در مدارس ایرانی ثبت‌نام شوند. این دستور زمینه ثبت‌نام بسیاری از دانش آموزان افغانی در مدارس ایرانی را مهیا کرد و زمینه ساز تحصیل آنان در مدارس ایران شد.
دو ملت ایران و افغانستان در طول صدسال روابطی حسنه با هم داشته و در مواقع ضروری در حل بحران و مشکلات داخلی به همدیگر کمک کرده‌اند؛ ایران از اولین کشورهای بود که در افغانستان سفارت خود را راه‌اندازی کرد و حتی زمین سفارت ایران از سوی دولت اهدا شد. مناسبات تهران و کابل دوستانه، نزدیک و مبتنی بر همکاریهای اقتصادی بوده است. تنها مساله میان ایران و افغانستان مساله آب رودخانه هیرمند بود که با توافقی در سال ۱۳۵۱ امضا و مساله حل شد و هنوز هم دو طرف بر توافقات خود پای بندند. ایران از جمله کشورهایی بود که در تجاوز شوری به افغانستان، به این کشور کمک کرد.
«اشرف غنی» رئیس‌جمهور افغانستان در سال 2014 اعلام کرد: اولین حلقه مناسبات بین‌المللی افغانستان با کشورهای همسایه و حلقه دوم، با کشورهای اسلامی است.معافیت بندر چابهار از تحریم‌های آمریکا نشان از تلاش‌های افغانستان در توسعه مناسبات سیاسی و اقتصادی با ایران دارد. علاوه بر این، حضور هزاران دانشجو و دانش‌آموز مهاجر افغانی در دانشگاه‌های ایران از نمونه‌های مناسبات عالی فرهنگی دو کشور است. افغانستان در تأمین امنیت منطقه‌ای اعتقاد راسخی به همکاری با ایران دارد؛ روابط ایران و افغانستان با یکدیگر فراتر از مناسبات دوجانبه بوده و دارای ابعاد منطقه‌ای و بین‌المللی است. حضور ارتش سرخ در افغانستان که همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی بود، موجب افزایش ارتباطات تنگاتنگ دو کشور و حضور میلیون‌ها شهروند افغانستانی در ایران شد.
حجت الاسلام والمسلمین حسن روحانی دوشنبه هفته جاری در تماس تلفنی «محمد اشرف غنی» رئیس جمهور افغانستان با وی، گفت: گسترش ثبات و امنیت در افغانستان را در راستای توسعه ثبات و امنیت خود می دانیم و معتقدیم اختلافات گروهها از طریق مذاکره در چارچوب اصول حل و فصل می شود و در این مسیر همواره در کنار دولت و ملت افغانستان هستیم.
رئیس جمهور با اشاره به اینکه روابط دوجانبه ایران و افغانستان در مسیر پیشرفت قرار دارد، اظهار داشت: باید برای تسریع در اجرای توافقات و پروژه های فی مابین از جمله راه آهن خواف-هرات به عنوان یکی از پروژه‌های مهم اقتصادی میان دو کشور تلاش کنیم.
روحانی افزود: تکمیل و راه اندازی پروژه راه آهن چابهار به زاهدان در یکسال پیش رو میتواند تحول مثبتی در توسعه حمل و نقل و جابه جایی کالا در منطقه بوجود آورد.
اشرف غنی رئیس جمهور افغانستان نیز در این گفتگوی تلفنی با آرزوی سلامتی و توفیق دولت و ملت ایران در مقابله با بیماری کرونا، کمک ها و ارائه خدمات درمانی به مهاجرین افغانستانی در ایران را بسیار ارزشمند دانست و از دولت و ملت ایران تقدیر کرد.
مبنای این خبر اظهارات یکی از شهروندان افغانستانی است که مدعی شده «حدود پنجاه تن از اتباع افغانستان که به صورت غیرقانونی وارد خاک ایران شده بودند، توسط مرزبانان ایرانی بازداشت، وادار به کار اجباری، شکنجه، لخت و سرانجام به رودخانه انداخته شده‌اند.» به فاصله چند ساعت تصاویری از اجساد در شهر هرات افغانستان نشان داده و در ویدیوهایی اعلام می‌شود که اجساد مورد نظر جانباختگانی هستند که نیروهای مرزبانان ایران آنها را وادار به عبور از رودخانه هریرود کرده‌اند. همزمان «جیلانی فرهاد» سخنگوی استاندار هرات افغانستان از انتقال ۳ جسد به شهر هرات و خبرنگار بی بی سی از انتقال ۶ جسد به این شهر خبر می‌دهند؛ مجموع این رویدادها طی ۱۰ روز گذشته بر روابط دیپلماتیک ایران و افغانستان تاثیر گذاشته، اعتراضاتی در کابل پایتخت افغانستان در پی داشته است.
«مهدی محمودی» مدیر کل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزرات کشور درباره این شایعات و اخبار غیرصحیح منتشر شده در این خصوص گفت:هرچند در مورد صحت این صحنه سازی و ارتباط آن با زمان و مکان‌های ادعا شده تردیدهای اساسی وجود دارد ولی مسلماً این واقعه هیچ ارتباطی با مرزبانی جمهوری اسلامی ندارد و بر اساس بررسی‌های کارشناسی انجام شده، ممکن است اتباع مذکور با عبور از نقاط سخت گذر رودخانه قصد ورود به خاک جمهوری اسلامی ایران را داشته و به علت سطح و سرعت آب تعدادی از آنها غرق شده باشند.
ادعای مطرح شده درباره رفتار مرزبانان ایرانی و اهمیت جان شهروندان افغان مقامات هر دو کشور را به واکنش واداشت. در همان ساعات ابتدایی انتشار خبرها و نیز طی ۱۰ روز گذشته مرزبانی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، سخنگوی وزارت امور خارجه و دیگر ارگان‌های مسئول، ادعاها مبنی بر بازداشت و شکنجه مهاجران غیرقانونی افغان در مرز ایران و افغانستان از سوی مرزبانان ایرانی را به شدت تکذیب و اعلام کردند:چنین موضوعی در مرزهای مشترک ایران و افغانستان رخ نداده و صحت ندارد.
مدیر کل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزرات کشور افزود: این گونه فضاسازی‌ها توسط معاندان و دشمنان دو ملت ایران و افغانستان مسبوق به سابقه است و با هدف ایجاد اختلاف و بدبینی بین دو ملت صورت می‌گیرد. دولت جمهوری اسلامی ایران همواره ملت افغانستان را برادر خود می‌داند. خدمات چندین ساله ارائه شده در حوزه‌های مختلف به مهاجران افغانستانی مؤید این موضوع است و این شایعات و فضاسازی‌ها خللی در روابط دوستانه دو کشور ایجاد نخواهد کرد.
وزارت امور خارجه افغانستان هم با اعلام اینکه گزارش‌هایی درباره غرق شدن شماری از شهروندان خود در مرز ایران دریافت کرده، از تشکیل هیاتی به منظور بررسی جوانب حادثه خبر داد. «اشرف غنی» رییس جمهوری افغانستان، ۲۰ اردیبهشت در فرمانی یک هیات حقیقت‌یاب ده نفره را به ریاست «محمد حمید طهماسی» سرپرست فرماندهی نیروهای مسلح افغانستان برای بررسی این حادثه تعیین کرد.
همچنین وزارت امورخارجه افغانستان در بیانیه‌ای اعلام کرد، تهران و کابل در مورد تشکیل هیات مشترک تحقیق توافق کردند. این بیانیه همچنین از آمادگی ایران برای همکاری به منظور یافتن واقعیت ماجرای هریرود و ارائه یادداشت رسمی در این زمینه خبر داده و این اقدام طرف ایران را ستود.
موسوی سخنگوی وزرات خارجه ایران روز سه شنبه ۲۳ اردیبهشت، در گفت و گوی تفصیلی به ابهامات موجود در این حادثه پاسخ گفت و تصریح کرد:
الف) در تاریخ مورد نظر و در محدوده ادعایی نه تنها چنان واقعه‌ای رخ نداده و مواجهه‌ای از هیچ نوع میان نیروهای جمهوری اسلامی ایران با اتباع افغان رخ نداده، چه رسد به ادعاهای ناظر بر انتقال افراد به اردوگاه یا رفتارهای دور از شان انسانی، بلکه در آن زمان به دلیل شرایط خاص جوی در منطقه حتی هیچ گونه ورود اتباع افغان به خاک جمهوری اسلامی ایران ثبت نشده است.
ب) با توجه به شیوع بیماری کرونا و با هدف دور نگاه داشتن مرزبانان از خطر ابتلا به ویروس کرونا، مرزبانی هیچ اردوگاهی در مناطق مرزی به صورت دایر ندارد و هرگونه ادعاهایی از قبیل انتقال اتباع افغان به اردوگاه یا اجبار آنان به کار اجباری و مانند آن از ریشه غلط و دروغ است.
پ) چگونگی اتفاق رخ داده برای ما به طور دقیق روشن نیست چون این سانحه نه در قلمرو ما رخ داده و نه نیروهای ایرانی دخالتی در آن داشته اند اما با تکیه بر گمانه‌زنی‌های کارشناسی، تجربیات گذشته و مشاهدات میدانی، می‌توان صرفا حدس‌هایی زد.
ت) این احتمال هست که اتباعی از افغانستان قصد ورود غیرقانونی به خاک ایران را داشته اند و برای احتراز از مواجه شدن با پاسگاه‌های ایرانی، تلاش کرده‌اند از بخش‌هایی از رودخانه که نزدیک پاسگاه‌های ما نیست عبور کنند. در این ایام رودخانه هریرود از جریان آب قابل توجهی برخوردار است و احتمال می‌رود این افراد چون به منطقه ناآشنا بوده و از شدت آب و عمق رودخانه بی‌خبر بوده اند، وارد رودخانه شده و دچار حادثه شده باشند.
ج) احتمال دیگری که مطرح است اینکه این افراد در شاخه‌های فرعی هریرود در داخل خاک افغانستان گرفتار آب شده و در بخش مرزی هریرود از آب گرفته شده باشند. به خصوص که هیچ گونه جسدی از اتباع افغان در ساحل ایران مشاهده نشده که با توجه به وضعیت توپوگرافی رودخانه که شیب آن به سمت ایران است احتمال وقوع رویداد در هریرود را کم میکند.
حادثه تلخ جانباختن شهروندان افغان در رودخانه هریرود، سبب شد برخی از کشورها و مقامات ثالث همیشه حاضر در صحنه با تصور گل آلود شدن روابط ایران و افغانستان درصدد شکار ماهی برآیند.
با همین تصور «آلیس ولز» معاون وزارت خارجه آمریکا در امور آسیای جنوبی و مرکزی در توییتی مدعی شد که رفتار بی‌رحمانه ایران و سوء رفتار با مهاجران افغان وحشتناک است، آمریکا از انجام تحقیق در این باره حمایت میکند و کسانی که در سوء رفتار مقصر شناخته شوند، باید پاسخگو باشند.»
«مایک پمپئو» وزیر امورخارجه آمریکا هم مدعی شد: «از دیدن گزارش های هفته گذشته درباره آزار شکنجه و غرق کردن شهروندان افغانستان به وسیله ماموران مرزی ایران شوکه شدم، مهاجرانی که برای یافتن غذا و کار از مرز گذشته بودند.» نمایندگی اتحادیه اروپا در افغانستان نیز خواستار تحقیقات همه‌جانبه و شفافیت کامل در این تحقیقات شد.
نمایندگی اتحادیه اروپا در افغانستان هم خواستار تحقیقات همه‌جانبه و شفافیت کامل در این تحقیقات شد.
در این که مقامات آمریکا و رسانه های تحت کنترل آن ها به ویژه شبکه های فارسی زبان خارجی همواره آماده هجمه علیه ایران شکی نیست، اما پیرامون روابط ایران و افغانستان شاید یادآوری برخی نکات که سخنگوی وزارت امورخارجه هم به آن ها اشاره کرده است، مفید باشد.
موضوع نخست سابقه دوستی ایران و افغانستان به عنوان دو همسایه با مرزهای بسیار طولانی و فرهنگ و زبان نزدیک است. ایران چهاردهه است بی آنکه دیواری در مرزهای خود به سبک دونالد ترامپ ایجاد کند، میزبان پذیرای بیش از سه میلیون مهاجر افغان است که جنگ طلبی های آمریکا آن ها را آواره کرده است. در کنار نواقص موجود در این میزبانی نباید فراموش کرد که سال هاست شغل، آموزش رایگان و امکانات بهداشتی رایگان در اختیار بیشینه مهاجران افغان قرار دارد.
از سوی دیگر آمریکا و متحدان و رسانه های منتسب به آنها آگاهانه مخاطرات هم مرزی با افغانستان را نادیده می گیرند و این در حالی است که به گفته موسوی سخنگوی وزارت امورخارجه فقط در چند ماه اخیر نزدیک به ۱۲۰ هزار نفر از اتباع افغان بصورت غیرقانونی وارد خاک جمهوری اسلامی ایران شده‌اند که در میان آنها قاچاقچیان مواد مخدر، عوامل تروریستی و افراد معاند نیز وجود دارد.
تامین امنیت چنین مرزهایی باید دو طرفه باشد اما به گفته موسوی در سه سال اخیر به خاطر تهدیدات ناشی از حضور داعش و طالبان نیروهای افغان حداقل ۵۴ پاسگاه مرزی افغانستان (که حتی هزینه احداث بسیاری از آنها در سالهای گذشته از سوی دولت ایران در اختیار کشور دوست و همسایه قرار گرفته) را تخلیه کرده‌اند و این مناطق مرزی همجوارِ خاک جمهوری اسلامی ایران کاملا در اختیار نیروهای تروریستی قرار دارد.
موضوع مهم دیگری که سخنگوی دستگاه دیپلماسی در گفت و گوی خود به‌آن اشاره کرده است مغفول ماندن ظرفیت‌های «قرارداد انتظامات مرزی ایران و افغانستان» (قرارداد کمیساران سرحدی بین ایران و افغانستان) است که از قریب به هفت دهه گذشته یعنی از سال ۱۳۳۵ شمسی میان دو کشور برقرار است.
بر اساس این قرارداد در صورت وقوع هرگونه حادثه در محدوده مرزی، بنا به درخواست هر یک از طرفین، مرزبانان دو طرف می توانند از محل حادثه بازدید نموده و نسبت به بررسی مشترک اقدام نمایند. تا این تاریخ، علیرغم جنجال رسانه ای که در داخل و خارج افغانستان براه افتاده است، درخواستی از سوی مرزبانان افغان مستقر در منطقه به مرزبان جمهوری اسلامی ایران جهت بررسی مشترک حادثه واصل نشده است. در حالی که این اقدام سریع ترین، در دسترس ترین و مطمئن ترین روش برای بررسی مشترک و عینی حادثه ادعایی در محل مورد نظر بود.
نکته قابل توجه اینکه پس از جنجال برخی رسانه‌ها، این مرزبانان جمهوری اسلامی ایران بوده اند که برای شفاف سازی موضوع و از روی حُسن نیت، طی دو نامه رسمی از مرزبان افغانستانی درخواست جلسه مشترک به منظور بررسی حادثه کرده اند، که متاسفانه این درخواست‌های مرزبانی ایران که منطبق با رویه جاری میان دو طرف و مبتنی بر قرارداد انتظامات مرزی ۱۳۳۵ است، تا این لحظه بی پاسخ مانده است.
مرزهای ایران به عنوان مهم ترین دروازه اروپا برای قاچاقچیان مواد مخدر (که پس از اشغال افغانستان از سوی آمریکا، درجه داران آمریکایی هم به این جمع پیوسته اند) اهمیت ویژه ای دارد و بر اساس اعلام حجت الاسلام «محمد جعفر منتظری» دادستان کل کشور ایران سالانه بیش از ۳۰۰ میلیون دلار برای مبارزه با مواد مخدر هزینه میکند و تاکنون سه هزار و ۸۱۴ شهید در راه این مبارزه داده است.
هفته پیش، هیاتی از ایران به ریاست محسن بهاروند، معاون حقوقی وزیر امور خارجه ایران، به منظور بررسی غرق شدن مهاجران افغانستانی در دریاچه هریرود به کابل سفر کردند.
رسول موسوی از دستیاران محمدجواد ظریف و یک نماینده از مرزبانی نیروی انتظامی نیز در این هیات حضور داشتند.
محسن بهاروند، معاون وزیر امور خارجه در امور حقوقی و بین‌المللی در رأس هیئتی بلند پایه از ایران با محمد حنیف اتمر، سرپرست وزارت خارجه افغانستان دیدار و گفت‌وگو کردند.
حنیف اتمر در دیدار با بهاروند مراحل مختلف تحقیقات هیئت افغانستانی در مورد حادثه غرق شدن شهروندان افغان و مدارک به دست آمده را مطرح کرد و خواهان توجه بیشتر دولت ایران به تحقیقات مشترک شد.
اتمر در این باره گفت که "هدف از این تحقیقات دریافت حقایق، رسیدگی قانونی به عاملان آن و اتخاذ تدابیر لازم است تا در آینده از وقوع چنین حوادث ناگواری که ممکن بر روابط دو کشور دوست و همسایه تأثیرگذار باشد، جلوگیری به عمل آید. "
محسن بهاروند نیز در این دیدار با ابراز تأسف در مورد وقوع این حادثه، آن را محکوم کرد. وی با اشاره به روابط برادرانه و حسنه دو ملت و دولت افزود که "این عمل به هیچ وجه برای مردم و دولت ایران قابل قبول نبوده و دولت متعهد است تا این حادثه را به طور مشترک با هیئت افغانستان تا تأمین عدالت بررسی و تعقیب کند. مدارکی که هیئت تحقیق از جانب افغانستان یافته، تسلیم وی شده و از مجاری مرتبط دولت خویش نیز تحقیق خواهد شد و نتایج آن به اطلاع طرف افغانستانی خواهد رسید.
سیدعباس موسوی سخنگوی وزارت خارجه افغانستان روز دوشنبه، درباره سفر هیات ایرانی به کابل، گفت: «این هیات به کابل رفت و با گروه‌های سیاسی و غیرسیاسی دیدار کرد، به توافقاتی هم دست یافتند.»
وی با بیان این که «موضوع مرزی، بحث اصلی این سفر و گفت‌وگوها بود»، ادامه داد: «طرف افغانستانی اسنادی در مورد مسئله مرزی ارائه داد که گفته‌ایم آن را بررسی خواهیم کرد که نتیجه را هم به طرف افغانستانی و هم مردم دو کشور ارائه خواهیم داد.»
با این حال سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی بار دیگر با تکرار موضع این کشور درباره حادثه غرق شدن مهاجران افغان گفت: «این اتفاق در خاک ایران رخ نداده و نیروهای ایرانی هم در این زمینه دخالتی نداشتند.»
پیرمحمد ملازهی کارشناس مسائل افغانستان در این باره معتقد است که اخبار ضد و نقیضی پیرامون کشته شدن برخی شهروندان افغان در مرز مشترک ایران و افغانستان منتشر شده که قضاوت‌ها را سخت کرده است.
به گفته وی افغان‌ها مدعی هستند که مهاجرانشان توسط مرزبانان ایران دستگیر شده و به اجبار از رودخانه عبور هری رود عبور کرده‌اند که منجر به غرق شدن تعدادی از آنها شده است، اما ایران انجام این عمل توسط مرزبانان را تکذیب کرد، از همین رو هیئت مشترکی برای تحقیق و تفحص در مورد این موضوع تشکیل شد که به نتیجه مطلوبی نرسید. در این بین برخی مدعی شدند اتفاقات رخ داده در مرز مشترک ایران و افغانستان، توطئه ایالات متحده آمریکا علیه جمهوری اسلامی است.
نوذر شفیعی، کارشناس مسائل افغانستان نیز عقیده دارد که اختلافات میان دو کشور ایران و افغانستان بسیار زیاد است، اما اتفاق اخیر جز الگو رفتاری ایران نیست.
به گفته وی این اتفاق را میتواند توطئه‌ای از سوی آمریکا تلقی کرد. چنین اتفاقاتی در روابط میان کشورهای هم مرز طبیعی بوده و تنها باید از رخ داد مجدد آن جلوگیری کرد. تمرکز بیش از حد بر این موضوع میتواند پیامدهای منفی برای هردو کشور داشته باشد.
این کارشناس امور افغانستان می‌گوید که سفر تیم تحقیق و تفحص ایرانی به افغانستان برای پیگیری دقیق این موضوع، حرکتی ارزشمند بود؛ زیرا مبهم رها کردن این اتفاق باعث فعال شدن رسانه‌های شایعه ساز می‌شود. این اتفاق باید به طور دقیق توسط دو کشور بررسی شود.
به عقیده شفیعی ایران و افغانستان بر اساس جبر جغرافیایی خود ناچارند با چنین حوادثی رو به رو شوند.
پایگاه خبری هزارستان افغانستان هم روز شنبه هفته جاری گزارش داد که پشت پرده توطئه غرق شدن مهاجران افغان در مرز ایران یک افسر آمریکایی افغانستانی الاصل و یک خبرنگار وابسته قرار دارند.
پایگاه خبری هزارستان افغانستان در خبری به نقل از یک منبع مطلع از حقایق پشت پرده در باره خبر ادعایی شکنجه و غرق کردن مهاجران افغان توسط مرزبانان ایران در نقطه مرزی ذوالفقار پرده بر داشت.
براساس این گزارش که در شبکه جهانی آریانای افغانستان نیز انعکاس داشت این منبع که خود از نجات یافتگان این حادثه تکان دهنده و توطئه آمیز علیه ایران بود و خواست نامش فاش نشود به شبکه خبری بی بی سی گفت که یک افسر آمریکایی افغانستانی الاصل و یک خبرنگار وابسته پشت پرده سناریوی توطئه آمیز آمریکا علیه ایران در این حادثه قرار دارند.
به همین دلیل پس از آنکه شبکه بی بی سی انگلیس دیروز جمعه به نقل از یک منبع مطلع از دست پنهان دولت آمریکا در پشت پرده حقایق تلخ غرق شدن مهاجران افغان در مرز ایران و دسیسه سازی علیه ایران خبر داد، ساعاتی نگذشت که با واکنش تهدید آمیز آمریکا رو به رو شد و پس از اعمال فشار مقامات آن کشور به مدیران این شبکه انگلیسی، دو ویدیو مربوط به این توطئه از خروجی وب سایت آن شبکه حذف شده است.
براساس این گزارش، این دو نفر از ابتدا در یک برنامه از پیش طراحی شده، خود را راه بلد منطقه مرزی ایران و افغانستان جا زده بودند تا بتوانند مهاجران را به ساحل سیلابی رودخانه موسمی هریررود برسانند.
این دو نفر بعد از آنکه تا آن مرحله طرح خود را اجرا کردند، به شهروندان مظلوم افغانستانی دستور دادند تن خود را به آب بزنند و البته قبل از آن همه پول‌های آنها را گرفتند تا دیگر راه بازگشتی برای آنها باقی نماند. این در حالی بود که عمق هریررود به دلیل بارندگی زیاد قبل از این حادثه به طور موقت به دو متر رسیده بود و شدت جریان آن هم از حدانتظار فراتر رفته بود.
این طراحی توطئه آمیز تا این مرحله به خوبی اجرا شده بود تا اینکه حوادث بعدی طبق انتظار این دو عامل آمریکایی رخ داد و از این پس نوبت به اجرای سناریوی اصلی شان در شبکه های طرفدار آمریکا رسید.
در این مرحله خبرنگار وابسته به آمریکا سعی کرد روایتی سراسر دروغ را با کمک این افسر آمریکایی تدوین و طبق نقشه در شبکه آمریکایی و سعودی "ایران اینترنشنال" به نحوی که در رسانه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی انعکاس یافت وارونه سازی کنند".
این منبع تاکید کرد که دستگاه قضایی افغانستان باید هر چه سریعتر این خبرنگار وابسته و افسر آمریکایی که در این گزارش نامی از او برده نمی‌شود را بی طرف محاکمه و مجبور به پاسخگویی به جنایت های توطئه آمیز خود کند.
تاکنون اصل قضیه روشن نیست اما دولت‌های ایران و افغانستان هیأت مشترکی را برای بررسی این رویداد انتخاب کرده‌اند.
تهیه گزارش:زهرا غلامی
