نویسنده کتاب «امامان شیعه و وحدت اسلامی» کوشیده است تا میزان اهتمام پیشوایان شیعه به همدلی و وحدت مبنایی مسلمانان و همچنین راهکارهای تحقق این همدلی و موانع و آسیبهایی که این آرمان اسلامی را مورد تهدید قرار میدهد، نشان دهد.
اشتراک گذاری :
باوجود وضوح ضرورت تقریب اسلامی و وحدت مسلمانان، اما همچنان ابهامات بسیاری در معنا و مبنای تقریب و نیز حدود و ثغور آن وجود دارد بنابراین، این عرصه چشم انتظار مطالعات و تحقیقات نظری بسیاری است. مطالعه سیره، سخن و نوع رویکرد اهل بیت نسبت به مخالفان مذهبی از جمله میانبرهایی است که میتواند ما را به تقریب درست و راهبردی، رهنمون شود. گفتار و رفتار امامان شیعه، در نقش الگوهای برتر دینی، هم اهمیت و مکانت همگرایی اسلامی را نشان میدهد و هم آفات و لغزش گاههایی را که داعیان تقریب، باید از آنها برحذر باشند روشن میکند.
این نوشتار به معرفی و بررسی کتاب «امامان شیعه و وحدت اسلامی» اثر علی آقانوری، عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب قم میپردازد که کوشیده تا میزان اهتمام پیشوایان شیعه به همدلی و وحدت مبنایی مسلمانان و همچنین راهکارهای تحقق این همدلی و موانع و آسیبهایی که این آرمان اسلامی را مورد تهدید قرار میدهد، نشان دهد.
کتاب امامان شیعه و وحدت اسلامی در 7 فصل سامان یافته است. در انتهای کتاب نیز پیوستهایی که در برگیرنده نامهها و بیانیههایی در نکوهش افراط در تکفیر و نیز رفتارهای تفرقه افکنانه و پیامدهای زیانبار سب و لعن است، آمده است.
فصل اول؛ کلیات: در این فصل، مؤلف به تعریف و توضیح کلیات مهم برای ورود به بحث پرداخته است. کلیاتی از قبیل مراد از وحدت اسلامی، قرآن و وحدت اسلامی، پیامبر و وحدت اسلامی، موانع و مشکلات امامان در عصر حضور و اقسام مخالفان در عصر حضور اهل بیت.
وی وحدت را تبدیل گسستگی به هم بستگی، واگرایی به هم گرایی، پراکندگی به پیوستگی، اختلاف نظر به وحدت نظر و تعیین هدفی مشترک و توافق برای برگزیدن راهی مشخص برای رسیدن به آن در نظر گرفته و بیان میکند که در ترسیم الگویی از وحدت اسلامی، با راهها و تصورات گوناگونی رو به رو هستیم؛ چرا که نواندیشان، مصلحان و صاحبان هر یک از عقاید و مذاهب مختلف اسلامی، تلقی خاصی از این مقوله دارند.
از نگاه مولف این اثر، وحدتی ماندگار است که بر پایه تقریب بین باورها ی انواع مذاهب، استوار باشد؛ تقریبی اساسی میان اصول و ارکان مذاهب و نه تقریب صوری و نمادین، بین معدودی از اندیشوران چند مذهب.
فصل دوم؛ ضرورت و جایگاه وحدت سیاسی اجتماعی در سیره و سخنان ائمه: وحدت اجتماعی مسلمانان و دوری از تفرقه و تنازع سیاسی اجتماعی نزد اهل بیت به مثابه یک هدف و در اولویت نخست بوده است. نویسنده این فصل به گوشههایی از تلاش و توجه ائمه در قالب سفارشها و سیره عملی اشاره میکند.
در بخش اول به سفارش ائمه به اجتماع و پرهیز از تفرقه پرداخته و دستورات شریعت اسلام به وحدت اجتماعی و تاکید و سفارش امامان شیعه به این مهم را یادآوری و ارشاد به حکم عقل و سیره عقلا قلمداد میکند.
در بخش دیگر از این فصل به سیره عملی اهل بیت پرداخته شده است و به سیره وحدت طلبانه امام علی(ع) به طور مبسوطی اشاره میکند و اهم رفتارهای وحدت طلبانه آن حضرت را بیان مینماید.
مولف در پایان این بخش با ذکر این فرمایش امام علی(ع) که «صلح و سازش را مادامی که به سستی پایههای اسلام منجر نشود ، سودمندتر از جنگ و خونریزی یافتهام»، به سراغ بخش بعدی این فصل، یعنی عنصر وحدت طلبی در صلح و قیام حسنین(ع) میرود.
فصل سوم؛ مبانی نظری و محورهای وحدت از نگاه امامان: گفتنی است که امر مهم اتحاد مسلمانان با سلیقهها و افکار مختلف، با صرف صدور دستور و بدون ملاحظه مبانی و اصول مشترک و ارائه چارچوب و محورهای مورد قبول همگان به هیچوجه میسر نخواهد شد بنابراین امامان شیعه، مبانی، شرایط و اصول مشخصی را ارائه کردند که توجه به آنها میتواند بهترین پایه وحدتطلبی، رسیدن به اتحاد یا کاهش و جهتمند کردن اختلافات باشد. مجموعه این موارد به 5 اصل محوری و وحدت بخش باز میشود که عبارتند از: الف) به رسمیت شناختن اختلاف سلیقه و اندیشه؛ ب) محوریت قرآن؛ ج) تمسک به سیره و سخن پیامبر(ص)؛ د) توجه به اصول مشترک دینی؛ و) اطلاعات از رهبری دینی و سنت و سیره اهل بیت به عنوان روشنترین راه بیان تعالیم قرآن و سنت نبوی.
در ادامه این فصل، مولف به نگاه کلی قرآن به این نوع اختلافات اشاره میکند و سپس به ارائه گزارش مختصری از رویکرد اهل بیت به این مهم میپردازد. اهتمام آن بزرگان به این آموزه صریح قرآنی را میتوان در تقسیمبندی آنان از مجموعه افراد بشری و نیز توجه دادن به تفاوت درجات ایمان و درک مومنان از یک سو و از طرف دیگر در تقسیم معارف دینی به وضوح دریافت.
فصل چهارم؛ راهکارهای تحکیم وحدت و تقریب مذهبی از نگاه امامان: در این فصل، مولف کتاب به بیان راهکارهای تحکیم وحدت از دیدگاه امامان شیعه پرداخته و بیان میکند که مجموعه سخنان و اصول عملی اهل بیت در مورد راههای رسیدن به وحدت اجتماعی و مذهبی را میتوان در 3 محور کلی، تبیین کرد که عبارتند از:
الف) گزارشهایی که در آن به هم بستگی و همگرایی مذهبی و شرکت و حضور اجتماعی در مراسم و شعائر مذهبی و مناسک عبادی دعوت میشود.
ب) گزارشهایی که از تلاش اهل بیت در ترویج محورها، زمینهها، عوامل و راهکارهای عملی رسیدن به دوستی، پیوند اجتماعی و اخوت ایمانی، حکایت دارد.
ج) گزارشهایی که در آن تلاش شده تا موانع دوستی و پیوند اجتماعی برطرف شود.
در انتهای این فصل، فهرستی از عناوین و تعداد برخی از احادیث اهل بیت درباره آداب معاشرت اجتماعی و فرایض عبادی اجتماعی وحدت بخش در اسلام که از کتاب جامع احادیثالشیعه (جلد بیستم) گزارش شده، آورده شده است.
فصل پنجم؛ آثار و لوازم فکری پذیرش اختلاف: امامان شیعه با پذیرش و به رسمیت شناختن پدیده تفاوتهای فکری و اختلاف سلایق و طبایع انسانی، و وجود لایههای مختلف معنایی در آموزههای دینی، آثار و لوازم طبیعی و معقول آن را نیز به رسمیت میشناختند. آنان تلاش میکردند با جهتدهی صحیح این اختلافات به مشترکات دینی بپردازند و با گشودن باب اجتهاد بر پایه معیارهایی چون قرآن و سنت صحیح و تعقل، زمینه را برای ظهور بیشتر آزادی و رشد اندیشهها فراهم کنند.
نویسنده در این فصل به مواردی از لوازم پذیرش اختلاف که میتوانست بیشترین تاثیر را در رفع تنازعات دینی و اجتماعی و ایجاد وحدت مبنایی داشته باشد اشاره میکند که عبارتند از: 1) تحمل دیگران و عدم تحمیل ایمان؛ 2) ترک مخاصمه و ستیزهجویی در امور دینی؛ 3) سفارش به رازداری و نهی از افشای اسرار؛ 4) پرهیز از تکفیر طرفداران فرقههای اسلامی که یکی از روشنترین ملزومات پذیرش اختلاف افکار و تعدد برداشتها و اجتهادهای ضابطهمند است. البته به شرط عدم تخطی از حوزه دین و مشترکات دینی.
فصل ششم؛ منکران امامت و ولایت، در آیینه احادیث: اختلاف مبانی مذهبی و کلامی یکی از مهمترین عوامل تنازع صاحبنظران تقریب و مخالفان آن است. مخالفان بیشتر مبانی فکری خود را با استناد به برخی از روایات و تمسک به ظاهر آنها سامان دادهاند و با این روش میکوشند دلسوزان وحدت اسلامی را خلعسلاح کنند.
آیا همه این روایات صحیح است یا خیر؟ و بر فرض صحت سندی، دلالت روشنی بر مقصود و برداشت آنها دارد؟ و اینها سوالهایی است که آنان باید پاسخ دهند، اما در مجموع نمیتوان منکر شد که پذیرش و پایبندی به ظاهر برخی از احادیث، پیامدی را جز مبنای مخالفان تقریب در پی نخواهد داشت. در نتیجه، نقد، بررسی و چارهجویی از ظواهر حساسیتبرانگیز این دسته از روایات ضروری مینماید. آنگاه، نویسنده با بررسی و محتوای این روایات به پاسخهای متعدد اشاره کرده و برداشت فقیهان از این روایات را در پی میآورد و آنگاه به نمونههایی از مثبتاندیشی امامان درباره مخالفان مذهبی اشاره میکند.
فصل هفتم؛ بررسی احادیث افتراق امت: حدیث افتراق از احادیث مشهور منسوب به پیامبر است که با تعابیر مختلف، در بسیاری از کتب روایی شیعه و سنی و آثار مربوط به ملل و نحل گزارش شده است. مولف کتاب در این فصل به بررسی این گزارشها میپردازد و با بیان این نکته که این حدیث به گونههای متفاوتی گزارش شده است به بیان گزارشها و تعابیر مختلف حدیث در 3 دسته صدر، ذیل و بخش پایانی میپردازد.
نویسنده در این فصل با آوردن چند نمودار، تاثیرپذیری برخی نویسندگان مشهور دانش فرقهشناسی از حدیث افتراق، اسامی و تعداد فرقهها و مذاهب اسلامی (براساس کتاب مفاتیحالعلوم محمد بن احمد خوارزمی)، فرقههای 73 گانه براساس کتاب عقائدالثلاث و السبعین فرقه (اثر ابو محمد یمنی)، فرقههای 73 گانه براساس گزارش کتاب تلبیس ابلیس (اثر ابن جوزی)، اسامی و تعداد اصلی و انشعابی فرقههای اسلامی براساس کتاب 73 ملت (اثر نویسنده ناشناخته) و اسامی و تعداد فرقههای شیعی براساس کتاب مشهور ملل و نحل را نشان میدهد. در پایان این فصل، نویسنده به نقد و بررسی محتوایی حدیث پرداخته و مشکلات این حدیث را برمیشمارد. ازجمله، سازگاری نداشتن محتوا و پیام این حدیث با برخی از آیات و روایات دیگر اهل بیت و پیامبر.
امامان شیعه و وحدت اسلامی، علی آقا نوری (قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، 1387) 388 صفحه.