بیداری اسلامی جنبشی است اصلاحی و انقلابی كه با شناخت واقعیت های موجود در جامعه ی اسلامی از دو قرن پیش آغاز شده و در صحنه های علمی وعملی، روز به روز تكامل یافته و تا به امروز ادامه یافته است.
اشتراک گذاری :
حركت «بیداری اسلامی» یا «خیزش اسلامی» پدیده ای عظیم و فراگیر است كه حدود دو قرن از پیدایش آن می گذرد.در این دو قرن فرازونشیب های فراوان فراروی این حركت بوده و با ضعف و قوت هایی همراه شده است. در برخی از مقاطع زمانی پیروزی های عظیم نصیب آن گشته و گاهی نیز در برخی مناطق ناكام گشته یا با شكست روبرو شده است. این حركت در ابتدا در مناطق جغرافیایی خاص و محدودی ظهور یافته سپس در طول دهه های گذشته، دامنه ی آن گسترده شده و به تدریج سراسر دنیای اسلام از شرق آسیا تا جنوب و غرب آفریقا حتی در بین اقلیت های مسلمان در سایر كشورها گسترش یافته است. در ابتدا فعالان آن جمعی از علمای دین و نخبه گان و اندیش مندان بوده اند و امروز موج توفندۀ این حرکت مبارک و مقدس بخش عظیمی از جهان اسلام، در شمال آفریقا و منطقه حساس خلیج فارس و جزیرة العرب را فرا گرفته، طاغوتهای تونس، مصر و لیبی را فراری داده و در نبردی سخت با حکام جنایتکار یمن، بحرین و برخی کشورهای دیگر دست و پنجه نرم میکند.
جریان های فكری، فقهی، كلامی و سیاسی متعدد در مسیر حرکت بیداری اسلامی شكل گرفته كه از تنوع و تكثر فراون برخورداراند، گاهی به هم نزدیك و در برخی مواقع در تضاد شدید قرار گرفته به افراط و تفریط گراییده اند.
بالاخره امروز پس از بیش از یك صد سال كه از درگذشت سلسله جنبان آن مرحوم سیدجمال الدین اسدآبادی (مشهور به افغانی) می گذرد به مرحله ای پیشرفته از تكامل دست یافته به گونه ای كه علاوه بر تأسیس حكومتی مقتدر در جمهوری اسلامی ایران كه ثمره ی بزرگ آن است، و روی کار آمدن اسلام گرایان در برخی دیگر از کشورها، سایر نظام های سیاسی جهان اسلام را نیز تحت تأثیر قرار داده است و در تمامی كشورها آثار خود را در زندگی مسلمان ها و نوع رابطه ی آن ها با حكومت های موجود برجای گذاشته است. حضور قدرت مند این حركت در معادلات سیاسی جهان به گونه ای شكل گرفته است كه به وضوح قدرت های بزرگ را به وحشت انداخته و «اسلام سیاسی» به عنوان بزرگ ترین چالش پس از جنگ سرد در مقابل آنان قد برافراشته است. در درون کشورهای اسلامی هم شیوۀ برخورد حکام با مردم خود، حرکتها و احزاب سیاسی و اسلامی و نیز احکام و مقررات اسلامی تحت تأثیر موج بیداری اسلامی، رو به بهبود نهاده است.
این حرکت مقدس با اوج گیری خود در تونس، مصر، لیبی، یمن،و بحرین، چنان منافع قدرتهای استعمارگر را به خطر انداخته که آنان سراسیمه در پی جهت دادن آن به سوی منافع نامشروع خود و ادامه سلطه بر مناطق اسلامی شمال آفریقا مخصوصا ادامه جریان نفت از خلیج فارس به سوی اروپا و آمریکا هستند.
شناخت این حركت میمون و مبارك، مسیر پیموده شده ، چشم انداز آینده، رهبران و فعالان گذشته و حال، جریان های فكری، ضعف ها و قوت ها، افراط ها، تفریط ها و احیاناً انحرافات فكری، فرهنگی و سیاسی آن، دشمنان بیداری اسلامی و چالشهای رویاروی آن ضرورت مبرمی در راه تكامل، انسجام و موفقیت های آینده ی این حركت است.
در این نوشته ی مختصر پس از ارائه ی تعریفی از این حركت به برخی از مظاهر فكری، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی آن می پردازیم.
تعریف حركت بیداری اسلامی
بیداری اسلامی جنبشی است اصلاحی و انقلابی كه با شناخت واقعیت های موجود در جامعه ی اسلامی از دو قرن پیش آغاز شده و در صحنه های علمی وعملی، روز به روز تكامل یافته و تا به امروز ادامه یافته و در حال حاضر به عنوان یك واقعیت توفنده در صحنه ی سیاسی و اجتماعی جهان اسلام و دنیای بشریت نقش آفرینی کرده منافع قدرتهای استعمارگر را به خطر انداخته، نوکران دست نشانده آنها را از برخی کشورها بیرون رانده و همچنان به راه خویش با قدرت و توفندگی ادامه میدهد.
این پدیده ی عظیم اجتماعی برپایه ی شناخت عوامل زیر شكل گرفته و راه پرپیچ و خم خویش را به سمت آینده ای روشن طی كرده است:
۱- شناخت عقب افتادگی های علمی، اقتصادی واجتماعی جوامع اسلامی؛
۲- توجه به فقر، جهل، عدم بهداشت، توسعه نیافتگی و وضعیت فلاكت بار حاكم بر جهان اسلام؛
۳- شناخت پیشرفت های مادی جهان غرب و مقایسه ی وضعیت جوامع غربی با جوامع اسلامی؛
۴- توجه به گذشته ی پرافتخار و سراسر شكوه و عظمت دنیای اسلام و تمدن درخشانی كه مسلمانان در گذشته ی تاریخی خود خلق كرده اند؛
۵- توجه به میراث علمی و غنی اسلام در عرصه های مختلف علوم و معارف بشری و نقشی كه دانشمندان اسلامی در پرتو آموزههای کتاب و سنت، در هدایت قافله ی فكری بشری به عهده داشته اند.
۶- توجه به بدعت ها، خرافات و نارسایی هایی كه در عرصه ی اندیشه ی دینی گریبان گیر دنیای اسلام شده است.
۷- توجه به تشتت، تفرقه و درگیری های فرقه ای در سراسر جامعه اسلامی.
۸- توجه به فشار خردكننده ای كه حاكمان مستبد، نوکر صفت و دست نشانده بر مردم اعمال كرده و با تسلط بر منابع، منافع، ثروتهای ملی و بیت المال مسلمانان و با نهایت ظلم و بی عدالتی به چپاول آنان می پرداخته اند و نیز با ترویج فرهنگ غرب در جوامع اسلامی به گسترش فساد، فحشا و بی عفتی دامن زدهاند.
۹- درك حضور استعمارگران غارتگر و اشغال كشور های اسلامی توسط آن ها و خطراتی كه از این راه گریبان گیر مسلمانان شده است.
۱۰- آشنایی با مفاهیم جدید فكری ره آورد تمدن غرب از قبیل آزادی، برابری، استقلال و…
۱۱- شناخت اسلام در ابعاد مختلف آن، مخصوصا جنبههای سیاسی و حکومتیاش که ضامن اجرای احکام انسان ساز آن در عرصههای مختلف حیات بشری است.
۱۲- آزردگی خاطر از رفتار تحقیرآمیزی که قرنها استعمارگران خارجی، و دست نشاندگان داخلی آنها با مسلمانان داشتهاند و تلاش برای بازسازی شخصیت و احیای عزت خود در سایه معارف انسان ساز و انقلابی اسلام.
حوادث مهمی هم كه در این یكی دو قرن اتفاق افتاده مثل متلاشی شدن حکومت عثمانی به دست استعمارگران و در نتیجه بوجود آمدن حکومتهای کوچک دست نشانده در جهان اسلام، اشغال فلسطین به دست صهیونیست های جنایت كار و مبارزه ی قهرمانانه ی فلسطینیان ونیز اشغال افغانستان در ابتدا به دست استعمار شرق و سپس به دست نیرو های هم پیمان غربی و اوضاع عراق در اوج گیری این بیداری نقش مؤثر و تعیین كننده داشته است.
آغاز بیداری
قرن نوزدهم میلادی مقطعی تعیین كننده و نقطه ی عطف در تاریخ ملل اسلامی است. در این قرن و پس از آن بسیاری از كشور های اسلامی و مناطق مسلمان نشین به اشغال استعمارگران درآمد، كشور های اسلامی تجزیه شده، به قطعات كوچك تبدیل شدند، برخی از كشور ها در جنگ با دشمنان به شكست های سخت مبتلا شده، رو به ضعف و سستی نهادند. اشغال مصر توسط ناپلئون، اشغال عراق، سوریه، لبنان توسط انگلیسی ها و فرانسوی ها، اضمحلال حكومت عثمانی، اشغال فلسطین، شكست های ایران از روسیه ی تزاری و اوضاع كشور های آفریقایی از این قبیل است. در این قرن همچنین رفت و آمد بین مناطق مختلف دنیای اسلام با جهان غرب رو به افزایش گذاشت. مسلمانان با ورود به دنیای غرب چشم خود را به سوی مظاهر مختلف زندگی مدرن باز كردند. پیشرفت مادی و صنعتی، زندگی كم و بیش ماشینی، دانشگاه ها و مراكز علمی پیش رفته، علم و دانش فراگیر، تجمع ثروت و رفاه، بهداشت عمومی نظم و پیشرفت در امور زندگی در نتیجه غارت ثروتها و منابع مسلمانان و ملتهای جهان سوم و از سوی دیگر نظام های سیاسی متكی به مردم، مجالس قانون گذاری، حكومت های جمهوری یا مشروطه، انتخابات، تفكیك قوا، استقلال قوه قضائیه، حكومت قانون، قانون اساسی، تبیین حقوق ملت، آزادی بیان و قلم، وجود مطبوعات، روزنامه ها و… آن ها این اوضاع را وقتی با وضعیت كشور های خودشان مقایسه می كردند كه حكومت استبداد و خودكامگی و حضور استعمارگران و نوكران آن ها ارمغانی جز فقر، جهل، بیماری و نكبت برایشان به ارمغان نیاورده بود، در حسرت به سر می بردند و در پی چاره جویی و جبران مافات و رسیدن به قافله ی تمدن بودند.
در این بین عده ای كه یكسر فریفته شده و از پایه های اعتقادی و معلومات دینی سستی برخوردار بودند متأثر از مکتبهای الحادی غربی و شرقی مخصوصا فراماسونری و کمونیسم، همه ی بدبختی ها را در سایه دین پنداشتند و رو به بی دینی و اباحیت آوردند و برخی اظهار داشتند باید از موی سر تا ناخن پا غربی شد.
دسته ی دوم كه به مبانی دینی عقیده داشتند و با فرهنگ قرآنی آشنا بودند، ریشه ی همه ی عقب افتادگی ها را در نوع دینداری مردم و تصوری كه از اسلام در جامعه رایج بود دانستند. چاره را در احیاء و اصلاح فكر دینی، بازگشت به قرآن و عمل به اسلام نابی دانستند كه پیامبر اكرم، ائمه ی اهل بیت و صحابه ی بزرگوار منادی آن بودند.
این دسته در حقیقت طلایه داران حركت «بیداری اسلامی» هستند كه خط روشنی را در تاریخ آغاز كردند كه هرچند در ابتدا غریب بود و آماج تهمت ها و توطئه ها و نامردی ها و نامردمی ها از سوی حكام و توده های ناآگاه و جاهل ولی در بستر حركت تاریخی خویش، روز به روز گسترش یافت تا به امروز كه حركتی عمومی در جوامع اسلامی شده است.
در به وجود آمدن این حركت البته مطالعات و تحقیقاتی كه در دنیای غرب و توسط خاورشناسان درباره ی اسلام و تمدن اسلامی انجام یافته است، بی تأثیر نبوده است. آن ها نیز با زاویه ی دید خاص خود، پرتو بر گوشه هایی از تاریخ مسلمانان انداخته، آن ها را با گذشته ی پرافتخار خویش آشنا ساخته اند.
و نیز مقولات جدیدی كه مستشرقان به تحقیق درباره ی آن پرداخته اند، گاهی بسیار بكر و تازه بوده و در حقیقت نوعی سنت شكنی و نوآوری در تحقیقات اسلامی به شمار می رفته اند.
در گسترش حرکت بیداری اسلامی به سراسر مناطق جهان اسلام و روی آوری نسل جوان به این مسیر انقلابی در دورۀ اخیر، پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، پیروزی مقاومت اسلامی در لبنان در جنگ ۳۳ روزه با دشمن صهیونیستی و پیروزی حرکت حماس و جهاد اسلامی در جنگ ۲۲ روزه با این رژیم نقش به سزایی داشته، به ملتهای مسلمان اعتماد به نفس و خود باوری در مقابل با دشمنان را آموخت، آنها با چشم خویش دیدند که رژیمی که در جنگی کوتاه مدت و کلاسیک ارتشهای مجهز ۳ کشور اسلامی همسایه را در هم شکسته بود، چگونه در برابر ارادۀ جوانانی با ایمان و مخلص زانو به زمین زده به شکست خود اعتراف کرد.
مظاهر بیداری اسلامی
مظاهر بیداری اسلامی را می توان در یك دسته بندی اولیه به شكل زیر تقسیم كرد:
الف: مظاهر فرهنگی بیداری اسلامی
این بخش اساسی ترین نقش را در این جنبش عظیم اصلاحی و انقلابی به عهده داشته است زیرا زیربنای هر حركت سیاسی و اجتماعی بذر های فكری و فرهنگی است كه توسط اندیشمندان مصلح و نخبگان فكری در جامعه پاشیده می شود و توجه به آن و تحلیل عمیق وعالمانه ی آن از دیدگاه جامعه شناسی تاریخی بسیار حائز اهمیت است. البته باید توجه داشت كه پدیده هایی كه به طور مختصر به شرح و تبیین آن می پردازیم هم، ریشه و علت بیداری اسلامی هستند و هم، خود از این حركت منشأ گرفته و معلول آن هستند به این معنی كه با اوج گیری و حركت شتابان بیداری این پدیده ها نیز تكامل می یابند و هر مرتبه ای از آن علت مرتبه ی بعدی شده، علت و معلول در یكدیگر تأثیر متقابل می گذارند. این ریشه ها و مظاهر یا علت ها و معلول ها به شرح زیراند:
۱- احیای فكر دینی
احیای فكر دینی یعنی تجدید حیات باور های دینی در همه اقشار مردم به گونه ای كه اعتقاد به دین و عمل به احكام آن خاص قشر خاصی از مردم نباشد. بلكه همه ی گروه های اجتماعی از شهری و روستایی، باسواد و بی سواد، نخبه گان و عامه ی مردم، دانشگاهیان، هنرمندان، تجار، سیاست مداران، روزنامه نگاران، جوانان، زنان و… در خیزشی عمومی رو به سوی اسلام بیاورند و التزام به دین به وجدان عمومی تبدیل شود.
همه ی مردم با سرخوردگی از مکتبهای وارداتی و ایدئولوژیهای غربی، پاسخ پرسش های زندگی پیچیده امروز را در دین جستجو كنند و برای حل همه ی مشكلات زندگی در عرصه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به دنبال راه كار های برآمده از كتاب و سنت باشند. این امر مستلزم تلاش و پشتكار متولیان دین، حوزه های علمیه و نخبگان دینی است كه امر آموزش و تحقیقات را در عرصه های علوم اسلامی روزآمد كرده و با مسائل عصر حاضر آشنایی لازم را داشته باشند.
امروزه با نگاهی به برنامه های رادیویی، تلویزیونی، روزنامه ها، مطبوعات فیلم های سینمایی، عناوین كتاب های منتشر شده در دنیای اسلام و نیز برنامه های اطلاع رسانی اینترنتی به خوبی روشن می شود كه اسلام دیگر منحصر به حجره های طلاب علوم دینی و مؤمنان سنتی به اسلام نیست بلكه نسل تشنه ی معارف حقیقی و سرخورده از ایدئولوژی های وارداتی شرق و غرب مخصوصاً جوانان تحصیل كرده، راه حل همه ی مشكلات بشر را در تعالیم آسمانی و معنوی جستجو می كنند و درصد بالایی از مردم باور های دینی را پذیرفته و در زندگی، خود را به آن پای بند نشان می دهند.
۲- اصلاح فكر دینی
عرضه ی اندیشه ی اسلامی در جامعه با سه نوع انحراف روبرو بوده است:
۱- عرضه ی ناقض و یكسونگر كه در آن بخش عمده یی از آموزش های دینی به فراموشی سپرده شده و دین منحصر به یك سلسله آداب و سنت های اخلاقی، عبادی وشعائر شده ی؛ بخش های سیاسی و اجتماعی آن به طاق نسیان سپرده شده بود به گونه یی كه حضور دین در صحنه های زندگی ساز جامعه از سیاست و اقتصاد و فرهنگ و… كم رنگ یا یكسره بی رنگ شده بود.
۲- ورود بدعت ها، خرافات و ناخالصی های نشأت گرفته از آداب و رسوم ملت ها و قبایل و ناشی از جهل و نادانی مردم در دین.
۳- أهم و مهم در اندیشه ی دینی جای خود را عوض كرده، مهم به جای اهم نشسته و اهم حضورش كم رنگ شده باشد. امیرمؤمنان علی بن ابی طالب در تمثیل زیبای خود این حالت ها را به پوستین وارونه تشبیه می كند. كه صورتی زشت و تنفرانگیز را از دین عرضه می كند.
از مظاهر بیداری اسلامی در دو قرن اخیر تلاش علمای دینی برای عرضه ی اسلام ناب، جامع و متعادل است. خرافه زدایی، پالایش دین از بدعت ها و انحرافات، عرضه ی نظام های اجتماعی اسلام، اهتمام به مسائل سیاسی، حقوقی و… گام مهمی بوده كه از سوی دانشمندان اسلامی امثال شهدای بزرگوار مرتضی مطهری، شهید بهشتی، امام موسی صدر، شهید محمد باقر صدر و... در دنیای شیعه و دانشمندان بزرگی چون طاهر بن عاشور، دکتر یوسف قرضاوی، دکتر رمضان البوطی و... در دنیای اهل سنت در مناطق مختلف جهان اسلام برداشته شده و در ارائه ی تصویری صحیح از دین بسیار مؤثر بوده است. این تلاش ها هرچند قابل تقدیر و چشم گیر بوده ولی باید دانست كه راه، همچنان باز و تلاش در این زمینه باید برای همیشه استمرار داشته باشد.
در همین راستا تلاش هایی كه فقهای عظام در پاسخ گویی به نیاز های فقهی جدید كه زاییده ی تغییر و تحولات در روابط و مناسبت های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است، بسیار حائز اهمیت است. امروزه در زندگی اقتصادی مردم انواع پیچیده و جدیدی از معاملات، شركت ها و مناسبات حاكم شده كه در گذشته، هیچ سابقه یی نداشته و با فقه معهود و رایج در گذشته نمی توان به آن پاسخ داد. در دنیای پزشكی و طب موضوعات جدیدی مطرح است كه پاسخ فقهی می طلبد. در زندگی شهری و ماشینی مشكلاتی بروز كرده كه تلاش فقهی فقها باید برای آن چاره جویی و گره گشایی كند.
اجتهاد پویای فقها چه به صورت فردی و چه به صورت مجمعی گام های بلندی در راه ارائه ی راه كار های برگرفته از كتاب و سنت برای این نوع مسائل برداشته و ما سرمایه ی گران سنگی از فقه النوازل را پیش روی خود داریم كه خود نشانه ای از بیداری و هشیاری فقهای ما و زنده بودن حوزه های علمیه است. تشكیل مجمع بین المللی فقه اسلامی وابسته به سازمان كنفرانس اسلامی و انتشار فتاوای جدید علمای شیعه در قالب رسالهها ی استفتائات كه پاسخ گوی بسیاری از این مشكلات است، گام مهمی در این مسیر است.
۳- بازگشت به قرآن
از شعار های مهمی كه اصلاح گران اندیشه ی دینی در دو قرن اخیر مطرح كرده اند و تلاش های بسیاری نیز در راه آن انجام داده اند، موضوع بازگشت به قرآن و یا در حقیقت بازگرداندن قرآن به صحنه ی زندگی مردم است.
تَوغّل در فقه، اصول و ادبیات بسیاری از علمای ما را از پرداختن به متن اصلی اسلام یعنی قرآن مجید غافل كرده بود به گونه ای كه جز آیات احكام كه مصدر اساسی فقه است سایر معارف قرآنی به دست فراموشی سپرده شده بود. غافل از آنكه قرآن، فقط فقه نیست و معجزه جاوید الهی فقط در جنبه های ادبی آن خلاصه نمی شود.
جنبه های اجتماعی، تربیتی، روان شناسی، جامعه شناسی وعلوم طبیعی قرآن اگر با روشن بینی و دقت نظر مورد مطالعه قرار گیرد می تواند منشأ معارف گسترده یی قرار گیرد كه امروزه جزء علوم وارداتی ما از غرب است. عرضه تفاسیر قرآنی در جامعیت آن، برای نسلهای جوان و تحصیل کرده امروز بسیار پر جاذبه است و آنها را به سوی اعتقاد بیشتر به تفکر اسلامی و التزام بهتر به احکام عملی آن هدایت میکند.
تلاش علمای بسیاری از شیعه وسنّی در عصر حاضر مصروف پرده برداری از این زوایای تاریك بوده كه البته برای نسل جوان و تحصیل كرده نیز جاذبه یی بسیار بیشتر از جنبه های فقهی (كه در جای خود مهم و لازم است) داشته موجب روی آوردن آنان به مساجد و گوش فرادادن به درس های تفسیری مصلحان می شود. در دوران اخیر تفسیر مرحوم علامه طباطبایی و درس های تفسیری آیت الله طالقانی در گسترش اندیشه ی دینی و انقلابی در جامعه ی ما بسیار مؤثر بوده است.
۴- احساس هویت مشترك امت اسلامی
مسلمانان همه یك امت اند. خداوند در قرآن مجید آنان را امت واحده خوانده پیامبر اكرم(ص) نیز در اولین عهد نامه یی كه در مدینه بین طوایف مختلف برقرار نمود به این امر تصریح فرمود ولی در طول تاریخ تشكیل حكومت های مختلف براساس قومیت ها و طوایف و ایجاد مرز های جغرافیایی، آن ها را از هم جدا كرد به گونه یی كه عرب، عجم، ترك و كرد و… همچون جزایر جدای از هم زندگی كرده و هیچ یك در برابر سرنوشت امت بزرگ اسلام از خود مسؤولیتی احساس نمی كرده است. گویا این طوایف به كلی از هم بیگانه و غریب اند و آنچه اصیل است زبان است و نژاد و سرزمین.
استعمارگران نیز با برافروختن آتش احساسات قومی و نژادی در میان مسلمانان اختلاف انگیزی كرده سرزمین پهناور اسلامی را تكه تكه كرده جنگ و برادركشی را بین آنان حاكم كردند.
سیدجمال الدین اسدآبادی، سلسله جنبان حركت بیداری اسلامی از جمله شعار های اصلی اش شعار «پان اسلامیسم» یا وحدت اسلامی بود. این آرمان بزرگ تا در شعور مسلمانان جای نگیرد و به وجدان عمومی تبدیل نشود تحقق خارجی نخواهد یافت. مسلمانان باید واقعاً نسبت به یكدیگر احساس برادری و یگانگی كرده، خود را قبل از هرچیز وابسته به یك امت بدانند و مصالح امت را بر منافع ملی، مذهبی و نژادی خویش مقدم بشمارند. و البته تا تحقق این آرمان راه درازی در پیش داریم.
۵- نواندیشی دینی
تغییر و تحولات زندگی بشری، پیچیده شدن روابط و مناسبات اجتماعی، ورود ماشین به زندگی انسان، سرعت یافتن تبادل اطلاعات با پیدایش رایانه و اینترنت، فروریختن مرز های جغرافیایی و… از سویی و پیدایش مكاتب مختلف فكری، كلامی، فلسفی، سیاسی و اجتماعی از سوی دیگر و نیز حاكم شدن نظمی نوین بر معادلات قدرت در جهان معاصر، همه و همه سبب می شود كه علما و دانشمندان ما، در استخراج، استنباط و عرضه ی اندیشه دینی در عرصه های مختلف فلسفی، كلامی و فقهی آن تجدیدنظر كنند. و معارف حقه ی الهی را در لباسی نو و بیانی تازه، متناسب با دستاورد های علوم بشری و پاسخ گو به نیاز های فرهنگی و اجتماعی زندگی مردم و با توجه به حضور رقبای جدی در بازار فكر و اندیشه ، استخراج و به جامعه به شدت در حال تحول ارائه نمایند. این مهم البته در قرن گذشته كم و بیش و با شدت و ضعف و فراز و نشیب در حال انجام بوده و هست و خود هم از مظاهر بیداری اسلامی و هم از علل و عوامل آن است. آنچه موجب نگرانی است سرعت و شتاب این حركت است كه باید متناسب با سرعت تحولات فكری، سیاسی و اجتماعی در جوامع امروزی و مراكز علمی رقبای امت اسلامی سازماندهی و طراحی گردد تا خدای ناكرده اسلام متهم به ناتوانی و علما و اندیشمندان متهم به كم كاری نشوند. تلاش برخی از علمای بزرگ ایرانی و شیعی مثل میرزای نائینی ، علامه طباطبایی، شهید مرتضی مطهری وشهید محمد باقر صدر در این راستا بسیار قابل توجه و ارزنده است.
نكته ی قابل توجه اینكه نواندیشی دینی آنگاه ارزش مند است و صحیح كه به همه ی اصول و ضوابط برگرفته از كتاب و سنت پایبند و ملتزم باشد. و خدای ناکرده خود به عاملی برای تحریف دین و غلتیدن آن به دامن ایدئولوژیهای دخیل تبدیل نگردد.
۶- احیای اصل اجتهاد
اصل اجتهاد مستمر فقها و اسلام شناسان با كفایت كه با صرف عمر و تلاش علمی صلاحیت این كار را كسب كرده باشند از اصول حیاتی و ارزش مندی است كه از صدر اسلام بین مسلمانان رایج بوده و علمای شیعه نیز همیشه آن را قبول داشته و به آن عمل كرده اند. با كمال تأسف در برهه یی طولانی از زمان بر اثر عوامل سیاسی و… این اصل در بین برادران اهل سنت مورد غفلت واقع شد. و از این راه خسارت های بسیار بر فقه اسلامی وارد گشت.
خوشبختانه در یكی دوقرن گذشته آنان نیز به تدریج به ضرورت و اهمیت اجتهاد پی برده و پیدایش مسائل مستحدثه، فقهای اهل سنت را وادار به گشایش باب اجتهاد كرد به گونه یی كه امروز تشكیل مجمع بین المللی فقه اسلامی نشان از پذیرش رسمی محافل و شخصیت های اهل سنت نسبت به اصل اجتهاد است.
رسمیت یافتن اجتهاد در بین همه ی طوایف مسلمان، پدیده ی مباركی است كه از آثار حركت بیداری اسلامی است كه قطعاً آثار سودمندی برای فقه اسلامی به بار آورده و خواهد آورد. شاید اولین كسی كه در عصر حاضر منادی فتح باب اجتهاد بود شیخ محمد عبده از شاگردان و دوستان سیدجمال الدین اسدآبادی است.
۷- توجه به علوم دنیایی و جمع بین دنیاگرایی و آخرت گرایی
مسلمانان در پیشینه ی تاریخ خویش پرچمداران علم و دانش در عرصه های مختلف آن از جمله علوم تجربی و شناخت طبیعت بودند و تمدن چشم گیر اسلامی دست آورد چنین مكانتی است. با رو به ضعف گذاشتن و انحطاط مسلمانان و جدا شدن آموزش علوم جدید از مدارس علمیه قدیم، پیشرفت آنان در این علوم نیز متوقف شده و در حوزه های علمی آنان كه مجمع دانش اندوزی علوم دینی و دنیایی بود، تعداد اندكی از طلاب به تحصیل این علوم (آن هم بر پایه ی نوشته ها و متد سابق كه منطق خاص خود را داشت و در موارد بسیاری علوم تجربی را به شیوه ی علوم عقلی بررسی می كردند) مشغول بودند. اما اروپائیان كه بر اثر جنگ های صلیبی و سفر به مناطق اسلامی میراث خوار دانش مسلمین شدند و دوران رنسانس را با تأثیرپذیری از مسلمانان پشت سر گذاشتند به پیشرفت های عظیمی در این عرصه نایل شده دست به اختراعات و اكتشافات زده و زندگی مدرنی را پایه ریزی كردند.
آشنایی مسلمانان با این پیشرفت ها و آگاهی به فاصله عظیمی كه با دنیای متمدن داشتند توجه آن ها را به علوم مادی جلب كرد. اعزام جوانان مسلمان به كشور های غربی برای فراگیری علم و دانش جدید، تأسیس مراكز علمی به سبك دانشگاه های اروپا و جلب استادان از كشور های غربی در مناطق مختلف كشور های اسلامی اقدامی است كه در راستای حركت بیداری اسلامی قابل تعریف است. در این نگرش توجه به دنیا و علوم دنیایی منافاتی با آخرت گرایی و تلاش برای كسب سعادت اخروی ندارد. بلكه این دو قابل جمع و به نظر فقها و مجتهدان حتی اقدام برای یادگیری این علوم به منظور تأمین نیاز های مادی مسلمانان واجب كفایی شمرده می شود. انقلاب اسلامی ایران ورهبری امام خمینی و مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنهای با دمیدن روح خودباوری و اتکای به نفس در جوانان ایرانی پایه گذار استغنای آنان از دانشگاههای غربی و تلاش پیگیرشان در پیمودن راه دانش با اعتماد به همت مردانه خود شدند. نتیجه این روحیۀ خودباوری، پیشرفتهای حیرت انگیز دانشمندان جوان ایرانی در عرصههای پیچیدۀ دانش بشری است.
ب: مظاهر سیاسی حركت بیداری اسلامی
حركت بیداری اسلامی در دو قرن اخیر تجلیات سیاسی و اجتماعی بارزی در ساحت جوامع اسلامی داشته است. از آنجا كه یكی از بستر های اصلی بروز بیداری اسلامی تهاجم استعماری كشور های غربی به ممالك اسلامی و ضعف و ناتوانی حكومت های مسلمان در مقابله با آن بوده است به خودی خود، مسلمانان در سیر بیداری خود به این جنبه ها توجه جدی معطوف می داشتند. تهاجم ناپلئون به كشور های شمال آفریقا و تصرف مصر، حضور استعماری كشور های غربی در عراق، سوریه، لبنان، شبه قاره ی هندوستان و… موجب این می شد كه لبه ی تیز شمشیر اشغال اجانب به استخوان آن ها رسیده و نكبت زندگی زیربار یوغ بیگانه را با گوشت و پوست خود احساس كنند. از این رو آنان با تكیه بر مبانی دینی و روشن گری و رهبری علما به مقابله و مبارزه با اشغالگران و اجانب برخاستند و از آنجا كه حكام و پادشاهان محلی یا ناتوان از مقابله با استعمار بودند و یا خود عامل بی جیره ی مواجب آنان می شدند غالباً مبارزه با استعمار همراه با مبارزه با استبداد داخلی خودنمایی می كرد. از این رو در وجه سیاسی هم، بیداری اسلامی در وجوه و مظاهر زیر خلاصه می شود:
۱- مبارزه با استعمار خارجی
این یكی از مظاهر بارز بیداری اسلامی است كه قیام های بسیاری را در سرتاسر دنیای اسلام شامل می شود. قیام عرابی پاشا در مصر، مهدی سودانی در سودان، امیر عبدالقادر در الجزایر، مسلمانان شبه قاره در هند، انقلاب عشرین(۱۹۲۰) در عراق، انقلاب الجزایر در برابر فرانسوی ها در قرن بیستم، عمرمختار در لیبی، نهضت تنباكو، ملی شدن صنعت نفت، و قیام رئیس علی دلواری و میرزاكوچك خان وبالاخره انقلاب شکوهمند اسلامی به رهبری امام خمینی در ایران كه همه با تكیه بر اصول قرآنی و اسلامی عدم سلطه ی اجانب بر مسلمانان بود از مظاهر بیداری اسلامی است.
۲- مبارزه با استبداد داخلی
حاكمیت های موجود در كشور های اسلامی عمدتاً نه بر اساس خلافت اسلامی مورد قبول برادران اهل سنت بوده و نه براساس اصل امامت و ولایت مورد قبول فقهای شیعه.
در این حكومت ها كه براساس سلطه ی مستبدانه ی یك خاندان بر مقدرات مردم استوار بوده است انواع ظلم، تجاوز، غارت گری و بی عدالتی در حق توده های میلیونی اعمال می شده است. مشاهده ی حكومت های لیبرال غربی كه براساس آرای عمومی، مجلس قانون گذاری و قانون اساسی اداره می شده است و مقایسه آن اولاً با اصول بیعت، شورا و علم و عدالت حاكم كه از مسلمات اسلامی است و ثانیاً با حكومت های مطلقه و عقب مانده ی موجود، موجب قیام و جنبش مردم مسلمان می شده است.
جنبش مشروطیت در ایران و نهضت اعراب در مقابل حكومت عثمانی از این دست است. هرچند در این قیام ها تحریك و دسیسه ی قدرت های غربی و در رأس آن ها انگلستان و نیز روسیه و خط دهی آنان به برخی از انقلابیون دخیل بوده و احیاناً باعث به انحراف كشاندن نهضت شده است، ولی انگیزه ی اصلی مردم آزادی از استبداد داخلی با تكیه بر اصول و ارزش های عدالت خواهانه اسلامی بوده است. در عصر حاضر نیز قیام مردم مصر، تونس، یمن، لیبی و بحرین و... از نمونه های بارز قیامهای مردمی بر ضد حکام مستبد و دست نشانده است.
۳- آزادی خواهی و استقلال طلبی
از اصلی ترین احکام سیاسی اسلامی آزادی ملتها از قید و بند رقیت حکام و اجانب و حاکمیت آنها بر سرنوشت خویش در چارچوب ارزشهای دینی و نیز عدم سلطه کفار و اجانب بر سرنوشت مسلمین است. این اصول قرنها و قرنها در سرزمینهای اسلامی از سوی حکام جنایتکار و استعمارگران اجنبی و در دهههای اخیر توسط استعمار انگلستان، فرانسه، آمریکا، شوروی سابق و... همواره نقض شده است. در موج جدید بیداری اسلامی رهایی از سلطه اجانب، به دست آوردن استقلال کامل سیاسی، فرهنگی و اقتصادی و نیز دست یابی به آزادیهای فردی مشروع از اهداف و آرمانهای فعالان سیاسی مسلمانان و جوانان انقلابی در کشورهای اسلامی بوده است.
۴- وحدت اسلامی
از آرمان های اولیه ی همه ی پیش گامان نهضت بیداری اسلامی، اتحاد امت اسلامی، در برابر بیگانگان و با تكیه بر مبانی دینی بوده است. سیدجمال الدین اسدآبادی، اقبال لاهوری، محمد عبده و… تا امام خمینی و مقام معظم رهبری همه منادی وحدت مسلمانان بوده اند. حتی متعصب ترین رهبران بیداری در طی این دو قرن خواهان چنین وحدتی بوده اند البته راهی كه هر یك برای رسیدن به وحدت می پیمودند دارای ویژگی های خاص خود بود كه به طور خلاصه می توان گفت برخی می گفتند «همه با هم» كه مستلزم گذشت و كوتاه آمدن از برخی ارزش ها و مصالح فردی و اختصاصی اقوام و مذاهب در مقابل مصالح و منافع بزرگ امت اسلامی است و برخی دیگر این شعار را «همه با من» تفسیر كرده اند كه نشان از تعصب و تصویر غلط از وحدت اسلامی است.
تأسیس «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة» در قاهره در اوایل قرن بیستم و قبل از آن تشكل رجال التقریب در آن كشور نشان ضرورتی است كه رهبران دینی برای وحدت اسلامی قائل بوده اند. در شكل گیری انقلاب با شكوه اسلامی ایران و تأسیس نظام مقدس جمهوری اسلامی نیز حضرت امام خمینی پیوسته به این آرمان وفادار و از منادیان آن بوده اند. و این التزام و وفاداری نقشی عظیم در پیروزی انقلاب داشت. پس از رحلت ایشان هم حضرت آیت الله خامنه ای با تأسیس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی گامی مهم در نهادینه كردن این آرمان و سازمان دادن به تلاش های منادیان آن برداشت. یكی از ثمرات این اقدام برگزاری سالانه ی كنفرانس بین المللی وحدت اسلامی و اجتماع علما و متفكران جهان اسلام در تهران است.
۵- احیای اندیشه ی حكومت دینی
اوج تكامل نهضت بیداری اسلامی در بینش رهبران و توده های مسلمان عقیده به لزوم برپایی حكومت اسلامی و تلاش پی گیر و مجدانه در راه آن است. این عقیده در سرتاسر دنیای اسلام طرفدارانی داشته است. و منادیان آن گاهی راه های مسالمت جویانه را برای رسیدن به آرمان مقدس خود پیموده اند و گاهی با تكیه بر اصل جهاد و مبارزه ی مسلحانه گام در این راه نهاده اند.
این مبارزه با افت و خیز های فراوان در كشور های اسلامی روبرو بوده است. اما كامل ترین آن كه به پیروزی قاطع و شكوه مند در برابر استبداد داخلی و استعمار خارجی نایل شد، انقلاب مقدس اسلامی ایران به رهبری عالم مجاهد و فقیه نواندیش حضرت امام خمینی بود و دارای همه ی ویژگی های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی حركت بیداری اسلامی بود و با تكیه بر ارزش های خالص دینی بدون اثرپذیری از شرق و غرب حتی با مخالفت آن ها به پیروزی چشم گیر رسید. و هم زمان، استبداد و استعمار را از كشور بیرون راند و اثر قاطع و فراگیر بر همه نهضت های بیداری در جهان اسلامی گذارد و اسلام را به عنوان یك قدرت تعیین كننده وارد معادلات سیاسی جهان كرد.
ج- مظاهر بیداری اسلامی در وجه اجتماعی آن
بیداری اسلامی در صحنه های اجتماعی جوامع اسلامی و غیراسلامی كه مسلمانان در آن زندگی می كنند نیز دارای مظاهر و نمود های فراوانی است. این جلوه ها نشان دهنده ی میزان باور و عقیده مسلمانان به ارزش های دینی و تلاش آن ها برای اجرای آن در زندگی فردی و اجتماعی خود است. از جمله این مظاهر به موارد زیر اشاره می شود:
۱- احیای شعائر دینی
توجه مسلمانان به شعائر و سنت های دینی در نوع سلوك فردی و اجتماعی، اعیاد، جشن ها، مراسم، نوع لباس پوشیدن و چهره ی ظاهری خود از نشانه های نفوذ اسلام در روح و جان آن ها است.
ساختن مساجد و عبادت گاه ها، حضور در نماز های جمعه و جماعات، پوشیدن حجاب اسلامی توسط زنان و آرایش اسلامی توسط مردان، تأسیس مؤسسات خیریه ی اسلامی، صندوق های مالی و بانك های بدون ربا، قرائت و حفظ قرآن مجید، ظاهرشدن جوانان مسلمان و اقشار نخبه جوامع مثل هنرمندان، گویندگان، اساتید دانشگاه، دست اندرکاران فیلم، تأتر و سینما با چهره ی اسلامی در دانشگاه ها، وسایل ارتباط جمعی مثل تلویزیون، روزنامه، مجله و… همه، نشانه ی بارز نفوذ فراگیر ارزش های بیداری اسلامی در زوایای فكر و جان آن ها است. این پدیده، امروزه اختصاص به كشور یا منطقه ی خاصی ندارد بلكه در سراسر جهان اسلام به صورت الگوی عمومی و قابل پیروی تبدیل شده است. حتی كشور های غیر اسلامی مثل آمریکا، روسیه و کشورهای اروپایی هم مجبور اند در فرودگاه ها، زندان ها، سربازخانه ها و… محلی برای نماز خواندن مسلمانان اختصاص دهند یا برای اجرای کنترل شده آئینهای مذهبی مسلمانان در این اماکن عالم و روحانی استخدام کنند. استعمار غربی هم با توجه به حساسیت این جلوه ها بسیار هراسناك شده و پرچم مبارزه با این ظواهر را بر دوش گرفته است. مبارزه دولتها و مجالس قانونگذاری کشورهای غربی با حجاب اسلامی دختران مسلمان نمونه یی از این حساسیت و خوف استعمارگران است. آنها با دست زدن به انواع حیلههای تبلیغاتی و فشارهای غیر قانونی و سلب حقوق اولیه مسلمانان از آنان، در پی گسترش جو اسلام هراسی و شیعه هراسی در جوامع غربی هستند.
۲- توجه به تربیت اسلامی
از مظاهر روی آوری مسلمانان به اسلام و گسترش موج بیداری اسلامی در عصر حاضر اهتمامی است كه آنان به تعلیم و تربیت فرزندانشان و تعمیق باور های دینی و آموزش احكام الهی به آنان دارند. گسترش مدارس اسلامی، كتب نشریات و ادبیات دینی در قالب داستان، شعر، قصه های قرآنی، آموزش های اخلاقی، بازی های رایانها ی اسلامی و… در سرتاسر كشور های اسلامی و در بین اقلیت های مسلمان در جوامع غربی نشان از پدیده ی مباركی است كه در بین مسلمانان ظهور كرده است. این حركت اعتقاد به اسلام را در عمق جان های نسل نوخاسته و جوان جای داده از آنان سربازانی برای نهضت جهانی اسلام تربیت می كند به گونه یی كه امروزه معتقدان به اسلام و دل باختگان به آیین محمدی در میان نسل جوان درس خوانده دانشگاهی و دبیرستانی و فارغ التحصیلان مراكز علمی بیش از هر زمان دیگری است.
این نسل پرشور و با نشاط حاضر به هرگونه فداكاری و جان فشانی در راه اهداف مقدس الهی است و آینده ی درخشانی را برای نهضت جهانی اسلام نوید می دهد.
۳- بازگشت به فرهنگ اصیل اسلامی
در طی دهها سال سلطۀ غرب بر جهان اسلام، گسترش فرهنگ غربی، فساد اخلاقی و ضد ارزشهای اجتماعی آنها همیشه از اهداف استعمارگران بوده است. این هدف از راه آموزش و پرورش، دانشگاهها، روزنامهها و مجلات و نیز رادیو، تلویزیون و سینما و در قالب شعر، ادبیات و هنر پیوسته در بین جوانان مسلمان ترویج شده است. غربیها برای یکسان سازی فرهنگی و جهانی سازی ارزشهای غربی دست به هر کار زدهاند و از هر وسیله مشروع و نا مشروع استفاده کردهاند، اما در جریان حرکت بیداری اسلامی ، آنچه بالعیان مشاهده میشود، سرخوردگی نسل جدید از این بی فرهنگیها، غرب زدگیها و مفاسد اجتماعی و در نتیجه روی آوری ملتها به سوی ارزشهای خودی و فرهنگ اصیل اسلامی است که نمونههای آن در رفتار اجتماعی، آرایش فردی و نوع لباس پوشیدن و اخلاق و عادات جوانان دختر و پسر آشکار است.
آن چه در نوشتار فوق به اختصار آمد نمود های عینی حركت بیداری اسلامی در جهان معاصر از جنبه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بود. باید دانست كه شخصیت های بزرگی در جهان اسلام از شبه قاره، ایران، خاورمیانه ی عربی و شمال آفریقا در این راه پرچم دار حركت و نهضت بوده اند. مصلحانی چون سیدجمال الدین اسدآبادی، محمدعبده، رقاعة الطهطاوى، كواكبی، شیخ شلتوت، دكتر محمد اقبال لاهوری، ابوالاعلی مودودی، حسن البناء، سید قطب، میرزای شیرازی، میرزای نائینی، آخوند ملامحمد كاظم خراسانی، آیت الله سیدابوالقاسم كاشانی، آیت الله طالقانی، شهید مطهری، سیدمحسن امین عاملی، سیدشرف الدین، علامه طباطبایی و در رأس همه امام خمینی كه هر یك جنبه هایی از حركت تجدید حیات اسلام را راهبری كرده اند و در نهضت خویش پیروزی هایی به دست آورده و یا احیاناً با كاستی هایی روبرو بوده اند.
پرداختن به روند مبارزاتی و حركت فكری احیاگران نیز مقوله ی مهمی است كه امید است دیگران به آن دست یازیده، روشن گر راه نسل حاضر باشند.
اما آنچه به عنوان نتیجه ی این نوشته ی مختصر قابل ذكر و تأمل است این است كه اسلام و مسلمانان بیدار شده اند. این آتش فشان خاموش دو قرن است كه از فوران تازه اش می گذرد. و در روزهای اخیر زبانههای آن سراسر شمال آفریقا و منطقه خلیج فارس را فرا گرفته و آتش به خرمن حکام ستمگر و غرب زده و اربابان آنها افکنده است. باید ریشه های این حركت و جنبش را شناخت. نقاط قوت وضعفش را تشخیص داد. موانع سرراهش را ارزیابی كرد خطوط انحرافی، افراط ها و تفریط ها را برای هدایت و تقویت آن تحلیل كرد. و با بهرهگیری از همۀ فرصتهای مادی، معنوی و تبلیغاتی به حمایت آن برخاست. این وظیفه بیش از هركس بر شانه ی علمای اسلام و نخبه گان جوامع اسلامی سنگینی می كند، آنان كه چراغ راه امت و وارث انبیاء هستند و مركب قلم شان از خون شهداء برتراست.
