وحدت اسلامی در اندیشه سید جمال الدین اسدآبادی

مقدمه
سید که به دنبال اشاعه تفکرات آزادی خواهانه اش برای بیداری جوامع اسلامی بود انجمنی به نام «محفل الوطن» تأسیس کرد تا طرفدارانش را در آن گرد آورد. در دوره اسماعیل پاشا قیامی علیه انگلیسی ها راه انداخت. ‌به تشویق او بود که سلیم النقاش و ادیب اسحاق مجله مصر و روزنامه التجارة و روزنامه مصرالفئات و سلیم عنحوری روزنامه مرآة الشرق را به دو زبان فرانسه و عربی منتشر کردند.

در دوره اقامت و فعالیت سید در مصر هیات حاکمه مصر به سید بدبین شدند و به تحریک انگلیسی‌ها از مصر اخراج و روانه هند شد. اسدآبادی حاضر نبود از تلاش خود دست بردارد و با جمعی از آزاداندیشان شبه قاره «انجمن عروه الوثقی» را برای بیداری مردم هند ایجاد کرد. هندوستان به علت نفوذ استعمارگران انگلیسی مکان امنی برای این روح ناآرام نبود، به همین جهت تصمیم گرفت به پاریس برود. در این شهر به همراه محمد عبده شاگردش مجله عروه الوثقی را منتشر کرد. یکی از دستاوردهای او در این شهر مناظراتی بود که با ارنست رنان نویسنده بزرگ فرانسوی داشت.

سیدجمال بعد از سه سال اقامت در پاریس به لندن رفت و مجدداً در سال ۱۳۰۳ از راه بیروت به ایران آمد. بعد از مدتی سید بار دیگر به لندن رفت و با انتشار نشریه «ضیاءالخافقین» مبارزات اش را ادامه داد. شاه ایران، دولت بریتانیا و سلطان عثمانی درصدد بودند مانع فعالیت سید شوند از این رو به بهانه اصلاحات در عثمانی او را به دربار سلطان عبدالحمید فرستادند. هرچند در ابتدا مشاور سلطان شد اما به مرور مورد بی مهری قرار گرفت و چهار سال آخر عمر را در دربار به انزوا گذراند و سرانجام در پنج شوال ۱۳۱۴ در ۶۰ سالگی چشم از جهان فروبست و در قبرستان مشایخ نزدیک تاش به خاک سپرده شد.

اندیشه وحدت
دعوت به اتحاد و همبستگی و پرهیز از گسستگی از مسایل مهم اسلام است و خداوند در قرآن کریم ما را دعوت به اتحاد و همبستگی نموده است. سید جمال الدین افغانی (1254-1341ه) بدون شک یکی از اولین و مهمترین منادیان وحدت اسلامی در قرون اخیر می باشد. او بود که ندای دوباره اتحاد را فریاد زد.

استاد مطهری در باره وحدت طلبی سید و اندیشه مبارزاتی او چنین می نویسد : «ظاهراً ندای اتحاد اسلام را در برابر غرب اولین بار سید جمال بلند کرده. منظور از اتحاد اسلام، اتحاد مذهبی که امر غیر عملی است نبود. منظور اتحاد جبهه ای و سیاسی بود یعنی تشکیل صف واحد در مقابل دشمن غارتگر.»

سیدجمال خواهان جامعه ای بود که وحدت در آن حاکم باشد، اختلافات نژادی، زبانی، منطقه ای و فرقه ای بر اخوت اسلامی فائق نگردد، مردم مسلمان، امتی باشند آگاه و عالم به زمان و آشنا به فنون و صنعت عصر و آزاد از هر گونه قید استعمار و استبداد.

سیدجمال زبان همه مذاهب اسلامی و ملل مسلمین بود و لذا برای خود او مهم نبود که او را اهل کجا بدانند وبه کدام مذهب تعلق داشت. سيد جمال حصارهاى قوميت و مليت‏پرستى رادرهم شكست و هر كجا كه اسلام و مسلمان در آن وجود داشت، آنجارا وطن خود مى‏دانست و اصلاح آن را وجهه همت‏خويش‏مى‏ساخت. از اين رو دامنه اصلاحات او از حدود عثمانى، مصر و سوريه افغانستان، شبه قاره و ... تجاوز كرد.

مقصود سید از اتحاد، این نیست که از میان همه مذاهب اسلامی یکی انتخاب شود و پیروان مذاهب، موظف به پیروی از آن باشد ویا مقصود او این نیست که مشترکات مذاهب گرفته شود و مفترقات آنها به کناری نهاده شود و مذهب جدیدی تأسیس گردد، بلکه مقصود او از اتحاد، نزدیک شدن فرقه ها و مذاهب اسلامی به یکدیگر با حفظ کیان و ماهیت آنهاست.

سید معتقد است سنت خداوند در جوامع بشری چنین اقتضاء می کند که: «سهم و بهره هر قوم و ملتی از بقا و نیرومندی به میزان وحدت و یگانگی آن ملت بستگی دارد».

و خداوند نیز «نیز هیچ قوم قبیله ای را نابود نساخت مگر بعد از مبتلا شدن آنان به مصیبت و نفاق و دو دستگی، در نتیجه مدت زیادی آن قبیله را خوار و ذلیل نمود».
1- عوامل وحدت از دید سید

1-1. تمسک به قرآن
سید جمال از قرآن به طور مشخص به عنوان عامل وحدت یاد می کند و آن را مبنا و محور وحدت مسلمین یاد کرده و معتقد بود: «من آرزو دارم که سلطان همه مسلمانان قرآن باشد و مرکز وحدت آنان ایمان».

«من نمی گویم که بر همه کشورهای اسلامی یک نفر حکومت کند زیرا این کار بسیار دشوار است ... ولی امیدوارم که حاکم و سلطان همه ی ملت های مسلمان قرآن باشد و عامل وحدت و یگانگی آن ها دین آن ها. با این وحدت هر پادشاهی می تواند در کشورش برای حفظ حقوق دیگر کشورهای اسلامی تلاش کند، زیرا حیات او به حیات دیگری و بقایش به بقای ملت دیگر مسلمان وابسته است».

اساسا سید جمال رمز بقا و جاودانگی مسلمانان را در گرو اطاعت و پیروی از قرآن می داند: «قرآن میان مسلمان قرائت می شود و رهبر واقعی آنان است و آن کتاب آسمانی در همه امور زندگی مادی و معنوی راهنمای مسلمان می باشد و از موجودیت آنان حمایت و از جوامع اسلامی دفاع می کند و متجاوزین به مسلمانان را منکوب می سازد و از هرجهت راه و رسم پیشرفت را به آنان نشان می دهد».

سید جمال وحدت اسلامی را یک فریضه دینی و آن را از آموزه های قرآن می دانست: «برشما باد ذکر خدا و استوار ترین برهان او (قرآن) زیرا که آن نور تابنده خداست؛ آن نوری که به وسیله آن انسان از تاریکی خاطرات سوء بیرون آمده و از ظلمت وساوس رها می گردد».

1-2. همبستگی و ارتباط عالمان دینی
به نظر سید، یکی از راهکارهای مهم و تأثیرگذار وحدت، ارتباط و همبستگی عالمان دینی و متفکران اسلامی است. سید موفقیت طرح اتحاد جهان اسلام را در لحظه‌ای عملی و دست‌یافتنی ‌می‌دید که عالمان مذاهب اسلامی، به تفاهم برسند و به احساس مشترکی دست یابند.

1-3. سازمان‌دهی درجات علمی و وظایف عالمان
سیدجمال‌الدین، تشکل‌سازی، سازماندهی و تعیین مسئولیت عالمان دینی و درجات علمی آنان را در ایجاد ارتباط و اتحاد میان مسلمانان مفید و لازم می‌‌شمرد: «ایجاد استحکام و ارتباط میان مسلمانان، مستلزم این است که درجات علمی علمای اسلام و وظایف هر کدام از آنها معیّن شود تا همواره آماده انجام وظیفه باشند».

با توجه به نیازهای امروزی و تعیین سطوح و درجات علمی و نیز اظهار نظرهای غیرمسئولانه برخی از عالم نماها و ایجاد تفرقه و اختلاف از ناحیه آنان، به نظر ‌می‌رسد این طرح یکی از راهکارهای اساسی و راهبردی باشد. تعیین مدارج علمی و وظایف علما دست کم دو امتیاز دارد: اولاً، با تعیین سطوح و درجات علمی، هم روحانی و هم عامی ‌می‌داند به چه کسی مراجعه شود و چه فردی پاسخگوی کدام مسائل و چه نوع اموری است؛ ثانیاً، هر عالم‌نمایی نمی‌تواند فتوا صادر کند و با شایعات و ترهات ذهنی و به ظاهر دینی، به تفرقه و اختلاف دامن بزند.

1-4. ایجاد مرکزیت دینی و گفتمانی
به نظر سید، علما باید برای ایجاد یک مرکزیت دینی تلاش کنند تا در این مرکز تبادل نظر و گفت وگوی عالمان دینی انجام شود، تا به وحدت نظر برسند. سید از رؤسا و زمامداران کشورهای اسلامی و طرفداران حق می‌‌خواهد که به عنوان وظیفه و تکلیف، از این تجمع حمایت کنند و آن مرکز نیز از کار‌ها و اقداماتی که به جمع آنان وحدت و یگانگی می‌‌بخشد غفلت نکند. مبلغان و سخنوران نیز به جای اینکه به نقاط دور دست بروند، با کسانی که نزدیک‌تر هستند ملاقات و مذاکره کنند.

به نظر ایشان، اول باید یک مرکزیت ایجاد شود، ارتباط و همگرایی بین دانشمندان حاصل گردد و بعد از اینکه هسته اولیه شکل گرفت و بنیانهای وحدت ثبات یافت، ‌می‌توان آن را گسترش داد. به نظر سید، حوزه‌های علمیه و مساجد بهترین مراکز برای ایجاد تفاهم و گفت‌وگوهای علمی و دینی‌اند. ایشان درباره بایستگی نقش این مراکز به عنوان حلقه‌های پیوند دهنده اجتماعات مردم می‌‌گوید: هر کدام از اینها مکانی برای ظهور روح زندگی واحد در میان جامعه مسلمانان باشد و هر کدام از این محلها، مانند حلقه زنجیری باشد که هر گاه یکی از آن حلقه‌ها تکان بخورد، حلقه‌های اطراف آن هم به صدا در آیند.

1-5. اقدام همگانی و فردی برای ایجاد وحدت

1-5-1. اقدام عملی سید
سید برای ایجاد وحدت در جامعه اسلامی اقدامات خوبی انجام داد یکی از مهمترین اقدامات سید سفر به کشور های اسلامی و آشنا شدن با وضع مسلمانان بود. شاید بتوان گفت سید با مخفی گذاشتن ملیت و مذهب خود هر چه بیشتر در فکر وحدت در جامعه بود برای اینکه گرایش به مذهب و ملیت حساسیت دیگران را بر می انگیخت.

از طرفی تاثير انديشه ناسيوناليستی هم مانع از آن نشد كه سید به گستره جهان اسلام نينديشد. سيد حصارهاى قوميت و مليت‏پرستى رادرهم شكست و هر كجا كه اسلام و مسلمان در آن وجود داشت، آنجا را وطن خود خواند و اصلاح آن را سرلوحه کار خویش. از اين رو دامنه اصلاحات او از حدود عثمانى و حتى مصر وسوريه تجاوز كرد، و بر آن بود براى اصلاح جامعه اسلامى، ایجاد کنگره اسلامی یکی از راهکارها در جهت اتحاد اسلامی، است.

همانطوریکه حمید عنایت آورده است او در محیط شیعی وسنی تحصیل کرده است: «سید جمال الدین اسدآبادی و محمد عبده، وحدت اسلامی را که از مهم ترین اهداف آرمان خود می شمردند و تلاش فراوان برای وحدت شیعه و سنی به خرج می دادند. از این رو اسدآبادی پیگرتر و یکدل تر بود و این عمدتا ناشی از آن بود که پیشینه ی تعلیم و تربیت او هم در سنت سنی و هم شیعی ریشه داشت».

سید جمال الدین وحدت گرایی اسلامی را در زندگی خود تطبیق کرده بود. او طوری بود که هر جا می رفت او و مردم با هم احساس بیگانگی نمی کردند.

1-5-2. انتشار العروه الوثقی
انتشار عروه الوثقی را باید از اقدامات عملی و از سری کارهای فرهنگی سید برای ایجاد وحدت اسلامی دانست. پایبندی او نسبت به این آرمان سبب شد که مجله العروه الوثقی را منتشر سازد که از نام مجله و مقالات اش، علاقه سید به وحدت اسلامی را می توان دریافت. با انتشار مجله عروة الوثقی، اصول اصلاحی خویش، به ویژه اتحاد اسلامی را، دنبال کرد. هر چند سید، همزمان با انتشار این مجله، مقالاتی در سایر روزنامه‌ها می‌‌نوشت و همچنین با سخنرانی و دیدارها و گفت‌وگوها بر اتحاد اسلامی ‌پای می‌‌فشرد، ولی مهم‌ترین منبع مربوط به آرمان اتحاد اسلامی و دیدگاهها و پیشنهاداها و ارائه راهکارهای وی درباره اتحاد، مجله عروة الوثقی است. محیط طباطبایی می‌‌نویسد:

این مقالات، در عین حال که آمیخته از روح مذهبی و عرفانی و سیاسی در هم بود، گویی مواد و اصول طراحی را که سید برای اتحاد اسلام طرح کرده بود، تشریح و تجزیه و تطبیق می‌‌کرد.

آقای طباطایی در ادامه آورده است: از قدمهای مؤثر سید در این زمینه انتشار نشریه عروة الوثقی است. سید در دوران توقف در کلکته بفکر تحاد اسلامی افتاد و کوشش او برای ایجاد وحدت به نتیجه نرسید از هند با وعده پشتیبانی عده‌ای از مسلمانان روشنفکر آن سامان، عازم اروپا شد و با انتشار مجله عروة الوثقی، اصول اصلاحی خویش، به ویژه اتحاد اسلامی را، دنبال کرد.

دعوت اتحاد اسلامی همراه با مسئله بیداری مسلمین و ملل شرق و مبارزه با استعمار غرب، در سرتاسر مقالات عروه الوثقی موج می زند و همواره به هر مناسبت به وحدت و اتحاد مسلمین پرداخته شده بخصوص در سر مقاله های آن که مستقیما از فکر سید جمال و در جهت زمینه سازی فکری وتنظیم طرح ونقشه برای نیل به هدف بزرگ مذکور نگارش یافته است.

انتشار این مجله، گامی بس بزرگ در راه تفاهم و اتحاد مسلمانان بود. ولی متأسفانه نخستین شماره عروه الوثقی در13 مارس1883 منتشر شد و نشر آن تا 18 شماره بیشتر دوام نیاورد.

2- موانع وحدت اسلامی

2-1. استبداد
یکی از مهمترین راهکار ایجاد وحدت، شناسایی عوامل تفرقه است. از نظر سید حاکمان استبدادی و دست‌نشانده، متحجران و ظاهرگرایان، غربزدگان و عالمان درباری، تعصبهای نابجا، رذائل اخلاقی و فاصله از اسلام اصیل، از عوامل تفرقه مسلمانان به حساب ‌می‌آیند که شناسایی و طرد و نفی آنها، موجب اتحاد و همبستگی اسلامی را فراهم ‌می‌سازد.

استاد مطهری دراین زمینه نوشته است : «بدون تردید سلسله جنبان نهضت های اصلاحی صد ساله ی اخیر، سید جمال الدین اسد آبادی معروف به افغانی است. سید جمال در نتیجه ی تحرک و پویایی، هم زمان و جهان خود را شناخت و هم به دردهای کشورهای اسلامی که داعیه ی علاج آنها را داشت دقیقا آشنا شد. سید جمال مهمترین و مزمن ترین درد جامعه ی اسلامی را استبداد داخلی و استعمار خارجی تشخیص داد و با این دو به شدت مبارزه کرد. آخر کار هم جان خود را در همین راه از دست داد».

استاد در ادامه می نویسد: «او برای مبارزه با این دو عامل فلج کننده، آگاهی سیاسی و شرکت فعالانه ی مسلمانان را در سیاست واجب و لازم شمرد و برای تحصیل مجدد عظمت از دست رفته ی مسلمانان و به دست آوردن مقامی در جهان که شایسته ی آن هستند، بازگشت به اسلام نخستین و در حقیقت حلول مجدد روح اسلام واقعی را در کالبد نیمه مرده ی مسلمانان، فوری و حیاتی می دانست. بدعت زدایی و خرافه شویی را شرط آن بازگشت می شمرد، اتحاد اسلام را تبلیغ می کرد و دست های مرئی و نامرئی استعمارگران را در نفاق افکنی های مذهبی و غیر مذهبی می دید و رو می کرد».

استاد مطهری معتقد است: رواج انديشه قوميّت‏پرستى و ملّيت‏پرستى و به اصطلاح «ناسيوناليسم» كه به صورتهاى پان‏عربيسم، پان‏ايرانيسم، پان‏تركيسم، پان‏هندوئيسم و غيره در كشورهاى اسلامى با وسوسه استعمار تبليغ شد، و همچنين سياست تشديد نزاعهای مذهبى شيعه و سنى، و همچنين قطعه‏قطعه كردن سرزمين اسلامى به صورت كشورهاى كوچك و قهراً رقيب، همه براى مبارزه با آن انديشه ريشه‏كن كننده استعمار يعنى «اتحاد اسلام» بوده و هست.

2-1-1.حاکمان فاسد
یکی از علل و عوامل تفرقه و مانع وحدت اسلامی در جوامع اسلامی وجود حاکمان فاسد و راحت طلب بودند که وحدت اسلامی را مانع ادامه حکومت خویش می دیدند.

سید فرمانراویی افراد گمراه و قدرت طلب بر جامعه مسلمانان را عامل مهم در تفرقه و گسیختگی در امت اسلامی می دانست و معتقد بود:

«اگر وجود امرای گمراه نبودند مسلمانمان شرقی با غربی و شمالی و جنوبی متحد می شدند و یکسره ندای واحدی را سر می دادند». چرا که حکام ستمگر و فاسد برای حفظ و قدرت و منصب خویش به تفرقه و جدایی دامن می زدند.

2-2. استعمار
سید جمال پس از سفر به کشورهای اروپایی و آشنایی با فرهنگ و تمدن غربی و نقشه های آنان برای استعمار، آن را به عنوان مانع جدی بر سر وحدت جامعه اسلامی می دید. او یکی از نخستین کسانی است که راه چاره نابسامانیهای ممالک و کشورهای اسلامی را در اتحاد و همبستگی جهان اسلام در برابر استعمارگران ‌می‌دانست و در این راه به تلاش و کوشش بسیار دست زد. خود در این باره ‌می‌فرماید:
سازمان مغز و اندیشه خود را به تشخیص درد اصلی شرق و جست‌وجوی درمان آن اختصاص دادم. دریافتم که کشنده‌ترین درد شرق، جدایی افراد آن از یکدیگر و پراکندگی اندیشه‌های آنان و اختلافشان بر سر اتحاد و اتحادشان در اختلاف است. پس در راه وحدت عقیده و بیدار کردن آنان در برابر خطر غربی که ایشان را فراگرفته دست به عمل زدم.

از دید سید استعمار گران با دچار شدن مسمانان به تفرقه وارد سرزمین های اسلامی شدند. سیدجمال دریافته بود که استعمارگران با ایجاد تفرقه در جهان اسلام از راه گسترش ایدئولوژی ناسیونالیزم و ملی‌گرایی، منافع و اهداف خود را پیش می‌برند و در واقع چیرگی استعمار بر مسلمانان به خاطر جنگ‌های مذهبی، قومی، قبیلگی، فرقه‌ای در جهان اسلام است. آنها با طرح دسیسه‌هایی این تفرقه را تقویت می‌کردند.

هرایر دکمیجان نیز سید جمال را ضد استعمار و برجسته ترین فرد در جنبش روشنفکری و وحدت اسلامی می داند: «عامل برجسته این جنبش روشنفکری جمال الدین افغانی بود که همبستگی سراسری اسلامی و مقاومت در برابر امپریالیسم اروپایی را از طریق بازگشت به اسلام دارای ویژگیهای علمی جدید تبلیغ می کرد».

سيد جمال مى‏كوشيد تا مسلمانان را از خطرفساد خارجى استعمار برهاند، او از مشكلات و گرفتاريهاى جامعه‏مسلمانان اعم از داخلى و خارجى غافل نبود.

وحدت اسلامی و استعمارستیزی یکی از راههای مبارزهي سیدجمال با استعمار، پیشنهاد طرح وحدت اسلامی بود که عملا بهصورت «حزب اتحاد اسلام» درآمد که بعدها در سراسر دنیا گسترش یافت.

2-3. دوری از اسلام و قرآن
به نظر سید، آنچه عیب است از مسلمانی ماست نه از اسلام. علل اساسی تفرقه مسلمانان و انحطاط آنان، دوری از اسلام راستین و قرآن کریم است. وی بر این باور بود که مسلمانان سده‌های نخستین، به سبب اعتقاد و عمل به اسلام اصیل، که احکام آن دقیق و اصول آن نیرومند و قواعد آن محکم و دستورهایش همه رموز زندگی فردی و اجتماعی را شامل بود، با هم وحدت داشتند و کشورهای اسلامی در راه نیرومندی و عظمت گام بر می‌‌داشتند. فاصله از اسلام و تعالیم حیاتبخش آن، باعث تفرقه آنان شد. از این روی، اگر مسلمانان خواهان مجد و عظمت گذشته‌اند، باید به اسلام راستین بازگردند و قرآن را کتاب زندگی بدانند، نه کتاب مقدس و قابل احترام و بی‌ارتباط با زندگی.

اگر ارتباط و پیوند مسلمانان و کشورهای اسلامی قطع شده و در نتیجه از همکاری و تعاون یکدیگر در مصائب و مشکلات بی‌بهره مانده‌اند، به سبب دوری آنان از اسلام است. بالاتر اگر مسلمانان در یک کشور، بلکه یک شهر، با هم رابطه نزدیکی ندارند، به سبب فاصله از اسلام است.

3- آثار وحدت

3-1. مجد و بزرگی
سید یکی از آثار و نتایج وحدت را مجدو بزرگی امت اسلامی می داند. البته وحدت و همبستگی و مجد بزرگی در هر جامعه به آگاهی و احساس مسئولیت مشترک افراد آن جامعه نیز بستگی دارد و وفاق و همبستگی را «تنها احساس افراد به منافع و مضار یکدیگر در جامعه و درک عوامل مجد و بزرگی آن اجتماع از جانب طبقات مختلف افراد آن جامعه بوجود می آورد، آنها وقتی به این مرحله از اتحاد و همبستگی رسیدند از سعادت یکدیگر لذت می برند».

3-2. اعتلای نام امت اسلامی
سید جمال یکی دیگر از آثار وحدت در جامعه اسلامی را اعتلای نام امت اسلامی می داند تا جایکه سید جمال اعتلای نام امت اسلامی را بالا ترین امر مهم می داند: «کدام نیکی بهتر از یاری کردن بهم برای معزز نمودن کلمه حق و اعتلای نام امت مسلمان است؟».

3-3. قدرت و شوکت
قدرت و شوکت امت اسلامی یکی دیگر از فواید و پیامدهای وحدت در جامعه است. سید جمال سرچشمه قدرت را وحدت می داند: «اتحاد و یگانگی سرچشمه شوکت و قدرت است».

سیدجمال با عنایت خاص به وحدت اسلامی آنرا مایه برتری و سیادت امت اسلامی می دانست: «لازمه یگانگی سیادت و بازده اتفاق، برتری ونیرومندی است».

تمایل افراد جامعه به وحدت و اتفاق و تلاش برای بدست آوردن سیادت وآقایی دو عامل مهمی است که هم ضرورت زندگی انجام آن ها را ایجاب می کند و هم دین، مردم را به سوی آن دو می خواند.

سید جمال در بیان رابطه ضروری میان وحدت و سیادت معتقد است: «هرگاه امتی را دیدی که افرادش به وحدت ویگانگی تمایل دارند به آن امت مژده بده که خداوند در جهان آفرینش برای آن امت آقایی و برتری بر سایر ملتها مقدر کرده است».

نتیجه حرکت سید و راهکارها و گامهای بسیار مؤثر وی را می توان چنین خلاصه کرد:

1. باعث تقویت روح اتحاد و اخوت مسلمانان جهان اسلام گردید؛
2. موجب رشد و شکوفایی حرکتها و جنبشهای طرفدار اتحاد اسلامی شد؛
3. و از همه مهم‌تر پیروانی برجسته‌ای پیدا کرد؛ کسانی چون کواکبی، رؤسای الازهر، شیخ عبدالقادر مغربی، امیر شکیب ارسلان، شیخ حسین جسر، مولانا ابوالکلام آزاد، اقبال لاهوری و بسیاری از علمای بزرگ شیعه در عراق و ایران که هر یک طلایه‌دار اتحاد اسلامی شدند و راه و آرمان سید را پس از وی دنبال کردند.

منابع
احمد امین ، زعماء الاصلاح فى العصر الحديث، دارالكتاب العربى، بيروت.
اسدآبادی، سید جمال الدین، عروه الوثقی، ترجمه زین العابدین کاظمی، انتشارات حجر، تهران بی تا.
حميد رضا آژير، بهشت كافى-ترجمه روضه كافى، ، انتشارات سرور - قم، چاپ: اول، 1381ش.
دکمجیان ،هرایر،جنبشهای اسلامی معاصر در جهان عرب(بررسی پدیده بنیادگرایی اسلامی )، ترجمه حمید احمدی،انتشارات کیهان چاپ سوم 1377 تهران.
رئیس کرمی،سید علی، سیدجمال الدین اسدآبادی وهمبستگی جهان اسلام ،(منادیان تقریب2) نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در امور اهل سنت سیستان وبلوچستان چاپ اول1382 زاهدان.
صاحبی ، محمدجواد، سید جمال الدین حسینی طلایه دار نهضت اتحاد وتقریب، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی چاپ اول 1385 تهران.
طباطبایی، محمد محیط ، نقش سیدجمال‌الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین، چاپ اول بی تا قم دارالتبلیغ اسلامی.
عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، چاپ پنجم انتشارات خوارزمی 1389 تهران.
عنایت، حمید، سیری در اندیشه سیاسی عرب، امیر کبیر چاپ چهارم 1376 تهران.
مطهری ،مرتضی ،مجموعه آثار ، انتشارات صدرا ،چاپ اول1378.
منصور نژاد، محمد، رویکردی دینی به مسأله وحدت و همگرایی، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی چاپ اول 1387 تهران.
موثقی، احمد ، استرتژی وحدت در اندیشه سیاسی اسلام ، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم ، چاپ اول 1370قم.
یوسفی اشکوری، حسن؛ دارای قافله (هفت مقاله در معرفی زندگی، آثار و افکار سیدجمالالدین اسدآبادی)، تهران، انتشارات چاپخش، 1376.

منبع:
http://bametarikh.blogfa.com/post/3/%D9%88%D8%AD%D8%AF%D8%AA-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-