بورس بازی فعالیتی است كه بورس باز دارایی سهام را بدون قصد نگهداری و با پذیرش ریسك خریداری كرده و به دنبال كسب سود از مابه التفاوت قیمت در كوتاهترین زمان ممكن میباشد. در این مقاله ضمن بررسی ماهیت بورس بازی و شقوق مختلف آن، مسائل فقهی و شرعی مربوط به بورس بازی تحلیل گردیده و جواز عملیات بورس بازی در صورتی كه در چارچوب معاملات اسلامی صورت پذیرد تأیید گردیده است.
اشتراک گذاری :
مقدمه: بورس بازی[۱] از نظر لغوی به معانی "تأمل، تصور، حدس وگمان، پیش بینی و سفته بازی" آمده است.[۲]
بورس بازی از نظر اصطلاحی به خطر انداختن كالا یا سرمایه در مواجهه با یك عدم اطمینان است كه معمولاً تصمیم گیری در شرایط حدس و گمان صورت می‌گیرد.
در این اصطلاح بورس بازی نوعی فعالیت اقتصادی است كه به هدف دستیابی به سود از طریق پیش بینی تغییرات قیمت سهام انجام می‌شود. انگیزه اصلی بورس بازان كسب سود به هر طریق ممكن است.
پر واضح است كه درجه‌ای از بورس بازی در تمامی تصمیمات انسانی وارد می‌شود. در این صورت هر تصمیم در شرایط ریسكی بورس بازی محض نبوده و شریعت اسلامی با آن مخالف نیست.
در این مقاله ضمن بررسی جنبه‌های مختلف بورس بازی، مسائل فقهی و شرعی آن مطرح شده و موارد مجاز و غیر مجاز بورس بازی در بازار سهام از دیدگاه اسلام مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
بررسی ماهیت بورس بازی:
بورس باز دارایی را بدون قصد نگهداری با پذیرش ریسك خریداری كرده و به دنبال كسب سود از مابه التفاوت قیمت در كوتاهترین زمان ممكن میباشد. بر اساس پذیرش درجه و نوع ریسك و قصد خرید سهام و اعمالی كه جهت كسب سود انجام می‌دهند می‌توان میان بورس بازی اعتراض آمیز و غیر اعتراض آمیز تمییز قائل شد.در این مقاله منظور از بورس بازی اعتراض آمیز نوعی از بورس بازی است كه با شریعت اسلامی سازگار نیست وبورس بازی غیر اعتراض آمیزآن نوع از بورس بازی است كه با شریعت اسلامی مطابقت دارد.
سرمایه گذاران در بازار سهام را می‌توان به دو گروه بزرگ تقسیم نمود. (Samuelson, ۱۹۵۸,p.۴۲۸)
دسته اول سرمایه‌گذارانی هستند كه بعد از بررسی دقیق توانایی مالی شركتها بر اساس اطلاعات قابل اعتماد در خصوص فاكتورهای اساسی شامل دارایی‌ها و عملكرد شركت سرمایه‌گذاری می‌كنند. این نوع سرمایه‌گذاری را بورس بازی منطقی و عقلایی می‌نامند(Man, ۱۹۹۳, p.p۱۸-۲۰) كه در مجموع برای رشد اقتصادی كشور مفید است. در ادبیات مالی این دسته از معامله‌گران را در بازار سهام سرمایهگذاران می‌گویند و ما نیز این نوع فعالیت را سرمایه‌گذاری می‌نامیم. دسته دوم كسانی هستند كه درصدد كسب سود سریع و آسان و بدون زحمت هستند بواسطه این شیوه رفتار، بعضی مواقع سود می‌برند بعضی وقتها نیز متحمل زیان می‌شوند. ایندسته(ساموئلسون نام این گروه را ناظرین روز به روز و ساعت به ساعت بازار سهام می‌نامد) (Samuelson, ۱۹۵۸,p.p ۴۲۸-۹) می‌فروشند و می‌خرند و یا بر عكس و در این فرآیند خرید و فروش كه باعث حركت بازار می‌شود هیچگونه مطالعه یا تحلیلی در خصوص سهام شركتی كه سهام آن را خرید و فروش می‌كنند انجام نمی‌دهند. حداكثر كاری كه این افراد انجام می‌دهند بررسی و مطالعه روند تغییر قیمتها و تمایل بازار میباشد. بعضی مواقع نیز پایه و اساس تصمیم‌گیری آنها جهت خرید و فروش سهام شایعات فراگیر بازارمی‌باشد. (Man, ۱۹۹۴, p.p۲۲-۲۴) كه این دسته در مقایسه با سرمایه‌گذاری، بورس بازی كوركورانه نامیده می‌شود.
واقعیت بازار سهام مدرن این است كه میزان بورس بازی كوركورانه بیشتر از بورس بازی منطقی است و این نوع بورس بازی در بازارمسلط است. (Khan, opcit, pp۸۷-۸) بعضی وقتها در معاملات پیچیده‌تر قضاوت بورس بازانه تحت تأثیر شانس كه نوع خاص از قمار بازی میباشد قرار دارد.(Samuelson, ۱۹۵۸,p ۴۲۹) از نظر(Cobbett) توصیف این نوع بورس بازی به قمار بازی تجاری منطقی میباشد (Simpson) البته این امر به موفقیت روی اعداد مطلق و تكرار معاملات بستگی دارد. بنابراین بورس بازان سهام خود را برای كوتاهترین زمان ممكن نگهداری می نمایند. هر چه تعداد معاملات بیشتر باشد فرصت بیشتری برای كسب سود فراهم می‌شود به شرط اینكه بورس بازی بر اساس روند تغییر قیمت و به صورت دقیق انجام شود. اگر چه ممكن است نوسان قیمت خیلی كم باشد. اما تكرار فرآیند خرید و فروش عامل اصلی كسب منفعت برای بورس بازان است. (Aubrey, ۱۸۹۶, pp ۴۴-۵) خرید فوری و به موقع سهم در زمانیكه قیمتها پایین هستند و فروش سریع هنگامی كه قیمتها در حال نزول هستند و تكرار این فرآیند برای همیشه رمز موفقیت بورس بازان است. اگر قانونی برای راهنمایی در خصوص این نوع شیوه تجارت وجود داشته باشد قوانین آن بسیار كم و محدود است،كه به شرایط زمانی، موقعیت مربوطه، خلق و خوی شخص، دقت بورس بازان، چگونگی برداشت ایشان از روند بازار بستگی دارد اصل كلی بورس بازان می‌گوید: بیایید سود ببریم و حتی‌الامكان در فاصله زمانی كوتاه هم این سود را ببریم هر چند كه سود حاصله سود زیادی نباشد اما بهتر از كسب یك بار سود زیاد بعد از گذشت زمانی طولانی میباشد. (Aubrey, ۱۸۹۶, p۱۱۱) در مجموع هدف ایشان كسب سود كم ولی سریع(در فواصل زمانی كوتاه) میباشد. (Aubrey,۱۸۹۶, p۱۱۲) بنابراین بورس بازان می‌بایستی بصورت فعال و پیوسته مشغول خرید و فروش سهام باشند. بورس بازان هر آنچه كه دارند را می‌فروشند، اما علاوه بر آن گواهی سهام دیگران را نیز قرض می‌گیرند تا به سود حاصل از پیش بینی تغییر قیمت سهام جامه عمل بپوشانند. این كار نه تنها در هنگام بالا رفتن قیمت سهام بلكه در هنگام سقوط قیمتها در اصلاح بازار در هنگامی كه بازار روند نزولی دارد نیز انجام می‌گیرد. شایان ذكر است از آنجا كه سود بورس بازان از تفاوت قیمت زمان خرید و زمان فروش بدست می‌آید آنها به سود تقسیم شده شركت(سود تجاری كه توسط شركت فروشنده سهام پرداخت می‌شود) توجهی نمی‌كنند تا وقتی كه قیمت سهام تغییر كند و این قیمت برای بورس بازی مورد داشته باشد آنها به سرعت اقدام به فروش سهام می‌كنند . هدف اصلی این نوع بورس بازی بدست آوردن سود حاصل از نوسانات قیمت بدون هیچگونه قصد سرمایه گذاری میباشد(Rix, ۱۹۶۵, p۲۰۸) این سود كه از این طریق كسب می‌شود سود سرمایه (Capital Gain) نامیده می‌شود كه با سودی كه مقصود سرمایه‌گذار واقعی بوده و سود تجاری یا همان سود تقسیم شده (Business Gain) نامیده می‌شود متفاوت است. هدف از مشاركت بورس بازان در بازار سرمایه پویا كردن بیشتر بازار و افزایش قدرت نقد شوندگی سهام میباشد. بنابراین گفته می‌شود كه بورس بازان تنها و تنها در پی كسب سود حاصل از نوسان قیمتها، خرید و فروش چیزهایی كه نه می‌توانند آنها را مصرف كنند و نه می‌توانند در تجارت خود از آن استفاده كنند و برای انجام آن هیچ كاری انجام نداده‌اند و هیچ ارزشی به آن نیفزود‌ه‌اند می باشند. (Rix, ۱۹۶۵, p۲۰۸)
بورس بازی و بحرانهای مالی
نقش بورس بازی در تاریخ بحرانهای مالی و ركود بازار مورد قبول همگان است و می‌توان سابقه آن را در اوایل قرن هفدهم جستجو كرد. كیندلبرگر (Kindleberger) مطالعات وسیعی در خصوص تاریخ بحرانهای مالی و ارتباط این بحرانها با فعالیت بورس بازی انجام داده است. هر چند كه عوامل عدیده ای باعث بروز این گونه بحرانها می‌شوند اما بدون شك بورس بازی جزء یكی از مهمترین آنها میباشد. در ادامه مقاله بمنظور روشن شدن بیشتر این مطلب بحرانهای مالی بورس اوراق بهادار نیویورك در سال ۱۹۲۹ و بحران مالی اخیر مالزی را مورد بررسی قرار می‌‌دهیم.
۱- بحران مالی بورس اوراق بهادارنیویورك(NYSE)
سقوط اقتصاد ایالات متحده دردهه ۱۹۳۰ بدنبال بحران مالی بورس اوراق بهادار نیویورك به وقوع پیوست.این بحران اقتصادی، جهان را تحت تأثیر خود قرار داد و بیشترین ضربه را بركشورهای كوچكتر و كمتر توسعه یافته وارد نمود. كشورهایی كه اقتصاد آنها مبتنی بر مواد اولیه بود با كاهش شدید قیمت محصولات خود مواجه شدند در حالیكه كشورهای صنعتی با نرخ‌های بیكاری دست به گریبان گردیدند. علت اصلی بحران مالی بورس نیویورك غیر قابل كنترل بودن و متغیر بودن قیمت سهام این بازار بود كه بواسطه فعالیت بورس بازی ایجاد شده بود. در یك زمان كوتاه قیمت سهام معامله شده به حداكثر میزان خود می‌رسید و سپس به گونه‌ای غیر قابل انتظار و در زمانی بسیار كوتاه قیمت شكسته می‌شد. شاخص بورس نیویورك در مرحله اول این ركود(سال ۱۹۲۹) ۳۶%سقوط كرد. دوباره بین سالهای ۱۹۳۰ و ۱۹۳۲ بعد از اینكه سهام نیمی از ارزش از دست رفته خود در مرحله اول را بازیافتند۸۰% دیگر نیز سقوط كرد. با اینحال بدترین دوره سال ۱۹۳۳ بود زمانیكه بیش از سه سال درآمد ملی آمریكا به نصف كاهش یافت، نرخ سرمایه‌گذاری به گونه‌ای كاهش یافت كه نرخ سرمایه‌گذاری خالص منفی شد، از هر سه كارگر یك نفر بیكار شد و تمام سیستم بانكی سقوط كرد. وضعیت بازار سهام قبل از سقوط بازار بورس نیویورك بسیار مغشوش و نابسامان بود. سرمایهگذاران همچون بورس بازان هر آنچه كه در بازار بود را می‌خریدند كه همین امر باعث افزایش شدید قیمت سهام می‌شد. بعد از آن وقتی كه قیمتها به اوج خود رسید هزاران سرمایه‌گذار خصوصاً سرمایه گذاران جزء و بورس بازان هنوز مشتاق خرید باقیمانده بازار بودند. در حالیكه بورس بازان قدر و حرفه‌ای قبلاً شروع به فروش سهام خود كرده بودند. آنها به قیمت از دست رفتن سرمایه بورس بازان كوچك و سرمایهگذاران، سود قابل توجهی را كسب كردند. سرمایه گذاران و بورس بازان خرد اولین قربانیان ویرانی حاصله بودند و بورس اوراق بهادار نیویورك دچار هرج و مرج و از هم پاشیدگی شد میلیونها دلار در این حادثه اقتصادی غم انگیز اوایل قرن بیستم از دست رفت . شكست اقتصاد آمریكا در طول این دوره نه تنها بورس بازان و قماربازان را تحت تأثیر خود قرار داد بلكه میلیونها نفر از سرمایهگذاران كوچك نیز در سال ۱۹۲۹-۱۹۳۳ تحت تأثیر این حادثه قرار گرفتند. ساموئلسون می‌گوید: هر ماه میلیاردها دلار از ارزش اوراق بهادار از بین رفت كه نه تنها سرمایه قمار بازان(حاصل از فعالیت بورس بازی) را از بین برد بلكه سرمایه زنان بیوه‌ای را كه به امید كسب درآمدی ثابت پول خود را در این بازار سرمایه گذاری كرده بودند را نیز تلف كرد. سهام خوبی همچون سهام فولاد ایالات متحده از حداكثر ۲۶۱ دلار در سال ۱۹۲۹ به حداقل ۲۱ دلاردر سال ۱۹۳۲ رسید. این در حالی بود كه سهامی كه از قدرت بالایی برخوردار نبودند از تابلو بكلی حذف شدند.
همانطور كه مورد توافق اقتصاددانان قرار گرفت مهمترین علت این بحران فعالیت بورس بازی بوده است كه در آن زمان كنترل بازار بورس نیویورك را در دست گرفته بود و باعث سقوط این بازار شد. بورس بازی باعث نوسان غیر منطقی و آشفته قیمت سهام گردید. به گونه‌ای كه طی چند روز قیمت سهام به اوج خود می‌رسید و سپس ناگهان به پایین‌ترین حد خود نزول میكرد. در پی این تجربه تلخ به فعالیت بورس بازان در بازار سهام توجه بیشتری شد. گالبریت (Galbraith) می‌گوید: از سال ۱۹۲۹ به بعد قوانین زیادی برای صادقانه‌تر كردن بورس بازی در بازار سهام تصویب كرده‌ایم و امید می‌رود كه این قوانین بتواند موثر واقع شوند.
۲- بورس بازی و بحران مالی مالزی:
در بسیاری از بحرانهای اقتصادی گذشته نقش بورس بازان به عنوان یكی از عوامل بروز بحران ثابت شده است. در تمامی این بحرانها الگوی ثابتی وجود دارد اولاً، قیمت اقتصادی باعث ایجاد فعالیتهای گسترده بورس بازی می‌شود. سپس این فعالیت بورس بازی منجر به ایجاد وضعیت هرج و مرج و در پایان بدون اینكه چاره‌ای وجود داشته باشد باعث سقوط بازار می‌گردد. بعد از جنگ جهانی اول وقتی كه ایالات متحده به سطح بالایی از موفقیت اقتصادی رسید و بریتانیای كبیر به عنوان ابرقدرت اقتصادی جدید را پشت سر گذاشت مردم تاریخچة وقایع غم انگیز اقتصادی را فراموش كردند. در همین هنگام هیچگونه كنترلی بر روی فعالیت بورس بازان خصوصاً بر روی معاملات اعتباری در بورس نیویورك نبود.
دومین مرحلة آشفتگی بورس بازی بر بازار چیره شد و باعث بدتر شدن وضعیت ضعیف قبلی گردید. این امر باعث شد كه قیمتهای ناپایدار به شدت سقوط كنند. همین الگو را می‌توان در رویدادهای اخیر شرق آسیا و خصوصاً مالزی ملاحظه كرد.
همانگونه كه یكی از بورس بازان تأیید میكند نخست وزیر مالزی شدیداً معتقد است كه افرادی هستند كه با مهارت فراوان با دست به دست كردن رینگیت(واحد پول مالزی) و یا بازی كردن در بازار بورس كوالالامپور(KLSE) سودهای فراوانی كسب می‌كنند . كاملاً روشن است كه با وجود رشد اقتصادی تقریبا ۹ درصدی مالزی در مدت ۹ سال پیاپی كه انتظار می‌رود باعث افزایش ارزش پول مالزی شود اما بگونه‌‌ای تعجب آور و با وجود این رشد پایدار و قابل توجه اقتصادی ارزش رینگیت و سهام بازار بورس كوآلالامپور سقوط كرد. این كاهش ارزش پول مالزی نمی‌تواند به خودی خود اتفاق بیفتد. بلكه بایستی عامل یا كسی باعث ایجاد آن شده باشد.
نقش بورس بازان خارجی و بین المللی در بحران مالی شرق آسیا به فراوانی تصدیق می‌شود.
كوین واتكینز از آكسفام(Oxfam) انگلستان معتقد است كه به قدرت رساندن اقتصادی ببر آسیا (Asia Tiger) بواسطه عملكرد بورس بازان بوده است مطرح كردن موضوع دخالت و نقش عمده صندوق كوانتوم سرس[۳] (Soros Quantum) در بروز بحران مالی شرق آسیا مورد حمایت اقتصاددانان و سرمایه گذاران زیادی میباشد.
ویلیام شاكراس (William shawcross) به صورت غیر مستقیم استنتاج میكند مشاركت سرس باعث بروز بحران مالی و اقتصادی آسیا شد. صندوق سرس بصورت ضمنی باعث بروز بحران مالی تایوان هم شده است. در اواسط اكتبر سال ۱۹۹۷ عملكرد بورس بازان كه توسط صندوق سرس صورت گرفته بود باعث ایجاد نوعی وحشت در فروش سهام شد و همین امر به گونه‌ای غیر منتظره شاخص بازار سهام تایپه و ارزش پول تایوان را به شدت كاهش داد. پیتر بروك (Peter Brooke) موسس شركت بین‌المللی ادونت (Advent International) اولین شركت جهانی صنعت سرمایه گذاری به نقش مستقیم سرس در بحران مالی شرق آسیا اطمیان كامل دارد. او معتقد است سرس تبهكار اصلی بروز این بحران است. ثبات ارزش پول هر كشور یكی از حیاتی‌ترین عوامل موفقیت اقتصادی آن بشمار می‌رود. بنابراین عدم ثبات ارزش پول نتیجه معكوس را در بردارد. عدم ثبات ارزش پول باعث تخریب اقتصاد كشور و از بین رفتن اعتماد سرمایه گذاران داخلی و خارجی می‌شود . در طول مدت بحران مالی شرق آسیا تقریباً ۲۰ میلیارد رینگیت سرمایه مالزی متعلق به سپرده‌گذاران داخلی از بانكهای داخلی به بانكها و موسسات مالی خارجی خصوصاً سنگاپور انتقال یافت.
معاملات اعتباری در بورس اوراق بهادار كوآلالامپور یكی از مشهورترین مبادلات بورس بازی میباشد كه در بازارهای مدرن سهام انجام می‌گیرد كه برای بورس بازان این امكان را فراهم می‌آورد تا با یك مقدار ثابت سرمایه خود و به منظور كسب سود بیشتر و با ریسك زیان بالاتر سهام بیشتری را خریداری نمایند. این نوع از مبادله معمولاً در هنگام رونق بازار(Bull market) یعنی هنگامیكه قیمت سهام روبه افزایش می باشد صورت می‌گیرد. هنگامیكه بورس بازان حسابهای اعتباری (Margin Accounts) را ترك می‌كنند، نشانگر این مطلب است كه بورس بازان دیدی منفی نسبت به آینده بازار دارند كه این حالت در هنگام بروز بحرانهای اقتصادی رخ می‌دهد.
مشهورترین مثالی كه در این خصوص می‌توان به آن اشاره كرد بحران سال ۱۹۲۹ بورس نیویورك در بحران اخیر كشور مالزی است. بورس بازان در طول مدت پیشرفت و رونق اقتصادی اواخر دهة ۱۹۸۰ در انجام معاملات اعتباری زیاده روی كردند شاخص سهام بورس كوآلالامپور بصورت مداوم بالا رفت و تنها در اواخر سال ۱۹۹۳ وقفه كوتاهی داشت. وجود این بازار پر رونق بورس بازان را بر انجام فعالانه معاملات خصوصاً معاملات اعتباری ترغیب كرد. با این حال بروز یك آشفتگی ناگهانی باعث تبدیل این بازار پر رونق به بحران ژوئیه ۱۹۹۷ گردید و عملكرد قابل تقدیر گذشته شاخص بورس كوآلالامپور شروع به تنزل كرد.
بورس بازان غافلگیر شده بودند. وقتی كه بحران ادامه یافت آنها چاره‌ای نداشتند جز اینكه برای نجات حسابهای اعتباری خود و به این امید كه این بحران وقفه موقتی دیگری در بازار خواهد بود پول بیشتری را به بازار تزریق كنند. ولی بزودی متوجه شدند كه این بحران یك وقفه موقتی و زودگذر نیست. بلكه این واقعه بحرانی است كه نه تنها به بورس اوراق بهادار كوآلالامپور بلكه به دیگر بخشهای اقتصادی مالزی نیز ضربه می‌زند. وقتی كه بورس بازان بروز بحران را تایید كردند بازار به میزان زیادی ارزش خود را از دست داده بود وآنها دیگر قادر به انجام خرید اعتباری نبودند. این وضعیت توسط نخست وزیر مالزی نیز تایید گردید.
شقوق مختلف بورس بازی
با توجه به بیان ماهیت بورس بازی و تجربه بحرانهای مالی بازارهای سهام ، بورس بازی در برگیرندة شقوق عمده زیر است:
۱- تصمیم گیری در انجام معاملات پر ریسك است. ۲- سرمایه‌گذاری برای مدت بسیار كوتاه است. آنان به دنبال كسب سود آنی و سریع هستند. ۳- اتخاذ تصمیم بر اساس شایعات صورت می‌گیرد(البته به این معنی نیست كه اینان تحلیل نمی‌كنند بلكه در بعضی مواقع تحلیلهای چارتیستی دقیقی انجام می‌دهند ولی یكی از شقوق بورس بازی تصمیم گیری بر اساس شایعات است) ۴- بورس بازان قصد نگهداری دارایی راندارندبلكه به قصد كسب سود از مابه التفاوت قیمت خرید و فروش هستند. ۵- تصمیم گیری در شرایط جهل است و نسبت به اوراق خریداری شده جهل وجود دارد. ۶- سرمایه‌گذاری مبتنی بر بخت و شانس صورت می‌گیرد. ۷- تحلیل بورس بازان روی روان سرمایهگذاران است و پیش بینی آنان مبتنی بر تكرار روند گذشته قیمتهای سهام میباشد. تصمیمات بورس بازی پشتوانه و بنیاد محكمی ندارد. هدف اصلی بورس بازان كسب سود آنی و سریع در مدت زمانی كوتاه است. بنابراین برخی از بورس بازان جهت دستیابی به اهداف، اعمال ناپسندی را انجام می‌دهند كه دارای شقوق زیر است:
۱- بورس بازان با دستكاری قیمتها از طریق مكانیسم عرضه و تقاضا، قیمت سهام را به سمت قیمت غیر حقیقی و غیر واقعی سوق می‌دهند كه به دستكاری قیمتها در بازار(manipulation) معروف است. ۲- تبانی و اشاعة اخبار و اطلاعات كذب جهت افزایش ویا كاهش مصنوعی قیمت سهام دربازارانجام می دهند. ۳- معاملات صوری در بازار جهت رسیدن به منافع خود انجام می‌دهند . آنان قیمتها را در بازار بی‌ثبات و نامطمئن می‌سازند. ۴- معاملات مبتنی بر اطلاعات داخلی كه در اختیار همگان قرار نگرفته است صورت می‌گیرد. در صورتیكه آن اطلاعات داخلی در اختیار همگان قرار گیرد مطمئناً و با یقین قیمت سهام تغییر قابل ملاحظه‌ای می‌یابد. در این صورت در یك رقابت ناعادلانه فردی درآمد كسب میكند. بورس بازی ممكن است همة شقوق فوق را در بر گیرد و ممكن است برخی از موارد را شامل نشود.
بررسی بورس بازی از دیدگاه اندیشمندان اسلامی
بورس بازی از دیدگاه شهید مطهری:
وی دو عامل را توأماً منشأ ارزش می‌دانند (مطهری، مرتضی، (صص۱۰۹-۵۱): - ارزش هر شیء ناشی از اثری است كه بر آن شیء مترتب است. - ندرت و تحت انحصار بودن شیء. ایشان تساوی ارزش را با كار مردود دانسته‌اند به نظر استاد كار علت و ایجاد كنندة ارزش است نه این كه مساوی با ارزش است. ارزش هر شیء ناشی از اثری است كه در آینده بر آن شیء مترتب می‌شود نه علتی كه آن را ایجاد كرده است خواه آن علت كار باشد و خواه چیز دیگر. البته اثر داشتن به تنهایی علت ارزش نمی‌باشد ندرت و تحت انحصار بودن نیز در ارزش موثر است در این میان كار هم یكی از علل ایجاد ارزش است نه علّت منحصره بنابراین اصل ارزش ناشی از مفید بودن است كه مبدأ ومنشأ تقاضا است بعلاوه ندرت وجود و كمیابی.
استاد مطهری با انتساب نوسانات ارزش و یا قیمت به عرضه و تقاضا می‌گویدارزش و قیمت و مالیت و بها یا هر چه دیگر اسم بگذاریم، نوساناتی پیدا می‌كنند و مسلماً این نوسانات مربوط به مفید بودن نیست. درجه مفید بودن نوسان پیدا نمی‌كند عرضه و تقاضا در مفید بودن تأثیری ندارد ولی در ارزش و قیمت اثر داردبنابراین بر اساس نظریه استاد مطهری قیمت نمایندة ارزش است و آن هم بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. در بازارهای مالی عرضه و تقاضا هر لحظه تغییر كرده و بر اساس آن قیمت در بازار نوسان میكند بنابراین با نظر به دیدگاه استاد انجام معاملات سهام در بازارهای بورس و سود بردن از نوسانات قیمت با توجه به اینكه عرضه و تقاضا تعیین كنندة ارزش است مانعی ندارد و چنین سودی مشروع است. بنابراین اگر فردی سهامی را خریداری نموده و سپس افزایش قیمت سهام صورت گیرد و سپس وی اقدام به فروش نماید سودی كسب كرده است هر چند زمان نگهداری سهام كوتاه باشد سود حاصل از این معامله صحیح است زیرا افزایش قیمت سهام تحت مالكیت وی تحقق یافته است و مالك اصلی مال و افزایش آن است بر این اساس خرید و فروش سهام به منظور كسب درآمد از تغییرات قیمت سهام و استفاده از فرصتهای موجود در بازار مالی اسلامی جایز است گرچه ملزم تولید خدمت نیز نباشد.
بورس بازی از دیدگاه سید موسی صدر
سید موسی صدر در كتاب"اقتصاد در مكتب اسلام" می‌گوید: بایك مطالعه سطحی درباره اشیاء مختلف این طور درك می‌كنیم كه ارزش به دو عامل زیر بستگی دارد: - احتیاج اقتصادی نسبت به آن - كمی و فراوانی آن در طبیعت به عبارت دیگر در دسترس بودن آن.
وی می‌گوید كه عامل تعیین كنندة ارزش عرضه و تقاضا است كه به معنی وسیع كلمه ارزش را معین میكند.
وی در خصوص نقش كار در ارتباط با ارزش می‌گوید:"كار به تنهایی نمی‌تواند در تولید ثروت و ماده ارزش دار نقشی بعهده داشته باشد، بلكه این طبیعت است كه ماده اصلی ثروتها محسوب می‌شود و چون كار بر روی آن انجام پذیرفت ثروت وشیء ارزنده متولد می‌شود.
در این دیدگاه نیز عرضه و تقاضا عامل تعیین كننده ارزش معرفی می‌شود كه با نظریه استاد مطهری همخوانی دارد.[۴]
بررسی فقهی بورس بازی با توجه به قاعدة اكل مال به باطل
آیة شریفة "أحلّ اللّه البیع"[۵] ونیز آیه شریفه "لا تأكلوا أموالكم بینكم بالباطل إلاّ أن تكون تجارةً عن تراضٍ منكم"[۶] دارای اطلاق هستند. بعنوان مثال اگر شخصی سهام را به قصد افزایش قیمت خریداری نماید و پس از افزایش قیمت سهام در مدت زمان بسیار كوتاه سهام را در بازار به فروش می‌رساندو از این بابت سود كسب میكند. خرید سهام در این مثال بیع تجارتی است كه با رضایت دو طرف انجام شده و فروش آن نیز مصداق بیع و تجارت عن تراضٍ است.
بعضی اشكال می‌كنند كه فرد در برابر سودی كه كسب كرده است كاری انجام نداده از این رو مصداق أكل مال به باطل است كه در آیة دوم از آن نهی شده است. این مطلب درست نیست. از نظر قواعد زبان عربی، "باء" در كلمة بالباطل یا باء سببیت است یا باء مقابله. اگر باء سببیت باشد، مفهوم آیه چنین می‌شود:
اموالتان را میان خود به سبب باطل نخورید. بعبارت دیگر، دراموال یكدیگر از طریق"سبب باطل" یعنی معامله‌ای كه از نظر شرعی باطل است تصرف نكنید. اگر باء مقابله باشد معنی آیه اینگونه است: اموالتان را میان خود، در مقابل امر باطل نخورید.
در این صورت آیة شریفه شامل معاملاتی می‌شود كه در آنها كسی مالی را از دیگری تملك كند و در مقابل آن عوض ارزشمندی به صاحب مال ندهد.در خرید و فروش سهام مثال مذكور دو معامله مستقل و مجزا از هم صورت گرفته است در هر دو معامله هم سبب شرعی است زیرا معامله سهام معامله‌هایی صحیح هستند و هم در هر یك از این دو معامله در برابر آن عوض ارزشمندی كه همانا بخشی از مالكیت سهام یك شركت است تملیك یا تملك می‌شود. منشا سود، افزایش قیمت بازار از زمان خرید تا زمان فروش است و چون افزایش قیمت در ملك وی صورت گرفته است حق اوست زیرا مالك عین، مالك مالیت و افزایش ارزش نیز هست.
همانطور كه سابقاً بیان شد برخی شقوق بورس بازی شامل مفاهیم معاملات غرری و پرخطر و معاملات قماری می‌شود كه در زیر به آن پرداخته می‌شود.
بررسی فقهی غرر و مطالعه تطبیقی آن با بورس بازی:
غرر از نظر لغوی به معنای خطر[۷] میباشد و به معنای در معرض هلاكت افتادن و فریب خوردن نیز میباشد.[۸]
غرر از نظر اصطلاحی به معنای جهالت موضوع معامله از نظر مقدار، تعداد، متر، وزن، پیمانه و ... یا اوصاف جنس است. از این روی اگر حصول چیزی كه مجهول است معلوم شود و یا فقط صفت آن مجهول باشد غرری نخواهد بود.
در اصطلاح فقهاء معامله‌ای غرری است كه مبیع یا ثمن در بیع و عوض یا معوض در هر معامله معاوضی در معرض خطر باشد یعنی احتمال نابودی آن عرفاً مورد التفات و توجه باشد.
غرر از نظر حقوقی بدین معناست كه اگر كسی عقدی منعقد نماید و به یكی از جهات معامله جاهل باشد و از ناحیه آن جهل، برای او احتمال ضرری در بین باشد آن عقد غرری و باطل است.
براین اساس، غرر نقطه مقابل شفافیت و معلوم بودن میباشد، در همه معاملات طرفین علاقه دارند كه روابط فیما بین آنها دوستانه ومعقول باشد و هر یك در انجام تعهد با حسن نیت اقدام كنند یعنی طرفین معامله تمام حقایقی كه در محدوده اطلاعات آنان قرار دارد در اختیار یكدیگر بگذارند، در حالی كه در معامله غرری بالعكس میباشد.
امیر مومنان علی (ع) می‌فرمایند: "إن الغرر عمل لایؤمن معه الضرر[۹]" یعنی غرر كاری است كه از زیان ایمن نباشد وطبق بیان حضرت رسول (ص) "نهی النبی عن الغرر"[۱۰]یعنی پیامبر مردم را از معاملات غرری نهی كرده است. لذا معامله غرری در اسلام باطل میباشد. از این قاعده نكات زیر استخراج می‌شود.
۱- علم به وجود عوضین شرط صحت معامله است. در معاملات مربوط به اوراق بهادار خریدار و فروشنده باید نوع سهام و قیمت آن را كامل بدانند كه معمولاً چنین چیزی در بازار مالی وجود دارد. ۲- علم بر قدرت تسلیم و تسلم شرط صحت معامله است. در معاملات سهام تسلیم و تسلم از طریق اعمال در حساب طرفین صورت می‌گیرد و مانند سایر معاملات صحیح اسلامی چنین چیزی محقق می‌شود. ۳- علم به مقدار، جنس و وصف عوضین شرط صحت معامله است یعنی علم به آنچه كه موجب اختلاف و تفاوت قیمت می‌شود شرط صحت معامله است. در بازار مالی تحقق چنین معامله‌ای مستلزم وجود اطلاعات لازم و كافی در بازار مالی جهت تصمیم گیری صحیح است.
در مورد معاملات غرری، تشخیص موضوع به عهده عرف است یعنی اگر در معامله‌ای، عرف غرر را منتفی دانست، حكم بر آن بار نمی‌شود و چنانچه عرف غرر را ثابت و محقق دانست خود به خود حكم معامله غرری موثر خواهدبود.
در بازارهای مالی كه اوراق مالی مبادله می‌شوند قیمتها باید منعكس كننده كلیه اطلاعات در مورد آن دارایی باشند به عبارت دیگر بازار باید كارآ باشد[۱۱] در غیر این صورت افراد براساس حدس و گمان اقدام به معامله خواهند كرد و بعضاً برای كسب بازدهی بیشتر معامله مجهولی را انجام می‌دهند. با توجه به این توصیفات ، اطلاعات عاملی است كه بورس بازی مجاز را از معاملات غرری متمایز میكند، بنظر می‌رسد كه عدم وجود اطلاعات یا كمبود آن در این زمینه باعث می‌شود كه حد و مرز بین بورس بازی و معاملات غرری بسیار كم شود و این دو به یك معنی بكار روند.
اگر در بازار مالی معامله گران اوراق بهاداری را بازار گرمی كنند و اوراق بهادار خود را مدح كنند و یا اوراق بهادار دیگران را ذم كنند و تبلیغات مثبت و منفی در بازار ایجاد كنند و چنین معامله‌ای در شرایط جهل طرف مقابل صورت گیرد از نظر اسلامی قابل پذیرش نیست و درآمد حاصل از آن مشروع نیست. اگر تبلیغات سوء در بازار موجب غبن طرف معامله شود مغبون می‌تواند به غابن مراجعه كند. در بورس اسلامی تبلیغات كاذب وجود ندارد.
در بازار مالی اسلامی باید اداره نظارت بر بازار تمام اطلاعات را بنحو مناسبی جهت تصمیم گیری معامله گران در بازار افشاء نمایند بعبارتی بازار مالی اسلامی باید كارآ باشد.
شفافیت اطلاعاتی عاملی است كه معاملات صحیح و اسلامی را از معاملات غرری متمایز می‌سازد. دلالی و واسطه گری و مشاوره مالی در بازارهای مالی در صورتی مجاز خواهد بود كه به شفافیت اطلاعاتی در بازار كمك كند. اگر عملیات این افراد در بازار یك طرف را متضرر و طرف دیگری را سود برساند و این عمل از روی جهل طرف مقابل و با سوء نیت صورت گیرد مشروع نیست.
در معاملات بازار مالی اسلامی تبانی نباید وجود داشته باشد بعنوان مثال اگر اوراق بهاداری در بازار وجود ندارد افراد نمی‌توانند با هم تبانی كنند و به واسطه انحصار آنان بر اوراق بهادار خاص، قیمت آن را به طور كاذب افزایش یا كاهش دهند.
بررسی فقهی قمار بازی و مقایسه تطبیقی آن با بورس بازی
قمار به خطر انداخت پول به امید كسب منفعت در جایی است كه این امید بر پایه بخت و شانس و تصادف و اتفاقات غیر مطمئن استوار باشد و ریسك كردن به خودی خود ضرورتی نداشته باشد.
قمار در حقیقت یك بازی ستیزه جویانه است كه دو طرف به خاطر استفاده انحصاری با یكدیگر انجام می‌دهند و اصلاً حسن نیت در آن مطرح نیست. هر طرف به تصور اینكه بخت و شانس با او یاری خواهد كرد و برنده خواهد شد اقدام به عمل قمار می‌نماید و اگر بداند برنده نخواهد شد هرگز آن عمل را انجام نخواهد داد.
در قمار بازی همواره یك طرف بازنده وجود دارد و طرفین خود را در معرض خطر از دست رفتن مال قرار می‌دهند این عمل در عرف جامعه كاری مذموم و ناپسند است.
در قمار طرفین بازی رهن و گرو می‌گذارند(سعیدی، ابوحبیب، ص ۳۰۹) و یك نوع شرط بندی صورت می‌گیرد. از نظر تحلیلی قمار و شرط بندی از آنجا كه بر اصول تجاری داد و ستد مشروع مبتنی نیست و با نظم اجتماعی مخالف است، باطل و نامشروع شناخته شده است و لذا هیچ تعهدی از آن ناشی نمی‌شود، از این رو ماده ۶۵۴ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران می‌گوید: "قمار و شرط بندی باطل و دعاوی راجع به آن مسموع نخواهد بود. همین حكم در مورد كلیه تعهداتی كه از قمار تولید شده باشد جاری است."
قرآن مجید ما را صراحتاً از شرط بندی و قمار بازی منع كرده است و این مطلب در آیات متعددی ذكر شده است كه از آن به “ المیسر” یاد شده است. خداوند تبارك تعالی می‌فرماید:
"یسئلونك عن الخمر و المیسر قل فیهما اثم كبیر و منافع للناس و اثمهما اكبر من نفعهما..."[۱۲] همچنین در آیه دیگری می‌فرماید: "یا ایها الذین آمنوا ان الخمر و المیسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوا لعلكم تفلحون"[۱۳]
با توجه به توضیحات فوق درخصوص بورس بازی، وجوه تمایز بورس بازی و قمار بازی به شرح زیر است: ۱- قمار بازی یك نوع بازی باجمع صفر است یعنی یك طرف بازنده است و طرف دیگر به همان اندازه سود می‌برد در حالیكه در بورس بازی در بازار سهام اینگونه نیست. ۲- در قمار بازی طرفین رهن و گرومی گذارند درحالیكه دربورس بازی دربازارسهام گروی وجود ندارد و شرط بندی صورت نمی‌گیرد. ۳- قمار وشرط بندی مبتنی بر عمل نامشروع است و در قالب معاملات مشروع اسلامی قرار نمی‌گیرد در حالیكه بورس بازی در بازار سهام یك معامله در قالب بیع صورت می‌گیرد و بكلی با قمار بازی متفاوت است. براین اساس اگر بورس بازی مبتنی بر بخت و شانس نیز صورت گیرد بدلیل اینكه سایر شرایط قمار بازی را دارا نمی‌باشد نمی‌تواند در قالب قمار بازی قرار گیرد و بنابراین بورس بازی در چارچوب معامله قماری قرار نمی‌گیرد.
جمع بندی و نتیجه‌گیری:
براساس این مطالعه معاملات بورس بازی از آنجا كه در قالب عقد بیع صورت می‌گیرد و تمامی جوانب معاملات در آن صورت می‌گیرد از لحاظ شرعی مانعی ندارد و بورس بازی غیر اعتراض‌آمیز می باشد. ولی برخی جنبه‌های بورس بازی به شرح زیر مشروع نیست و درآمد كسب شده از آن بابت قابل تملك نیست كه بورس بازی اعتراض‌آمیز است: ۱- دستكاری قیمت سهام و سوق دادن قیمت به سوی قیمت ناعادلانه ۲- جهل در معاملات سهام ۳- غرر در معاملات سهام ۴- تبانی در معاملات سهام ۵- اشاعه كذب و ارائه اطلاعات غلط و گمراه كننده ۶- انجام معاملات صوری و دستكاری ناعادلانه بازار ۷- معاملات مبتنی بر اطلاعات داخلی در صورتی كه موجب غبن طرف مقابل شود. نتایج حاصل از این تحقیق در جدول زیر بصورت خلاصه ارائه گردیده است.
یادداشتها: * عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) [۱] speculation [۲] فرهنگ، منوچهر، “فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی” جلد اول، سال۱۳۷۱، ص ۷۵۸. [۳] آقای سرس یكی از بورس بازان معروف و حرفه ای در سطح دنیاست. [۴] شهید سید محمد باقرصدر در كتاب«اقتصادنا» بورس بازی را مجاز نمی‌دانند ایشان تجارت را شعبه‌ای از تولید می‌دانند و معتقدند سودی كه ازخرید و فروش بدست می‌آید باید نتیجه خدمتی باشد كه تاجر آن را تولید میكند و صرف نقل و انتقال ملكیت بدون تولید خدمت مجوز سود بردن نمی باشد. برای مطالعه بیشتر به منبع زیر مراجعه شود: صدر، سید محمد باقر،"اقتصادنا"، مكتبة الاعلام الاسلامی، ۱۳۷۵، صص۶۴۵-۵۵۸. [۵] بقره/ ۲۷۵. [۶] نساء/۲۹. [۷] منبع شماره ۹ فارسی به نقل از«منتهی العرب فی لغت العرب»، ص ۹۱۲. [۸] منبع شماره ۹ فارسی به نقل از« أقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد»، ج۲، ص ۸۶۷. [۹] منبع شماره ۹ فارسی به نقل از«جواهر، بیع، باب غرر». [۱۰] همان منبع سابق. [۱۱] برای مطالعه بیشتر در مورد شرایط بازار مالی كارآ به منبع زیر رجوع كنید. جهانخانی، علی و عبده تبریزی،حسین؛“ نظریه بازاركارآی سرمایه” تحقیقات مالی، سال اول، شماره اول، زمستان۱۳۷۲،ص ۷. [۱۲] بقره/۲۱۹. [۱۳] مائده/ ۹۰. كتابنامه : ۱- صالح آبادی، علی،"امكان سنجی راه اندازی بازار آتی سهام شركتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران" پایان نامه كارشناسی ارشد دانشگاه امام صادق(ع)، تابسان ۱۳۸۱، صص ۱۲۵-۱۱۴. ۲- میر معزی ، سید حسین"بورس بازی از نگاه فقه"، فصلنامه تخصصی اقتصاد اسلامی، سال سوم، شماره نهم، بهار ۱۳۸۲، صص ۶۴-۵۱. ۳- صالح آبادی، علی، "فلسفه و سیر تكاملی ابزارهای مالی مشتقه و دیدگاههای فقهی"، فصلنامه تخصصی اقتصاد اسلامی، سال سوم، شماره نهم، بهار ۱۳۸۲، صص ۱۴۰-۱۲۹. ۴- سبحانی، حسن،"نگرشی بر تئوری ارزش" تهران: موسسه انتشارات امیر كبیر، ۱۳۶۹. ۵- شهیدی، مهدی،"تشكیل قرار دادها و تعهدات"، نشر حقوقدان، چاپ اول، ۱۳۷۷. ۶- كاتوزیان، ناصر،"قواعد عمومی قرار دادها" ، جلد اول، انتشارات بهشتی، ۱۳۶۳. ۷- محمدی، ابوالحسن، "قواعد فقه" نشر دادگستر، چاپ دوم، ۱۳۷۷. ۸- صالح آبادی، علی و آرام، محمد" اصول مدیریت مالی اسلامی و ابزارهای آن"مركز تحقیقات دانشگاه امام صادق(ع)،۱۳۸۰ . ۹- رفیعی، محمد تقی،"مطالعه تطبیقی غرر در معامله" ، انتشارات حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸. ۱۰- فرهنگ، منوچهر، "فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی" جلد اول، سال ۱۳۷۱ ، ص ۷۵۸. ۱۱- گلریز ، حسن،"بورس اوراق بهادار" موسسه انتشارات امیر كبیر، ۱۳۷۴ . ۱۲- مطهری، مرتضی، “ بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی” ، صص ۱۰۹-۵۱. ۱۳- صدر، سیدموسی، “ اقتصاد در مكتب اسلام” صص ۳۱-۱۷. ۱۴- سعیدی، ابوحبیب، القاموس الفقهی، ص ۳۰۹. كتابنامه لاتین: ۱-Salamon. H. “Speculation in the stock market from an Islamic perspective”, Review of Islamic Economics, No:۹, ۲۰۰۰, PP. ۱۰۳-۱۲۶ ۲-Samuelson, Paul, A. “Economics: An Introductory Analysis”, NewYork, Mac Graw-Hill, ۱۹۵۸, P. ۴۲۸. ۳-Man, Z, “Management system of the Islamic share market, Model and its Implementation in Malaysia”, A Seminar presented in the national conference on Islamic management, UTM, Jobor Bahru Malaysia, Nov. ۱۹۹۳, PP. ۱۸-۲۰. ۴-Man, Z., “share and Investment in the share market”, A General observation on Related Issues from an Islamic perpective”, A paper presented in a seminar series on Islamic Economics at the National productivity center Hotel, P.Jaya, Malaysia, ۲۶-۲۷ Apil, ۱۹۹۴, pp.۲۲-۴ ۵-Khan, M.A., “Issues in Islamic Economics”, Op.cit, pp.۸۷-۸ ۶-Aubery, W.H.S., “stock Exchange Investment: the theory, Methods, practice and Result”, London, Simpkin, Marshall, Hamilton, Kent & Co., ۱۸۹۶, pp ۴۴-۱۱۲ ۷-Rix. M.S., “stock market Economics”, London, Sir Isaac. Piterman& Sons, ۱۹۶۵, P. ۲۰۴-۸ ۸-Simpson, J.A., “The Oxford English Dictionary”. ۹-Ansell, J and Wharton, F, “Risk: Analysis, Assessment and management”, John willey & sons, ۱۹۹۵. ۱۰-Ausaf, Ahmad, “Towards an Islamic Financial Market”, IBD, IRTI, Research paper, No. ۴۵, ۱۹۹۷. ۱۱-Mannan, “Understanding Islamic Finance: A study of the securities Market in an Islamic Framework”, IDB, IRTI, Research paper No. ۱۸, ۱۹۹۳. ۱۲-Sabbagh, Hashem, “The Mechanics and operations of An Islamic Financial Market”, Seminar of central Bank of Iran, June ۲۰۰۰. ۱۳-Zamir, Iqbal, “Islamic Financial systems”, Finance & Development, ۱۹۹۷. ۱۴-International Journal of Islamic Financial Services,” Discussion Forum: Definition of Gharar”, Vol. ۲, No. ۳. ۱۵-International Journal of Islamic Financial Services, “Al-Gharar, Risk, and insurance”, Vol. ۱, No. ۱ ۱۶-Sami-Al-Suwailem, “Towards an objective measure of Gharar in Exchange”, Islamic Economic studies, Vol. ۷, Apr. ۲۰۰۰. ۱۷-“Speculation and gambling”. Accessible at: http://www.islamic-finance.net/research/ speculation-forum.html. ۱۸-“Investment, speculation, and gambling” Accessible at: http://www.investorhome.com/gambling.html. ۱۹-“Speculation”, Accessible at: http://www.greekshares.com/speculation.aspp مجله پژوهشی دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، شماره ۲۰،علی صالح آبادی
