نگاهی به موقعیت فکری و فرهنگی مغرب در جهان عرب(بخش اول)

ترجمه و انتشار برخی از آثارو کتب صاحبنظران واندیشمندان مغربی درایران و قرارگرفتن آن ها در کنارکتب درسی برخی از دروس رشته علوم انسانی دانشگاه های کشور، از جمله پدیده های جدیدی است که کمتر از آن سخن گفته شده و به همین لحاظ، علت ها و همچنین تاثیرات این پدیده نیز به صورت امری ناشناخته باقی مانده است.حال آنکه با توجه به ماهیت فعلی و درحال تغییرعلوم انسانی در ایران وکوشش های نسبتأ گسترده ای که در این خصوص ادامه دارد؛ توجه به این موضوع و بررسی جوانب آن، از ضرورت ها بشمارمی رود؛ به ویژه آن که آغاز چنین تبادلات و تعاملاتی بین دانشگاه ها و مراکز علمی ایران و مغرب، می تواند به معنای فراهم شدن زمینه ها و مقدمات تقریب مذاهب نیز باشد و باب تازه ای را برای وحدت جوامع اسلامی بگشاید
                                                      ******
  می دانیم که مغرب از جمله کشورهای شمال آفریقاست؛ منطقه ای که بخش عظیمی از ظرفیت های فرهنگی و فکری جهان اسلام را در خود جا داده و کشورهای واقع در آن از لحاظ توسعه انسانی، علمی و صنعتی نسبت به دیگر کشورهای قاره آفریقا در وضعیت مطلوب تری قرار دارند. چنانکه به طور مثال مصر به لحاظ فرهنگی و همچنین تألیف کتب و مقالات علمی، از جایگاه ممتازی در نزد دیگر کشورهای عربی و آفریقایی برخوردار است. البته از این دیدگاه، مصر در مقایسه با دیگر کشور های واقع در شمال آفریقا، مراتب بالاتری راکسب کرده و طی صد سال گذشته در قرائتی سلفی از اسلام و همچنین در مواجهه با تفکرمدرن وارداتی، رتبه پیشقراولی را از آن خود ساخته است؛ کما اینکه بسیاری از بنیانگذاران جریان سلفی و بخش عظیمی از نسل اول روشنفکری جهان اسلام از مصر برخاسته و به معنای دقیق کلمه، اولین مواجهه های معرفتی با تفکر نوین غرب توسط اشخاصی چون عبده، رشیدرضا و علی عبدالرازق وامثال آن ها، در محیط های علمی و مذهبی این کشور محقق شده است.
حال اگرچه هنوز مسلمانان عرب گوشه ی چشمی به تولیدات فکری و فرهنگی مصر دارند؛ اما بنا به شواهد متعدد، جایگاه قبلی این کشور در دهه های اخیر و درعرصه چنین تولیداتی، تضعیف شده است. این درحالی است که افزایش دامنه فعالیت های علمی و فرهنگی درمغرب سبب شده است تا مرکز ثقل اینگونه فعالیت ها به این کشور انتقال یابد    .
در چند دهه ی اخیر متفکرینی از مغرب برخاسته اند که نه تنها فضای فکری و فرهنگی این کشور را تحت شعاع خود گرفته اند بلکه در شمار برجسته ترین متفکران جهان اسلام قلمداد می شوند .امروز کمتر کسی است که ورودی در اندیشه معاصر جهان اسلام داشته باشد و محمدعابد الجابری متفکر و فیلسوف نقاد مغربی را نشناسد. آوازه ی طه عبدالرحمن دیگر اندیشمند نامدارمغربی مرزهای سرزمینهای اسلامی را در نوردیده و افکار وی در دانشگاههای مختلف جهان اسلام محور تدوین پایان نامه های دانشجویان قرار میگیرد. عبدالله العروی، محمدعزیزالحبابی، عبدالکبیر خطیبی، علال الفاسی،علی سامی النشار، ادریس هانی و دهها متفکر مغربی دیگر میدان داران تفکر و اندیشه درمغرب بوده و دست آوردهای فکری آنان در سرتاسر جهان اسلام دست به دست می چرخد و این خود نشان از یک چرخش فکری و فرهنگی دارد که به قول طه عبدالرحمن در پی آن «مغرب به عنوان افقی برای اندیشه» پدیدار گشته است.در این باره به طور کلی به چند سبب اساسی تر این چرخش اشاره میشود و در نوشته های آینده تفصیل این اسباب و نحوه ی تاثیرگذاری آنها و همچنین توصیف فضای فرهنگی و فکری مغرب خواهد آمد:
1- کشور مغرب به واسطه حضور استعماری فرانسه دو زبانه است و تا امروز هم بخش عظیمی از دروس دانشگاهی در این کشور به زبان فرانسوی تدریس میشود. فاصله اندک رباط –فرانسه باعث شده است اهل مغرب بیشترین تعامل فکری و معرفتی را با فرانسویها داشته باشند و رفت و آمدی که دانشجویان مغربی به دانشگاههای مهم فرانسه از جمله سوربن دارند باعث شده آشنایی مطلوبی با فضای معرفتی فرانسه وسایر کشورهای اروپایی بدست آورند و حتی افکار سایر سرزمینهای اروپایی ازجمله آلمان را از طریق خوانش فرانسویها از آنها فرا میگیرند وقابل ذکر است که فرانسویها در شمار فرهیخته ترین کشورهای اروپایی بوده و تعاملی در این سطح با این کشوربر دانشگاههای مغرب تاثیرات زیادی داشته است.
2-مذهب اکثر مغربی ها مالکی بوده و همین امر باعث شده نزاع مذهبی در این کشور وجود نداشته باشد . پیروی از فقه مالک در کنار جنبه های اخلاقی شخصیت وی که در مذهبش هم جلوه گر شده ، مغربی ها را مردمانی متمایل به اخلاق و تصوف ساخته و اقطاب صوفیه و پیشوایان صوفی در این دیار همچنان مورد توجه عموم می باشند و این نحوه همزیستی به انحاء گوناگون فضای تولید فکری و تاحدودی آزاد اندیشی را فراهم ساخته است.
3-ثبات نسبی سیاسی در مغرب در کنار امنیت از دیگر عواملی است که زمینه خیزش فکری در این کشور را فراهم نموده ، هرچند که مشکلات سیاسی و شکاف بین ملت –دولت در این کشور به انحائی وجود دارد...