نگاهی به موقعیت فکری و فرهنگی مغرب در جهان عرب(بخش سوم)

نوشته ذیل، بخش سوم از مقاله ای با عنوان«نگاهی به موقعیت فکری و فرهنگی مغرب در جهان عرب» است که به بررسی وتشریح اختصاصات اندیشه ورزی کنونی درمغرب و جایگاه آن در جهان عرب می پردازد.
******
در بخش اول و دوم این نوشتار به جایگاه ممتاز مغرب در جهان عرب و برخی از اسباب و زمینه های این امتیاز اشاره شد. ریشه داری اخلاقی اهل مغرب که در افق فکری جهان عرب خودنمایی نموده و سایر سرزمین های عربی را به خود متوجه می ساخت و ضمن ایجاد فضای اخوت اسلامی زمینه طرح نظام های فکری نوین را فراهم می نمود، از حقایقی بود که مورد تاکید قرار گرفت. در این بخش به اختصاصات اندیشه ورزی کنونی مغرب و جایگاه آن در جهان عرب و برخی ملاحظات در این باره می پردازیم و اما چند ویژگی فضای فکری و اندیشه ورزی مغربی:
1-تفکر فعلی در مغرب رویکردی معرفتی دارد به این معنا که به مسائل مربوط به پرسشگری از بنیانهای معرفت و لوازم آن اشتغال دارد و این امر یکی از اختصاصات اندیشه جهانی از نیمه دوم قرن بیستم به این سو نیز هست و این نحوه از رویکرد از این جهت، عرصه را بر نزاع های متعصبانه و رویه های تکفیری تنگ می سازد و از این روست که اندیشمندان مغربی علی رغم تفاوتهای بنیادینی که در نظام های فکری باهم دارند، اما دست به تکفیر همدیگر نمی گشایند.
در این راستا اشاره می شود، هنگامی که امپراطوری عثمانی رو به اضمحلال رفت و نظام خلافت الغاء شد، خلأیی که در جهان عرب پدید آمد، خلأ نظریه ی سیاسی و نظام حکومتی بود. لذا مشاهده می شود که بخش عظیمی از اندیشه ی مسلمانان و در رأس آنان، اندیشه ورزان اولیه ی مصری مانند: علی عبدالرازق، رشیدرضا و... صرف نظریه پردازی سیاسی و ارائه مدل حکومت جایگزین می شود و از این جهت مواجهه ی آنان یک مواجهه ی معرفتی به معنای امروزی نبود و این برخلاف مواجهه ی کنونی مغربی ها با شرایط جدید است، که مواجهه ای معرفتی و حول قضایایی مانند میزان واقع نمایی عقل، اعتبار فلسفه ، میزان روایی شناخت دینی، الگوی تعامل با میراث، نقد عقل عربی و اسلامی و موضوعاتی این چنینی است و از این جهت مدل اندیشه ورزی نوین مغربی، عمیق تر از مدل نسل های اولیه اندیشه ورزی نوین اسلامی است، و البته این مدل از اندیشه ورزی در کشورهای دیگر هم یافت می شود اما در مغرب رویکرد غالبی است.
2_ فضای فکری کنونی مغرب بسیار مسأله آلود است و همین کثرت مسائل و پرسشهااست که فضای اندیشه ورزی آن را پرتب و تاب و متراکم ساخته است و اساساً هرگاه نظریه پردازی ها در بر خی زمینه ها، فزونی می گیرد نشانه ی وجود مسائل و دغدغه های فراوان است و ازاین جهت آنچه در مغرب در رأس پرسش ها و دغدغه ها قرار دارد و نیروی محرک روشنفکری و نظریه پردازی آن دیار است، چند مسئله مهم است که عبارتند از: مسأله ی هویت تاریخی، نحوه ی تعامل با میراث و گذشته و نحوه ی حضور معرفتی در دنیای جدید.
3_اندیشمند مغربی صبغه ای نقادانه دارد . در میانه ی این نقد ، بازخواست و بازخوانی نسل های اولیه ی اندیشمندان نوین اسلامی، جایگاه ویژه ای دارد. از باب مثال بازخواست محمد عبده و سید جمال و سایر اندیشمندان متقدم، به عنوان پیشقراولان اندیشه ورزی نوین اسلامی، رواج و یژه ای دارد. نقد «عقل عربی» از مواردی است که در پروژه ی اندیشمندان نوین عربی دیده میشود و در نوع خود بی سابقه بوده و نقل است که وقتی «ژاک دریدا» فیلسوف ساختار شکن و پست مدرن فرانسوی، بر انتشار کتاب نقد«عقل عربی»، محمدعابدالجابری اطلاع یافت ، تاکید نمود که جهان عرب با این کار، وارد مرحله نوینی از اندیشه فلسفی و انتقادی شده است.
4-به یک معنا میتوان اندیشه ورزان فعلی مغرب را اندیشه ورزانی حرفه ای قلمداد کرد، زیرا اغلب آنان برای خود پروژه های کلانی را تعریف نموده و در کارهای خود این هدف را دنبال می کنند و این برخلاف روشنفکران غیر حرفه ای و ابتدایی است که تالیفات پراکنده ای دارند. از باب مثال میتوان به «محمد عزیز الحبابی» اشاره نمود که پروژه کلان «فلسفه شخصانیت» را که فلسفه ای تاسیسی است، دنبال می کند و یا «عبدالله العروی» را نام برد که به دنبال تولید «پدیدارشناسی روح عربی» است و در این باره او را با هگل و مارکس در آلمان شبیه می دانند و یا «طه عبدالرحمن» که پروژه علم نوین «فقه الفلسفه» و تاسیس مدرنیته اسلامی را در سر می پروراند و...
بعد از بیان اختصاصات اندیشه ورزی نوین مغربی، اشاره می شود که حجم عظیم تولیدات فکری مغربی ها در جهان عرب امر ملموسی است که با مراجعه به کتاب هایی که درباره ی اندیشه معاصرمسلمین نوشته می شود و یا فهرست پایان نامه های علوم انسانی کشورهای اسلامی به راحتی قابل استنباط است و نسل فزاینده ی اندیشمندان کنونی مغرب هم مؤیدی بر این مطلب است.
با این وصف، این مدل از اندیشه ورزی و ملاحظه ی این تأثیرگذاری و موقعیت ممتاز آن در جهان عرب برخی چالش ها را هم به دنبال دارد که از باب نمونه به چند مورد از این چالش ها اشاره می شود:
1_ حجم عظیم پروژه های فکری اندیشه ورزان مغربی با تضارب و تشتتی که در بین آن ها وجود دارد، در صورت ورود به حوزه ی فکری سایر بلاد اسلامی، باعث نوعی سردرگمی و آشفتگی فکری می شود و این آشفتگی در سرزمین هایی که تأخر در مباحث اندیشه ورزی نوین دارند، دوچندان خواهد بود.
2_علی رغم این که در میان اندیشمندان مغربی ، کسانی وجود دارند که علقه ی تمدنی اسلامی نیرومندی دارند و ضمن پاسداشت اصالت های اسلامی با عطف عنان به سرمایه های بومی موجود در زیست جهان اسلامی نظریه پردازی می کنند و در خور ستایش و تمجید و ترویج هستند؛ اما بخش عظیمی از پروژه های اندیشه ورزی نوین مغربی هم با اختصاصات و فضای اندیشه پست مدرن هم خوانی داشته و هرچند مشتمل برابعاد انتقادی و آزادی بخشی قابل ستایشی است، اما به لحاظ متزلزل نمودن بنیان های فکری و امور ثابت اندیشه ی متعارف اسلامی ، می تواند یک چالش جدی باشد واساساً اندیشه ی پست مدرن با این که استقلال فرهنگ ها را به رسمیت می شناسد اما بنیان های ثابت اندیشه مانند واقع نمایی عقل و علم جهان شمول و ... را متزلزل می نماید و از این جهت با گفتمان دینی که بر بنیان های ثابتی بناء نهاده شده و فضای فکری غالب سرزمین های اسلامی است ، در تعارض است.
نتیجه سخن اینکه موقعیت فکری مغرب ، موقعیتی رو به رشد و در خور تامل است و ضمن نکات مثبتی که در خود داشته و باعث رشد تفکر آزاد در جهان عرب می شود و عرصه را بر افکار تکفیری و متصلب موجود در برخی سرزمینهای عربی تنگ می سازد، اما مواجهه با آن از جانب نهادهای علمی و فضای افکارعمومی جوامع عربی و اسلامی ، باید عالمانه و و توام با احتیاط و با اتخاذ رویه ای نقدی باشد.
نویسنده : هادی بیگی ملک آباد دکترای اندیشه معاصر مسلمین