مؤلف: حبیب كاظم خانی (عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت معلّم آذربایجان)
بی تردید، مسأله حیات پس از مرگ، یكی از دغدغه های اصیل و دیرین بشری است كه عمری به درازای عمر بشر دارد.
اشتراک گذاری :
خبرگزاری تقریب (تنا): چكیده بی تردید، مسأله حیات پس از مرگ، یكی از دغدغه های اصیل و دیرین بشری است كه عمری به درازای عمر بشر دارد؛ چه، هر انسانی به تجربه دریافته كه مرگ واقعیتی است كه گریز و گزیری از آن نیست، و به ناچار باید آن را پذیرفت و با آن كنار آمد. از این رو، این مسأله از دیر باز یكی از دل‌مشغولی‌های عموم انسان‌ها، خاصّه متفكّران، بوده است. از همین رو متفكران به قدر وسع كوشیده‌اند تا گره‌ای از كار فروبسته این مسأله بگشایند و به این پرسش مهمّ و سرنوشت ساز پاسخ دهند كه آیا واقعاً از پسِ امروز، فردایی در كار هست یا نه؟ و اگر احیاناً هست، كیفیت آن به چه صورت است و چه سرنوشت محتومی در انتظار آدمی است؟ از آنجا كه بقای پس از مرگ یكی از آموزه های دینی و از اجزا و عناصر مهمّ و مشترك نظام اعتقادی بسیاری از ادیان جهان است، در این مجال و مقال میكوشیم تا در حدّ توان، ضمن اشاره به سابقه این عقیده در میان اقوام و ملل ابتدایی، نظر ادیان بزرگ جهان، خاصّه دین اسلام، را در این باب به تصویر بكشیم.
آخرت شناسی اقوام و ملل گذشته
آنچه از مطالعه و تحقیق در تاریخ زندگانی ملل و اقوام گذشته و نیز از كاوش‌های باستان‌شناسان و پژوهش‌های مردم‌شناسان به دست می‌آید، این است كه حیات پس از مرگ دغدغه‌ای همگانی بوده است و اغلبِ انسان‌ها به نحو اسرارآمیزی معتقد بوده‌اند كه از پس امروز، فردایی هست كه باید در آن محكمه عدالت حاضر شوند و پاسخگوی اعمال و كردار خود باشند.
عقیده به حیات پس از مرگ در میان ملل گذشته سبب شده بود كه آنان برای جلوگیری از بازگشت مردگان یا رفع برخی از نیازهای آنان تدابیری اتّخاذ كنند كه برخی از آنها عبارتند از: قرار دادن انبوهی از سنگ بر روی جسد مرده، بستن بدن مُرده با طناب‌های محكم، فرو بردن چوبی نوك تیز در سینه مرده و دوختن جسد او به زمین، تقدیم هدایا به مُرده پس از دفن جسد، كاشتن خار در اطراف قبر و در خط مسیر گورها، دفن خوراكی‌ها، جواهرات و انواع وسایل دفاعی به همراه جسدِ مرده و زنده به گور كردن زنان و خدمتگزاران میت همراه با او.(۱)
آخرت شناسی آیین هندو
آیین هندو یا هندوئیسم از ادیان بسیار كهن جهان است. این آیین شكل تحوّل یافته آیین برهمایی است كه آیین قوم آریایی هندوستان بوده، و خودِ آیین برهمایی شكل تكامل یافته آنیمیسم (جان‌گرایی) است كه آیین باستانی بسیاری از اقوام گذشته بوده است. براساس این آیین، همه مظاهر طبیعت روح دارند و با تقدیم قربانی و نیز با نیایش و ستایش می‌توان آنها را بر سر مهر آورد و مورد بهره برداری قرار داد.(۲)
آیین هندو، همانند سایر ادیان، آموزه حیات پس از مرگ و فناناپذیری و جاودانگی روح را می‌پذیرد و آن را در قالب نظریه تناسخ یا تولّد دوباره ـ كه وجه مشخّصه این آیین است ـ عرضه میكند. تناسخ بدین معناست كه روح پس از مرگ بدن كنونی، بر حسب اعمال گذشته خود، در قالب جدیدی حلول میكند.
به نظر برخی از معتقدان به تناسخ، تولّد دوباره یا بازگشت مجدّد انسان‌ها به این جهان بر حسب نوع اعمال گذشته‌شان ممكن است به یكی از چهار صورت زیر باشد: ۱. حلول روح شخص متوفّی در جمادات (رسخ)؛ ۲. حلول روح شخص متوفّی در نباتات (فسخ) ۳. حلول روح شخص متوفّی در حیوانات (مسخ) ۴. حلول روح شخص متوفّی در انسان‌ها (نسخ یا تناسخ).
طبق نظر هندوان، گردونه تناسخ و تولّدهای مكرّر در جهانِ پر از رنج و محنت تا زمان دستیابی به موكشَه یعنی "رهایی" كه مرتبه روحانی كمال محض است، همواره ادامه خواهد داشت. به تعبیر دقیق‌تر، موكشه زندگی ابدی است كه در آن روح از همه آلام و رنج‌های دنیوی، آزاد میشود و ماهیت روحانی پاك و اصلی خود را باز می‌یابد. رسیدن به موكشه یا مرحله رهایی به یكی از سه طریق معرفت، عدم دلبستگی یا عدم تعلّق (راه عمل) و بندگی خدا (راه عشق و ایثار) میسّر است.
شایسته ذكر است كه عقیده به تولّد دوباره یا تناسخ را در وداها (به معنای دانش‌ها)، خصوصاً در ریگ ودا (یعنی، ودای ستایش) كه از متون مقدّس بسیار كهن هندوان است، نمی‌توان یافت. وداها عقیده به بهشت و دوزخ را پذیرفته بودند و انسان‌ها را بر حسب اعمال نیك یا بدشان در زندگی زمینی مستحقّ بهشت یا مستوجب دوزخ میدانستند. البتّه، وداها به بهشت بیش از دوزخ تأكید داشته و لذّت‌های بهشتی را معمولاً به صورت مادّی تصور كرده و از بدنِ ظریف‌تر و جدید روح، شادی و شعف، نسیم ملایم و لطیف، آب گوارا و جوی‌های پر از شیر و غیره سخن به میان آورده‌اند. امّا، فقط در اوپانیشادها (كه نوشته‌هایی فلسفی ـ عرفانی‌اند) ـ با مسأله تولّد دوباره مواجه می‌شویم كه نقش اساسی و محوری در دین هندویی ایفا میكنند. (۳)
آخرت شناسی آیین بودا
آیین بودا شاخه ای از آیین هندو است كه در مخالفت با تعصّب‌های برهمنان به وجود آمده است. این آیین كه آیینی انسان‌گرایانه است، اصلی‌ترین مسأله‌اش، رهایی آدمی از رنج است. به عبارت دیگر، یگانه وظیفه دینی انسان نجات از درد و رنج دنیوی است، به این ترتیب كه به چهار حقیقت شریف معرفت بیابد كه عبارتند از: الف) در هر جای دنیا رنج وجود دارد؛ ب) رنج، معلول علت‌هایی خاصّ است؛ ج) از بین بردن رنج امكان پذیر است؛ د) راه‌های مشخّصی برای از بین بردن رنج وجود دارد، همچنین به قواعد هشت‌گانه كه راهی میانه بین ریاضت شاقّ و افراط در لذّاتند عمل كند. راه‌های هشت‌گانه یا هشت قانون بزرگ زندگی عبارتند از: دیدگاه درست؛ اندیشه درست؛ سخن درست؛ رفتار درست؛ معاش درست؛ كوشش درست؛ توجّه درست و تأمّل درست.
آخرت شناسی این آیین، شبیه آخرت شناسی آیین هندو است. براساس تعالیم بودا، زندگی آدمی با مرگ جسمانی پایان نمی‌پذیرد، بلكه بر حسب اعمال گذشته خود در زندگی، در قالب بدن دیگری در همین دنیا به حیات خود ادامه میدهد،(۴) با این توضیح كه اگر كسی عملی را از روی دلبستگی انجام دهد، سبب به وجود آمدن نیروهایی در زندگی خواهد شد كه آن نیز موجب تولّد دوباره (تناسخ) میشود. این گردونه تناسخ تا تصفیه كامل و رسیدن آدمی به مقام "نیروانا" ادامه پیدا میكند؛ اما، در اثر اعمالی كه بدون وابستگی انجام گیرد، از تولّد دوباره جلوگیری میشود و مانند دانه‌های سرخ شده، گیاهی از آن نمی‌روید وآدمی بلافاصله به مقام نیروانا نایل میشود.
گفتنی است كه گرچه این آیین اهمیت فوق‌العاده‌ای برای مقام نیروانا قائل است، ماهیت و حقیقت آن در هاله‌ای از ابهام فرورفته است. فقط گاهی از آن به پایان وجود، جزیره منفرد و اقلیم آسایش یاد میكنند. به تعبیر دیگر، می‌گویند كه نیروانا، مقام یا مرتبه‌ای از وجود است كه كاملاً روحانی و آزاد از انواع رنج‌های زندگانی جسمانی است.(۵)
گرچه تناسخ به معنایی كه در آیین هندو و بودا آمده باطل می‌باشد و فیلسوفان و متكلمان مسلمان ادله متعددی در رد آن آورده‌اند،(۶) ولی اصل این اعتقاد نشان از باور به حیات پس از مرگ دارد.
آخرت شناسی آیین زرتشت
آیین زرتشت، از آیین‌های ایران باستان، یعنی ایران پیش از اسلام، است. مؤسّس یا پیامبر این آیین، زردشت (دارنده شتر زرد) نام دارد كه بنابر قول مشهور قدمت آن به ۶۶۰ قبل از میلاد میرسد. این آیین، امروزه پیروان زیادی ندارد و بیشتر آنان در هندوستان ـ كه به پارسیان هندی معروف‌اند ـ و برخی شهرهای ایران مانند تهران، كرمان، یزد و شیراز زندگی میكنند.
این آیین نیز مانند سایر ادیان، حیات پس از مرگ و بقای روح انسان و در نتیجه روز جزا و اجرای عدالت در سرای دیگر را می‌پذیرد. براساس آموزه‌های این آیین، روح انسان پس از كوچ از این دنیا، مراحلی را طی میكند كه عبارتند از: جدایی روح از تن (مرگ)، داوری انفرادی، عبور از پل، بهشت، دوزخ و برزخ، روز قیامت، تن پسین، داوری نهایی و جمعی، گذشتن از آزمایش ایزدی، فرشگرد (عمل تازه و نو كردن كل هستی).
تفصیل مطلب اینكه بر اساس تعالیم زرتشت انسانی كه دچار مرگ جسمانی شده است، روحش از تن جدا میشود و به مدّت سه روز در اطراف جسد باقی می‌ماند و درباره اعمال گذشته‌اش می‌اندیشد. بامداد روز چهارم، روح انسان جسد را به كلّی ترك میكند و راهی جهان دیگر میشود. در این سفر روحانی، اعمال افراد به صورت دختری زیبا یا پیر زنی فرتوت و ترشرو بر او ظاهر میشوند و او را تا رسیدن به مقصد همراهی میكنند.
ارواح مردگان پس از ورود به عالم دیگر، برای قضاوت و داوری انفرادی در محضر عدل اهورامزدایی حاضر میشوند. در این مرحله ایزد رَشن با ترازوی خویش اعمال نیك و بد انسان را كه قبلاً توسّط موكلانش در طول زندگی مادی ثبت و ضبط شده‌اند، می‌سنجد.
پس از داوری انفرادی، نوبت به عبور از پلی به نام "چینوات" كه برای جداسازی نیكان و بدان به وجود آمده است، میرسد. همه افراد برای رسیدن به بهشت و دوزخ باید از این پل عبور كنند. كسانی كه ثوابشان بیشتر و سنگین‌تر باشد، پل زیر پایشان گسترده و پهن میشود و به راحتی و به سلامت از آن می‌گذرند و وارد بهشت میشوند، ولی افرادی كه گناهشان سنگینی بكند، پل زیر پایشان بسان شمشیر برّان در می‌آید و نمی‌توانند از آن عبور كنند و در نتیجه به دوزخ كه زیر پل است، سرنگون میشوند. امّا آنان كه گناه و ثوابشان برابر باشد تا روز رستاخیز در محلّی به نام "همیستگان (برزخ)" به سر می‌برند و معذّب میشوند. زمانی رستاخیز میشود كه آخرین موعود زرتشتی به نام "سوشیانس" ظهور میكند و دوران نه هزار ساله گیتی به پایان میرسد. در روز رستاخیز، ارواح مردگان به همراه بدن‌هایشان مجدّداً برای قضاوت عمومی و كلّی در محضر عدل اهورایی حاضر میشوند. پس از این قضاوت و داوری، نیكان و بدان با تن و جسم خود وارد دوزخ و بهشت میشوند. مجرمان به مدّت سه روز مجازات میشوند. مجازات بدكاران چنان سخت است كه به نظر آنان نه هزار سال جلوه میكند. پس از پایان سه روز نهایی، شهابی از آسمان فرومی‌افتد و زمین و مافیها را ذوب میكند و سیلی سوزان از فلزّات گداخته بر روی زمین جاری میشود و نیكان و بدان هر دو باید از این سیل بگذرند. عبور از این سیل "آزمایش ایزدی" خوانده میشود و گنهكاران، با عبور از آن، گناهانشان زایل میشود و از آن به بعد نیك و بد یكی میشود و همه از پارسایان به شمار میروند، با این تفاوت كه شادی پارسایانِ واقعی به مراتب زیادتر از شادی گناهكارانی است كه به سبب مجازات و عقوبت پاك شده‌اند.
سرانجام، اهورامزدا پس از انجام آزمایش ایزدی به كمك روان‌های نیكان و موجودات اهورایی كه اعمال رستاخیز را بر عهده دارند، اهریمن را در نبرد نهایی شكست میدهد و از بین می‌برد. با از بین رفتن اهریمن و ابزارهایش، جهان خلقت اهورایی و آنگاه عمل فرشگرد آغاز میشود، به این معنا كه عالم فراخ و همه جا بهشت میشود. از آن روز به بعد، مردمان به دور از پیری، بیماری و درد و مرگ در این سرزمین فرشگردی، جاودانه خواهند زیست.(۷)
شایان ذكر است كه زرتشتیان رستگاری در هر دو جهان را از آن كسانی می‌دانند كه با اندیشه، گفتار و كردار نیك زیسته‌اند. یعنی هر كس با ابزارهای اهورایی كه برای شناسایی خوب و بد در اختیار دارد، می‌تواند با انتخاب اندیشه، گفتار و كردار نیك در این جهان، سرنوشت روانش را در زندگی بعدی رقم بزند. به عبارت دیگر، زرتشتیان معتقدند كه "هر كسی آن درود عاقبت كار كه كشت".(۸)
سخن آخر در باب آخرت شناسی زرتشتیان این است كه پیروان آیین زرتشت، جسد مرده را به آب، خاك و آتش نمی‌سپارند، چون آنها را مقدس می‌دانند، بلكه آنان تا چندی پیش اجساد را به دور از مردم بر بالای كوه در جاهایی كه آنها را "برج خاموشان" می‌گفتند قرار می‌دادند تا طعمه عقابان و كركسان و سایر لاشخوران گردد. پس از مدّتی استخوان‌های مردگان را گرد آورده در چاهی كه آن را "استودان (استخوان‌دان)" گویند می‌ریختند و آن استخوان‌ها در آنجا می‌ماندند و می‌پوسیدند. ولی اكنون آنان مردگان خود را در برج خاموشان یا در دخمه نمی‌گذارند، بلكه بالغ بر چهل سال است كه مردگان را در اطاق‌های كوچك ساخته شده از سیمان در محلی به نام "قصر فیروزه" در شرق تهران میگذارند.(۹)
آخرت شناسی یهودیت
به نظر میرسد كه قابل اعتمادترین مدرك برای كسب اطّلاعاتی صحیح درباره آخرت شناسی یهودیت دو كتاب مقدّس آنان، "تَنَخ" (عهد عتیق)(۱۰) و "تلمود"،(۱۱) است.
از بررسی كتاب "تَنَخ"، خصوصاً بخش اسفار خمسه تورات، چنین برمی‌آید كه این كتاب فاقد هر گونه اندیشه صریح و روشن نسبت به عالم آخرت است. با وجود این، در بخش‌های دیگر كتاب مذكور عبارات و تعابیری به كار رفته كه به نحو ضمنی بر جهان بازگشت و عالم پس از مرگ دلالت دارند. لیكن، همان مطالب مطرح شده غالباً متفرّق، محدود و مبهم بوده و تحت عناوین "داوری"، "نجات"، "ابدالآباد"، "پیوستن اسماعیل بعد از مرگ به نیاكان و اجداد خود" و... آمده است.(۱۲)
بنابراین، از آنچه گفته شد، چنین برمی‌آید كه در خود كتاب مقدّس یهودیان تصویر روشنی از جهنّم و بهشت وجود ندارد و نظریه رستاخیز در دورانِ بعد از كتاب مقدّس مطرح شده است. امّا در "تلمود" كه تفسیر و تأویل تورات است، اعتقاد به رستاخیز از اصول دین و ایمان یهودی معرّفی میشود و انكار آن گناهی بزرگ و نابخشودنی انگاشته میشود. با این حال، گروهی از یهودیان به نام صدوقیان عقیده به رستاخیز مردگان را مردود میدانستند؛ زیرا معتقد بودند كه از این موضوع در اسفار خمسه تورات سخنی به میان نیامده است.
از این یك مورد كه بگذریم بقیه یهودیان اصل اعتقادی رستاخیز را باور دارند. با وجود این، در جزئیات مسأله رستاخیز دیدگاه‌های متفاوتی را اتّخاذ كرده‌اند. گروهی از یهود رستاخیز را از آن همه و گروهی دیگر زندگی آینده و پاداش را از آنِ عادلان و نیكوكاران می‌دانند و معتقدند كه شریران و بدكاران با مرگ جسمانی برای همیشه نابود خواهند شد. افزون بر این، معتقدند كه واقعه عظیم و شگرف رستاخیزِ مردگان در ارض مقدّس فلسطین رخ خواهد داد و مردگانی كه خارج از ارض مقدّس باشند و در عین حال مستحقّ پاداش باشند، اجسادشان باید قبل از رستاخیز به ارض مقدّس انتقال یابند.(۱۳)
حاصل آنكه، اطلاعات صحیح و روشن در باب آخرت شناسی یهودیت در كتاب مقدّس یهودیان یافت نمی‌شود. امّا وقتی كه كتاب تلمود را بررسی می‌كنیم ـ صرف‌نظر از اختلاف نظرهایی كه در جزئیات امر در بین گروه‌های مختلف یهودی وجود دارند ـ می‌توانیم به تصویری نسبتاً روشن از روز داوری، رستاخیز مردگان، محاسبه اعمال نیك و بد انسان‌ها توسط خداوند و بهشتی یا جهنّمی شدن انسان‌ها براساس اعمال نیك و بدشان در این دنیا دست یابیم.
آخرت شناسی مسیحیت
آخرت شناسی مسیحیان ریشه در "كتاب مقدّس" (عهد جدید و عهد عتیق)(۱۴) آنان دارد و نسبت به آخرت شناسی یهودیان زنده و روشن است. با وجود این، در كتاب مقدّس مسیحیان درباره كم و كیف حقایق پس از مرگ خصوصاً بهشت و جهنّم كمتر سخن رفته است.
مطالبی كه در"كتاب مقدّس" مسیحیان در باب جهان آخرت عنوان شده، غالباً تحت عناوین گوناگونی مانندِ روز رستاخیز، كیفر و جزا، داوری، آمرزش گناهان، ملكوت آسمان، حیات جاویدان، جهنّم و... آمده است.(۱۵)
آخرت شناسی مسیحیان را ـ با همه ابهاماتی كه دارد ـ اجمالاً می‌توان به شرح زیر به تصویر كشید.
مسیحیان معتقدند كه ارواح آدمیان با مرگ جسمانی از بین نمی‌روند، بلكه باقی می‌مانند و بلافاصله برای قضاوت و داوری اوّلیه (داوری خاص) در محكمه عدل الهی حاضر میشوند. این داوری بر طبق اعمال نیك و بد افراد در زندگانی مادّی صورت می‌گیرد. در این مرحله، نیكان و پاكان به بهشت میروند و گناهكاران كه زندگانی‌شان را در سرپیچی از امر خدا گذرانده‌اند، سریعاً به دوزخ فرستاده میشوند. امّا كسانی كه تكلیفشان مشخّص نیست، یعنی كسانی كه در زندگانی زمینی‌شان به گناه آلوده شده‌اند و در عین حال خالصانه توبه و اظهار ندامت كرده‌اند، ابتدائاً به برزخ فرستاده میشوند و پس از پاك شدن به بهشت میروند.
اما داوری نهایی (داوری عام) پس از رستاخیز مردگان انجام می‌گیرد. رستاخیز مردگان زمانی روی میدهد كه دنیا به پایان برسد و دنیا زمانی به پایان میرسد كه به خواست و اراده الهی عیسی مسیح به عنوان داور نهایی دوباره ظهور كند و انجیل را تعلیم جهانی دهد و همه یهودیان به آیین مسیحیت بگروند.
در این رستاخیز، ارواح تمام انسان‌ها به همراه بدن‌هایشان با همه ویژگی‌های خود زنده می‌گردند و در برابر خدا برای ارزیابی و داوری نهایی، براساس اعمالشان در زندگی دنیوی حاضر میشوند. در این داوری، كسانی كه اعمالشان بر طبق تعالیم عیسی بوده باشد، به بهشت میروند و كسانی كه بی‌تقوا و گناهكار باشند، مستوجب عقوبت‌اند و به دوزخ فرستاده میشوند. دوزخ مكان كیفر ابدی و جدایی دائمی از خداوند است و بهشت مكان یا وضع و حال سعادت‌آمیز از طریق قرب الهی است.(۱۶)
آخرت شناسی دین اسلام
دین اسلام، همانند سایر ادیان، زندگی پس از مرگ جسمانی را پذیرفته است، با این تفاوت كه آخرت شناسی دین اسلام در قیاس با ادیان دیگر جهان، بسیار صریح و شفّاف است.
كتاب مقدس مسلمانان، یعنی "قرآن كریم"، در آیات متعدّدی سیمای آخرت را به تصویر كشیده كه از جمله مهمترین عناصر آن عبارتند از: مرگ، ورود به عالم برزخ، رخدادهای پیش از رستاخیز، نفخ صور، ظهور زندگانی اخروی، حساب اعمال، شاهدان اعمال، جزا، جهنم و بهشت.
اهمیت معاد در اسلام
مسأله حیات پس از مرگ یا معاد یكی از اصول و اركان دین اسلام(۱۷) است و منكر آن خارج از دین اسلام است. از ۶۶۶۶ آیه قرآن مجید، ۱۴۰۰ آیه آن به این امر مهم اختصاص یافته(۱۸) و از اصل توحید كه بگذریم، بیش از هر اصل دیگری از جهات گوناگون مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است كه بیانگر اهمیت فوق‌ا‌لعاده آن است.
قرآن كریم از روز واپسین با اسامی مختلفی یاد كرده است كه هر كدام ویژگی و وجهی از وجوه و بُعدی از ابعاد آن را تبیین میكند، از جمله: یوم‌الدّین (= روز جزا)، یوم‌القیامه (= روز برخاستن)، یوم الحساب (= روز محاسبه)، یوم‌الجمع (= روز جمع شدن)، یوم‌الفصل (= روز جدایی حق از باطل)، یوم‌الحسره (= روز اندوه و حسرت)، یوم‌الخروج (= روز خارج شدن از قبور)، یوم‌البعث (= روز برانگیخته شدن)، یوم‌الآزفه (= روز بسیار نزدیك)، یوم‌الاخر (= روز پایان) و یوم‌الخلود (= روز جاودانگی) و... (۱۹)
افزون بر این، قرآن كریم در مقام مجادله با منكران معاد با به یاد آوردن قدرت بیكران الهی،(۲۰) از راه توجّه به آفرینش نخستین،(۲۱) با ذكر نمونه‌های معاد در طبیعت،(۲۲) با نقل نمونه‌های تاریخی معاد(۲۳) و اینكه انكار معاد فاقد دلیل است(۲۴)، امكان وقوع معاد را خاطر نشان میكند و نیز در پاره‌ای از آیات خود كه عمدتاً بر یكی از اوصاف الهی مانند حكمت الهی(۲۵) و عدالت الهی(۲۶) تأكید میكند، بر ضرورت وقوع معاد صحّه می‌گذارد.
مرگ از نگاه اسلام
از دیدگاه اسلام، هر جنبنده‌ای، از جمله انسان، چشنده مرگ است و فقط تا مدّت معینی می‌تواند در این دنیا باقی بماند. با فرا رسیدن زمان مرگ، خدا یا ملك‌الموت یا دستیاران او روح آدمی را به تمامی می‌ستانند. البتّه، مرگ به معنای انعدام نیست، بلكه بازگشت به سوی خداست كه با انتقال از نشئه دنیا و ورود به نشئه دیگر (آخرت) تحقّق می‌یابد.(۲۷)
قبر و عالم برزخ
پس از آنكه آدمی به عللی دچار مرگ جسمانی میشود، جسد او ـ در صورتی كه در دسترس باشد ـ با آداب و تشریفات ویژه‌ای در حفره‌ای به نام قبر نهاده میشود. براساس اعتقادات اسلامی، روح انسان پس از جدایی از بدن در قالب بدن مثالی (برزخی)، كه محصول اعمال و رفتار خود انسان است، قرار می‌گیرد و تا روز رستاخیز در عالمی به نام عالم برزخ(۲۸) (قیامت صغری) به سر می‌برد.
ورود به عالم برزخ به سبب قطع تعلّق از دنیا و عدم انس با عالم برزخ با سختی فراوان همراه است كه به صورت فشار شدیدی برای انسان جلوه میكند و از این فشار به شب اوّل قبر یا عذاب قبر تعبیر میشود.
پس از ورود به عالم برزخ، دو فرشته به نام‌های نكیر و منكر مؤمنان خالص و كفّار محض را برای تثبیت اصول عقیدتی‌شان مورد سؤال قرار میدهند. آنگاه هر كسی، كم و بیش متناسب با اعمالش متنعّم یا معذّب میشود.(۲۹)
نشانه‌های رستاخیز
طبق آیات قرآن، هنگامی كه در آستانه روز رستاخیز قرار می‌گیریم، یك سلسله حوادث عظیم و دگرگونی و تغییر و تحوّل ناگهانی رخ میدهد كه از نشانه‌های برپایی قیامت به حساب می‌آیند. اینك به نمونه‌هایی از آنها اشاره میشود. در آن روز آسمان به شدّت به حركت درمی‌آید، از هم می‌شكافد، سست میشود، فرو می‌ریزد و به صورت فلزّ گداخته در می‌آید و چون روغن مذاب گلگون میشود. خورشید خاموش و ماه بی‌نور می‌گردند و نهایتاً به هم می‌پیوندند و ستارگان محو و تاریك می‌گردند. خلاصه اینكه، در آن روز آسمان چون طوماری در هم می‌پیچد.(۳۰)
امّا زمین تكان می‌خورد و به لرزه درمی‌آید. كوهها از جای خود كنده شده به حركت درمی‌آیند و سپس منهدم میشوند و به تودهای از شن متراكم و پشمِ زده شده تبدیل میشوند. پس از آن، به صورت غبار درمی‌آیند و متفرّق می‌گردند و نهایتاً از میان میروند و زمین صاف و هموار میشود. همچنین، دریاها شكافته می‌گردند و شعله ور میشوند و.... (۳۱)
نفخ صور
یكی دیگر از نشانه‌های پیدایش رستاخیز، دمیدن در صور یا شیپور است كه از آن به "نفخ صور" تعبیر میشود. قرآن كریم در آیات متعدد با عناوین مختلفی مانند صیحه، زجره، صاخّه و نقر به این حادثه تصریح كرده است. از نظر قرآن، دو بار در نفخ صور دمیده میشود كه در نفخ اوّل، هر كه در آسمان و زمین است جز آنكه خدا خواهد، بی‌هوش میشود. به عبارت دیگر، در این مرحله وضع كنونی این عالم برچیده میشود كه به آن "نفخ موت" نیز می‌گویند. وقتی بار دیگر در صور دمیده میشود، همه آدمیان بر می‌خیزند و گذشتگان و آیندگان به هم می‌پیوندند و برای محاسبه اعمالشان آماده میشوند. از نفخ دوم با "نفخ بعث" یاد كرده‌اند.(۳۲)
رستاخیز عمومی
طبق آیات قرآن كریم، پس از نفخ دوم، همه مردگان از قبرهایشان برانگیخته میشوند و برای محاكمه و رسیدگی به اعمالشان در محكمه عدل الهی حاضر میشوند.(۳۳) سپس، خدای متعال در حضور شاهدان و گواهان، از جمله پیامبران الهی، فرشتگان، زمین، اعضای بدن و پوست بدن،(۳۴) بر اساس قسط و عدل داوری میكند(۳۵) و نامه هر كسی به دستش داده میشود و به آنچه كرده است آگاه می‌گردد.(۳۶) به تعبیر دیگر، هر كسی نتیجه سعی و كوشش خودش را می‌یابد.(۳۷)
پس از صدور و اعلام حكم الهی،(۳۸) نیكوكاران و بد كاران از یكدیگر جدا میشوند.(۳۹) آنگاه، هر كدام برای رسیدن به جایگاه خاصّ خود، از روی پلی به نام "صراط" عبور میكنند. مؤمنان، روسفید و شاد و خندان و به سلامت و آسانی از روی آن عبور میكند و به بهشت روانه می‌گردند(۴۰) و كافران و منافقان، رو سیاه و اندوهگین و با ذلّت و خواری از روی آن پل به ورطه دوزخ سقوط میكنند.(۴۱)
بهشت با همه نعمت‌ها و لذّات جاودانه اش جایگاه مؤمنان و نیكوكاران است.(۴۲) دوزخ با رنج و عذاب ابدیش جایگاه كافران و منافقانی است كه هیچ نور ایمانی در دل‌هایشان وجود ندارد.(۴۳)
نتیجه گیری
از مجموع آنچه گفته شد چنین بر می‌آید كه مسأله حیات پس از مرگ از جمله دغدغه‌های اصیل و دیرین بشری و از اجزا و عناصر مهم و مشترك نظام اعتقادی بسیاری از ادیان است و اكثر آنها بقای روح پس از مرگ را پذیرفته اند، با این تفاوت كه ادیانی چون آیین هندو و بودا معتقد به بقای روح در این جهان، آن هم در كالبد های گوناگون‌اند و به جهان آخرت باور ندارند، ولی آیین زرتشت، یهودیت، مسیحیت و اسلام بر این باورند كه در ورای این عالم، عالمی وجود دارد كه روح پس از جدایی از تن در آن سكنی خواهد گزید.
گفتنی است كه آخرت شناسی در كتاب مقدّس یهودیان بسیار ضعیف است و فقط در كتاب تلمود اشاراتی به آن شده است. در مقابل، دین مسیحیت به مسأله آخرت زیاد تأكید كرده، ولی چندان به جزئیات مسأله نپرداخته است. در این میان، آیین زرتشت و دین اسلام با جزئیات بیشتری به این دغدغه اصیل بشری پرداخته اند. با وجود این، آخرت شناسی دین اسلام در قیاس با سایر ادیان، روشن، ساده و شفّاف است. پی‌نوشت‌ها: ۱ . ناس، جان بی.؛ تاریخ جامع ادیان؛ ترجمه علی اصغرحكمت، تهران: شركت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۲، صص ۲۳-۲۵.
۲ . توفیقی، حسین؛ آشنایی با ادیان بزرگ؛ قم - تهران: سمت - مؤسسه فرهنگی طه - مركز جهانی علوم اسلامی، چاپ هفتم، ۱۳۸۴ صص ۱۳، ۱۴، ۲۴، و ۲۵.
۳ . همان، ص۳۴؛ تیواری، كدارنات؛ دین شناسی تطبیقی؛ ترجمه مرضیه (لوئیز) شنكایی، تهران: سمت، چاپ اول، ۱۳۸۱، صص۱۷ و ۳۱-۳۵.
۴ . از آنجا كه آیین بودا به نظریه گذرا بودن امور معتقد است و هر چیزی را فانی و زودگذر می‌داند و به چیزی دائمی باور ندارد، لذا از دیدگاه این آیین، روح به عنوان جوهری دائمی و ثابت وجود ندارد. روح چیزی جز سیلان لحظات متغیر آگاهی نیست.
۵ . همان ، صص۵۲ و ۶۸-۷۰ ؛ قربانی ، زین العابدین ؛ بسوی جهان ابدی ؛ قم : انتشارات شفق ، چاپ سوم ، ۱۳۷۲ ، صص ۳۵ - ۴۱ .
۶ . برای نمونه می‌توانید به الاشارات و التنبیهات، ابن سینا، ج ۳، ص ۳۵۶ و المبدأ و المعاد، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی با مقدمه و تصحیح جلال الدین آشتیانی، ص ۳۲۴ مراجعه نمایید.
۷ . باقری، مهری؛ دین‌های ایرانی پیش از اسلام؛ تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز، چاپ اول، ۱۳۷۶، صص ۵۷-۵۴.
۸ . مهر، فرهنگ؛ دیدی نو از دینی كهن (فلسفه زرتشت)؛ تهران: نشر جامی، چاپ اول، ۱۳۷۴، صص ۹۶ - ۹۴.
۹ . بنی حسین، محمد صادق؛ ادیان و مذاهب جهان؛ جلد دوم، قم: مولف، چاپ اول، ۱۳۷۲، ص ۸۹۴.
۱۰ . "تَنَخ" از سه حرف "ت" = تورات، "ن" = انبیاء و "خ" = مكتوبات تشكیل یافته و شامل ۳۹ كتاب است كه از نظر موضوع به سه بخشِ ۱) بخش تاریخی؛ ۲) حكمت، مناجات و شعر؛ و ۳) پیشگویی‌های انبیا تقسیم شده است. تَنَخ در نزد مسیحیان به "عهد عتیق" معروف است.
۱۱ . "تلمود" در لغت به معنای آموزش است و در اصطلاح به كتابی بسیار بزرگ اطلاق میشود كه احادیث و احكام یهود را دربر دارد. این كتاب، در واقع، تفسیر و تأویل تورات است و گاهی از آن به"تورات شفاهی" نیز یاد میشود.
۱۲ . بسوی جهان ابدی، صص ۵۰ و ۵۱.
۱۳ . گنجینه ای از تلمود، صص ۳۹۱- ۳۵۱.
۱۴ . كتاب مقدّس به دو بخش نامساوی تقسیم میشود: "عهد عتیق" و "عهد جدید". عهد عتیق را می‌توان كتاب مقدّس یهودیان نیز محسوب كرد و دارای ۴۶ كتاب است (در نسخه‌های یهودی و پروتستانی تنها ۳۹ كتاب یافت میشود). "عهد جدید" به مسیحیان اختصاص دارد و دارای ۲۷ كتاب است (توماس میشل؛ كلام مسیحی؛ ترجمه حسین توفیقی، ص ۲۱) و از نظر موضوع به چهار بخش تقسیم میشود: ۱- اناجیل (متّی، مرقس، لوقا، یوحنّا)؛ ۲ - اعمال رسولان؛ ۳- نامه‌های رسولان؛ ۴ - مكاشفه یوحنّا.
