بر اساس گزارش موسسه مطالعات و رتبه بندی گردشگری سنگاپور به نام کرسنت ریتینگ، ارزش بازار جهانگردی مسلمانان در سال ٢٠١٣ به ١٤٠ میلیارد دلار رسید (که حاکی از سهم ۱۳ درصدی آن از کل بازار جهانی است) و پیش بینی می شود تا سال ٢٠٢٠ به ارزش ٢٠٠ میلیارد دلار برسد.
اشتراک گذاری :
۱. مقدمه ۱.۱ بازار جهانی جهانگردی جهانگردی و گردشگری که غالبا با هدف سیاحت و تفریح[۱] انجام می‌گیرد امروزه به عنوان منبع مهم درآمد برای بسیاری از کشورهای دنیا محسوب می گردد. هر سال همگام با بهتر شدن وضعیت معیشت جهانی، صنعت گردشگری نیز به رشد خود ادامه می دهد. در سالهای اخیر با پیوستن گردشگران اقتصادهای نوظهور معروف BRICS[۲] و SLIMMA[۳] و نیز خاورمیانه در کنار گردشگرانی که غالبا از کشورهای توسعه یافته می باشند، این صنعت افق روشن تر و پر رونق تری را پیش روی خود ترسیم می کند. پر واضح است که ورود و خروج ارز که از تبعات انجام سفرهای بین المللی است تاثیر مستقیم و موثری در تراز پرداخت برای اقتصاد کشورهای فعال در این صنعت دارد. بر پایه آخرین گزارش سازمان جهانی جهانگردی و گردشگری سازمان ملل، صنعت جهانگردی با اختصاص ٩% تولید ناخالص داخلی (مستقیم و غیر مستقیم) جهانی[۴]، بیش از ۲۶۰ میلیون شغل به صورت مستقیم و غیر مستقیم، ۷۶۴ میلیارد دلار سرمایه گذاری (نزدیک ۵% از کل سرمایه گذاری جهانی)، ۱.۴ تریلیون دلار صادرات (بالغ بر ۶% صادرات جهانی) به خود، نقش بسزایی در رشد و شکوفایی اقتصادی جهان ایفا کرده است. تعداد جهانگردان بین المللی از ۲۵ میلیون نفر در سال ۱۹۵۰ میلادی به ۱۰۸۷ میلیون نفر تا پایان سال ٢٠١٣ رسیده[۵] و پیش بینی می شود که تا سال ٢٠٣٠ به ۱۸۰۰ میلیون نفر برسد که بیش از نیمی از این سهم متعلق به اقتصاد های نو ظهور خواهد بود. پیش بینی می شود سال ۲۰۱۴ با رشد ۴% تا ۴.۵% به پیروی از سالهای قبل، سال پر رونق دیگری برای این بازار باشد.
۱.۲ بازار جهانگردی مسلمانان
بر اساس گزارش موسسه مطالعات و رتبه بندی گردشگری سنگاپور به نام کرسنت ریتینگ، ارزش بازار جهانگردی مسلمانان در سال ٢٠١٣ به ١٤٠ میلیارد دلار رسید (که حاکی از سهم ۱۳ درصدی آن از کل بازار جهانی است) و پیش بینی می شود تا سال ٢٠٢٠ به ارزش ٢٠٠ میلیارد دلار برسد. این رتبه بندی، مالزی را صمیمی ترین و دوست داشتنی ترین مقصد جهانی برای گردشگران مسلمان ارزیابی می کند. در این ارزیابی امارات، ترکیه، اندونزی، عربستان، سنگاپور، مراکش، اردن، قطر و تونس پس از مالزی، به ترتیب مقاصد برترمسلمانان جهان برای گردشگری اعلام شده اند. بر مبنای آمار وزارت گردشگری و فرهنگ مالزی، این اقتصاد ۲۹.۵ میلیون نفری در سال ۲۰۱۳ پذیرای ۲۵.۷ میلیون گردشگر خارجی بوده که از این محل درآمدی بالغ بر ٢١ میلیارد دلار (معادل ۶.۷% تولید ناخالص داخلی) داشته است[۶]. برنامه دولت مالزی برای سال ۲۰۲۰ کسب درآمد حداقل ۵۰ میلیارد دلار از این صنعت است. امارات نیز از طرف دیگر با موفقیت در جذب بیش از ۱۰ میلیون جهانگرد و کسب درآمد ۸ میلیارد دلار طی برنامه ای قصد دارد این تعداد را به ۲۰ میلیون نفر و به درآمد ۲۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ دست یابد[۷]. بنا به اطلاعات منتشر شده توسط موسسه آمار ترکیه، این کشور۸۰ میلیون نفری با پذیرایی از ۳۳.۷ میلیون جهانگرد خارجی در همان سال، ۲۵.۳میلیارد دلار عایدی داشته است[۸] و برنامه این اقتصاد برای سال ۲۰۲۳ پذیرش ۵۰ میلیون جهانگرد و کسب ۵۰ میلیارد دلار درآمد از همین محل می باشد. همانگونه که در بالا اشاره شد، سنگاپور با کسب رتبه ششم تنها کشور غیر اسلامی حاضر در ۱۰ مقصد اول مسلمانان می باشد. نکته جالب این است که ژاپن از طریق ارایه غذای حلال, ساخت نمازخانه و ... با جهش ١٠ رتبه ای نسبت به سال ۲۰۱۲ در سال ۲۰۱۳به جایگاه چهلمین مقصد جذاب جهانی برای گردشگران مسلمان ارتقا یافته است. تلاش کشورهای غیر‌اسلامی در راستای جذب جهانگردان مسلمان و کسب درآمد، نشان دهنده اهمیت این بازار در بازار جهانی گردشگری می‌باشد.
مجمع جهانی اقتصاد در آخرین گزارش خود در خصوص رقابت در صنعت سفر و جهانگردی با شاخص های اندازه گیری کاهش موانع رشد و رشد اقتصادی و اشتغال، ۱۴۰ کشور را مورد بررسی قرار داده و یافته ها حاکی از پیشتازی سویس، آلمان، و اتریش می باشد. ایران در این گزارش نسبت به سال ۲۰۱۱، با صعود ۱۶ پله ای به رتبه ۹۸ جهانی در سال ۲۰۱۳ دست یافته است. بهره‌مندی از زیر ساخت هایی همچون حمل و نقل هوایی، زمینی، دریایی امن و مناسب، فن آوری ارتباطات، اماکن اقامتی و تفریحی را می توان از جمله عوامل فیزیکی و سخت افزاری موفقیت در جذب جهانگرد و کسب درآمد از آن دانست[۹]. مسلما ایجاد چنین بسترهایی نیاز به برنامه ریزی تامین مالی از طریق روشها و راهکارهای متناسب با این صنعت دارد که در ذیل با ارائه مثالی یک روش تامین مالی نوآورانه تبیین می گردد.
۲. بازار سرمایه: بازوی مالی توسعه صنعت گردشگری
فرض کنیم سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور که در سبد خود طیف وسیعی از دارایی ها همچون هتل، موزه، و خانه های تاریخی را دارد، جهت مرمت و بازسازی اماکن تاریخی و یا ساختن هتلها و مهمانسراهای جدید، نیاز به سرمایه به صورت یکجا دارد. برای این کار در کنار راههای متداول مانند اخذ مستقیم تسهیلات از دولت و یا دریافت وام از شبکه بانکی، می توان از قابلیت های بازار سرمایه نیز بهره برد[۱۰]. بازار سرمایه با ابزار نوآورانه صکوک که دارای ساختارهای متنوع و منعطفی است، می تواند به عنوان بازوی قوی تامین مالی برای توسعه زیرساختهای گردشگری وارد عمل شده و نقش فعالی از طریق هموار کردن مسیر سرمایه بخش خصوصی به سمت پروژه های زیربنایی ایفا کند و موجب سودآور شدن و رونق این صنعت برای کشور گردد. در کنار گزینه هایی همچون صکوک مشارکت، مضاربه، مشارکت کاهنده، مرابحه، اجاره و استصناع که هر کدام قابلیت برآوردن هدف فوق را دارند، یکی از نوآورانه ترین و مطلوب ترین ساختارها که همخوانی خوبی با طبیعت کار و کسب های مرتبط با هتل، موزه و اماکن باستانی و تاریخی دارد، صکوک منفعت می باشد
۲.۱ ساز و کار اجرایی
به طور کلی هر کجا که پای دارایی های با دوام و مولد خدمات و منافع در میان باشد، می توان از این منافع جهت انتشار اوراق منفعت بهره جست. در حقیقت منافع را می توان در قالب "گواهی های حق بازدید / اقامت" ،که در آنها تاریخ و طول زمان بازدید و یا اقامت (آغاز تا پایان) مشخص گردیده است، به عنوان دارایی های پایه مورد استفاده قرار داده و در بازار سرمایه به تامین مالی پرداخت. سرمایه گذاران با قیمتی پایین تر از قیمت اسمی (که بین دو طرف توافق میگردد) گواهی ها را خریداری کرده و در حقیقت منافع را مالک می گردند و تعهد تامین منافع / خدمات درآینده در ذمه و تعهد بانی می باشد. شکل زیر روشن کننده ساختار و ساز و کار اجرایی این صکوک می باشد:
۲.۲ شرح مراحل:
۱. نهاد امین که حافظ منافع سرمایه گذاران است از طرف آنها با بانی (سازمان میراث فرهنگی) وارد قرارداد خرید و فروش گواهی های حق بازدید/اقامت می گردد و پس از توافق روی قیمت که پایین تر از قیمت اسمی می باشد، مبالغ دریافت شده از سرمایه گذاران را به حساب بانی واریز می نماید.
۲. بلافاصله نهاد امین، بانی را به عنوان وکیل در فروش گواهی ها به قیمت اسمی تعییین می نماید و عقد وکالت منعقد می گردد.
۳. بانی تعهد خرید گواهی های فروخته نشده را به نهاد امین می دهد و بین نهاد امین و بانی قرارداد تعهد خرید گواهی ها به قیمت اعمال منعقد می گردد.[۱۱]
۴. نهاد امین گواهی ها را به قیمت اسمی طی زمانی که تعهد می کند، از طریق نمایندگی ها و فروشگاه های خود به بازدید کنندگان/ مسافران فروخته و به صورت دوره ای مبالغ را به حساب نهاد امین واریز می کند. نهاد امین نیز این مبالغ را که در اصل ترکیبی از اصل سرمایه و سود است را به سرمایه گذاران پرداخت می نماید.
۵. به واسطه قرارداد تعهد خرید گواهی های فروخته نشده که بین نهاد امین و بانی منعقد گردیده، در صورت باقی ماندن هر تعداد از گواهی ها، نهاد امین بانی را ملزم به خرید کرده و بانی به قیمت اعمال اقدام به خرید آنها می نماید.
۶. مبالغ دریافتی از طرف بانی به عنوان مبالغ انحلال به حساب نهاد امین واریز گردیده و سرمایه گذاران این مبالغ را از نهاد امین دریافت می نمایند. و به این صورت قرارداد خود به خود منحل می گردد.
۲.۳ . مزایای این ساختار:
۱. همانگونه که ملاحظه گردید، در این ساختار هیچ دارایی فیزیکی به عنوان دارایی پایه درگیر کار نگردید چرا که این صکوک به عبارتی صکوک بر پایه گواهی (گواهی محور/Voucher Based ) است و در عین حال حقوق منفعت از دارایی های بانی، مورد استفاده جهت تامین مالی قرار گرفت. شرکت‌هایی که به دلایل مختلف در زمان انتشار دارایی های فیزیکی آزاد ندارند به خوبی می توانند با این روش حداکثر استفاده را جهت تامین مالی ببرند.
۲. این گواهی ها دارای ارزش می باشند و جزو اقلام ربوی نمی باشند. بنا براین صکوکی که بر پایه آنها منتشر می گردد قابل معامله در بازار ثانویه با تخفیف (Discount) و یا با قیمت بالاتر (Premium) می باشد.
۳. این ساختار و چینش در حقیقت (در حد خود) منابع مالی را به تولید خدمات هدایت کرده و مانع اهرم می گردد.
۴. به دلیل طبیعت گواهی ها که با فروش در طی زمان باطل می گردند، نحوه باز پرداخت این صکوک به صورت استهلاکی می باشد که در طول دوره و با بازپرداخت آخرین مرحله کل ارزش صکوک مستهلک می گردد. سرمایه گذاران در حقیقت در طی دوره تعریف شده با دریافت هر مبلغی اصل و سود سرمایه گذاری خود را دریافت می کنند.
۵. این روش و ساختار می تواند توسط شرکتها و کاروکسب های ذیل مورد استفاده قرار بگیرد: برق و نیرو، موبایل، اینترنت، خطوط هوایی- زمینی- دریایی، حج و زیارت، بزرگراهها، بهداشت و درمان، مراکز خرید و غیره. به طور کلی همه کاروکسب هایی که به نحوی با دارایی های با دوام و قابل انتفاع در آینده سروکار دارند.
۶. ساختار فوق منوط به کشورهای اسلامی نیست و قابل استفاده درهمه کشورها می باشد. تنها شرط آن اینست که دارایی های فیزیکی و منافع آنها منطبق با شریعت باشند.
۳. جمع بندی:
* در کشوری که بزرگترین بازار مالی جهان اسلام را دارد، توسعه و استفاده از ابزارهای تامین مالی خلاقانه و در عین حال مبتنی بر تقسیم عادلانه ریسک بین سرمایه گذار و کارآفرین/ تولید کننده، باید بیش از پیش مورد توجه دولت و بخش خصوصی قرار گیرند. منطقی نیست که حوض آبی داشته باشیم و از آن به اندازه یک لیوان آب برداشت کنیم، بلکه هنر اینست که از آن به اندازه یک استخر استفاده و بهره برداری گردد. در اقتصاد مقاومتی، کل بازار پول و سرمایه را می توان بسان ابزارهایی برای رونق تولید واقعی کالا و خدمات جهت بهتر شدن اوضاع معیشت مردم دانست و نه رقیب و یا احیانا قاتل تولید و کارآفرینی. این بازارهای مالی هستند که به دنبال تولید و خلق ارزش می روند و تولید کنندگان و کارآفرینان را تشویق به کارسودمند می کنند.
* دولت، همانند سایر دولت های موفق در صنعت گردشگری، باید جهت تحقق نقش آفرینی این صنعت در اقتصاد ملی، هدف گذاری واقع بینانه برای تعداد ورود جهانگردان، میزان درآمد مورد انتظار و سهم آن در تولید ناخالص داخلی داشته باشد. با اعلام عمومی این اهداف و پایبند بودن به لوازم آن در عمل مانند تسهیل ورود گردشگران از طریق لغو ویزا و امضای پیمان ویزای واحد با کشورهای توریستی مهم منطقه که پذیرای بیش از ۵۰ میلیون گردشگر خارجی هستند[۱۲] و یا مشوق های مالیاتی جهت رغبت سرمایه گذاران بخش خصوصی در آبادانی زیرساخت ها و یا هموار کردن مسیر ورود و خروج سرمایه های خارجی و تضمین امنیت برای آن و یا سایر روشها، جدیت و عزم خود را نشان داده تا کشور شاهد رونق این صنعت پر سود و ارزآور باشد.
* در شرایط کنونی که ارزش پول ملی در مقابل همه ارزهای جهانی افت زیادی کرده است و غالبا در اذهان مردم به عنوان نقطه ضعف قلمداد می گردد، می توان از آن به عنوان نقطه قوت بهره برد. اگر سفر برای ایرانیان به خارج گرانتر شده است در مقابل، سفر به ایران برای همه اقتصادهایی که واحد پولی آنها در مقابل ریال تقویت گردیده است ارزانتر و مقرون به صرفه تر و جذاب تر است چرا که هزینه سفر از عوامل تعیین کننده است. سرمایه گذاری در زیرساخت های گردشگری همچون هتل، استراحتگاه و... نیزدر ایران برای آنها مقرون به صرفه تر است (همان کاری که چین طی دهه های اخیر انجام داده و کماکان از یوان تضعیف شده و ارزان حداکثر استفاده را به نفع اقتصاد خویش برده است). استفاده از این فرصت به معنی ارزآوری، اشتغال، رونق صنایع دستی، تولید، رشد اقتصادی و افزایش قدرت خرید مردم می باشد.
منبع: ماهنامه بورس، شماره ۱۱۰، فروردین ۱۳۹۳. [۱] ۷۶% سفرها برای سیاحت و تفریح و۲۴ % با هدف کار و کسب و امورتخصصی بوده است. [۲] برزیل،روسیه، هند، چین، آفریقای جنوبی. آمار بلومبرگ حاکی از احراز رتبه اول جهانی چین در هزینه کردن برای مصارف گردشگری می باشد. بر مبنای همین آمار تا پایان سال ۲۰۱۲ چین با صرف ۱۰۲ میلیارد دلار از آلمان، آمریکا، انگلستان و روسیه که به ترتیب ۸۳.۸ ، ۸۳.۵ ، ۵۲.۳، ۴۲.۸ میلیارد دلار در این بازار هزینه صرف کرده اند پیشی گرفته است. طبق گزارش BCG تعداد ملیونرهای (بر مبنای دلار) چینی تا پایان سال ۲۰۱۲ به یک میلیون و سیصد هزار نفر رسید که این تعداد چین را در رتبه سوم جهانی پس از آمریکا و ژاپن قرار می دهد. [۳] سریلانکا، اندونزی، مالزی، مکزیک، آرژانتین [۴] معادل ۶.۶ تریلیون دلارکه از این میزان حدود ۳۰% توسط گردشگران بین المللی و ما بقی توسط گردشگران داخلی در کشورهای مختلف صرف شده است. [۵] اروپا، آسیا و پسیفیک، قاره آمریکا، آفریقا و خاورمیانه به ترتیب ۵۲%، ۲۲.۸%، ۱۵.۵%،۵%، ۴.۷% از گردشگران جهانی را جذب کرده اند. تعداد مسافران داخلی جهانی بین ۵ تا ۶ میلیارد نفر برآورد می گردد. [۶] این به معنی آنست که از هر گردشگر خارجی، این اقتصاد توانسته است بیش از ٨٠٠ دلار درآمد کسب کند و بیش از ۷۰۰ دلار سرانه درآمد ناخالص ملی را از این محل تامین نماید. حال می توان این سخن معروف آقای ماهاتیر محمد که در مورد اصفهان گفته است: « اگر مدیریت جاذبه هاى توریستى استان اصفهان در اختیار مالزى قرار گیرد، سالانه برابر با ارز آورى نفت براى ایران سودآور خواهد بود.» را بهتر درک کرد. [۷] بنا به اعلام دپاتمان بازاریابی تجارت و گردشگری دبی، این امارت با برخورداری از ۵۹۹ هتل و ۸۰۵۰۰ اتاق تنها از این محل توانسته است ۴.۱۶ میلیارد دلار درآمد کسب کند قرار است تا سال ۲۰۲۰ تعداد اتاقها به ۱۶۰،۰۰۰ واحد افزایش یابد. [۸] به عبارت دیگر، هر جهانگرد حدود ۷۵۰ دلار در این کشور هزینه کرده است. ترکیه توانسته است بیش از ۴۰۰ دلار سرانه درآمد ناخالص ملی را از این محل تامین نماید. [۹] تصویر مثبت از یک کشور در مجامع بین المللی ،قوانین و مقررات حمایتی ، فضای آرام وامن و رفتاردوستانه مردم ، احترام به ادیان و مذاهب و فرهنگ های گوناگون عواملی هستند که عدم آنها و یا نقص در آنها سایر تلاشها جهت کسب درآمد از بازار بین المللی جهانگردی را به شکست می رساند. [۱۰] البته می توان گفت که بازار سرمایه بهترین مسیر است چرا که دولت با معضل کسری بودجه مواجه است و تمایل به کوچک شدن دارد، وام نیز به علت افزایش پایه پولی تورم زا می باشد. [۱۱] شرط تعهد خرید که در مرحله سه در توضیح ساختار به آن اشاره گردید، از آنجا که این ساختار مشارکت و مضاربه نیست که نتوان ارزش دارایی های پایانی را ارزیابی کرد و بانی را از قبل ملزم به خرید با قیمت اعمال توافق شده نمود، مورد اشکال نیست چرا که قیمت گواهی ها نوسان چندانی ندارد و قابل پیشبینی است. مسئله دیگر اینکه تعهد خرید گواهی ها توسط بانی که خود وکیل است، به معنی کفیل و ضامن شدن بانی است و بعضی فقها اشکال کرده اند که وکیل نمی تواند همزمان کفیل هم باشد. این موضوع ایراد جدی به سازوکار وارد نمی کند چرا که می توان موضوع را با شرط خارج عقد حل کرد و یا کفالت و ضمانت را به شخص ثالث سپرد. [۱۲] ساکنان و مقیمان کشورهای همسایه نیز خود بالقوه فرصت کسب درآمد ایران گردی برای کشور هستند.
