کمبود کتاب‌های اسلامی مناسب کودکان در جهان

به گزارش حوزه بین‌الملل خبرگزاری تقریب، دکتر «محمود الحسن» که در گروه زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه بین‌المللی اسلامی مالزی فعالیت می‌کند، در مقاله‌ای به اهمیت موضوع ادبیات کودکان مسلمان و نقش نویسندگان مسلمان در این امر مهم می‌پردازد.

محمود الحسن در آغاز مقاله می‌گوید: یک استاد کالج پزشکی به دانشجویانش گفت که اگر می‌خواهید به عنوان یک پزشک درآمد خوبی کسب کنید، کودکان را درمان کنید. والدین کودکان هنگام بیماری فرزندشان، بسیار نگران می‌شوند و تلاش می‌کنند تا فرزند خود را به هر قیمتی معالجه کنند.

به عبارت دیگر، والدین نگرانی شدیدی در مورد سلامت (جسمی) فرزندان خود دارند. اما در مورد نیازهای فکری کودکان چطور؟ آیا درمورد سلامت ذهن کودکان خود نیز نگران هستند؟ اینجاست که بحث ادبیات کودک مطرح می‌شود.

بسیاری از والدین متاسفند که فرزندانشان خیلی کم کتاب می‌خوانند. برخی دیگر نیز نگران نوع کتاب‌هایی هستند که توجه کودکانشان را جلب می‌کند.

متاسفانه مسلمانان عمدتا کتاب‌هایی را می‌خوانند که توسط نویسندگانی با پیشینه غیراسلامی نوشته می‌شوند. به طور کلی ادبیات کودکان در سراسر جهان به طور تصاعدی در حال رشد است، اما در جوامع مسلمان چنین نیست و ما در این جوامع رکود و نارسایی ادبیات در کودکان مسلمان را داریم.

ضعف در تولید محتوای مناسب کودکان
محمود الحسن معتقد است که بهترین راه برای افزایش عادت مطالعه در کودکان، تولید محتوایی با کیفیت بالاست که آنها را از خطرات احتمالی محتوای ناسالم محافظت کند.

نویسنده این مقاله می‌گوید: یک بار که با خانواده به مهمانی رفته بودیم، در کتابخانه میزبان کتابی را دیدم که برای کودکان نوشته شده بود. دخترانم را تشویق کردم که آن کتاب را بخوانند. آنها چند صفحه‌ای را ورق زدند و بعد کتاب را کنار گذاشتند. مشخص بود که هیچ علاقه‌ای به آن کتاب نشان ندادند.

این در حالی بود که نویسنده کتاب از علمای برجسته اسلامی بود که به نیاز شدید ادبیات کودکان بر پایه ارزش‌ها و سنت‌های اسلامی اعتقاد داشت. اما محتوای مناسبی برای جذب کودکان تولید نکرده بود.

چگونه عشق به مطالعه را در میان کودکان پرورش دهیم؟
دکتر محمود الحسن به عنوان دانشجوی دکتری، در شهر «پورتسموث» بریتانیا در دهه 2000 زندگی می‌کرد. وی می‌گوید: در آن سال‌ها، اغلب به دلایل علمی و غیره از لندن بازدید می‌کردم. برخی از والدین مسلمان در پورتسموث از من می‌خواستند که از لندن کتاب‌های اسلامی برای فرزندانشان بخرم.

این درخواست باعث شد تا به مرکز مسلمانان لندن در شرق لندن بروم که کتابفروشی‌هایی با مضامین اسلامی برای گروه‌های سنی مختلف دارد. کتاب دو جلدی «عبدالوحید حمید» با نام «اصحاب پیامبر (ص)» معمولا در فهرست خریدهایم بود.

وی ادامه می‌دهد: بار دیگر که در سال 2019 به مرکز مسلمانان لندن رفتم تا برای دخترانم کتاب بخرم، شوکه شدم. کتابفروشی‌های زیادی را گشتم، اما کتاب‌های جدید خیلی کم منتشر شده بود. یعنی در فاصله چند سال، کتابفروشی‌های مرکز مسلمانان لندن عناوین اسلامی جدید زیادی برای کودکان نداشتند و این برای من بسیار ناامیدکننده بود.

نیاز به تجدید نظر در تولید محتوای کودکان مسلمان و اهمیت ادبیات کودک
مسلمانان امروزی از نظر پیشرفت تحصیلی و فکری از سایر جوامع مذهبی عقب هستند. این امر در حوزه ادبیات کودک بیش از سایر حوزه‌های دیگر مشخص است. دلیل آن ممکن است در درک و نگرش نویسندگان نسبت به کتاب‌های مخصوص کودکان باشد.

معمولا در جوامع مختلف کودکان در مقایسه با بزرگسالان، اغلب اهمیت کمتری داشته‌اند. اما در اسلام رابطه بزرگسال و کودک، رابطه‌ای بر اساس احترام و مسئولیت است، نه برتری و حقارت. چنان که از حضرت محمد (ص) نقل شده است: «از ما نیست کسی که نسبت به جوانان دلسوز نباشد و به بزرگترها احترام نگذارد.»

کودکان اغلب به عنوان یک گروه آسیب پذیر، وابسته و به عنوان یک «بار» شناخته می‌شوند. از این رو، این اعتقاد به وجود می‌آید که نیاز به مطالب خواندنی آنها نیز به ویژه در میان مسلمانان امروزی اهمیت کمتری دارد. این یکی از دلایل کمبود نسبی ادبیات کودک در میان این گروه مذهبی است.

«کلیفتون فادیمن»، نویسنده آمریکایی، استدلال می‌کند: «بدیهی است که احترامی که برای هر شغلی در نظر گرفته می‌شود، بر رشد آن تاثیر می‌گذارد. اگر ادبیات کودکان به عنوان یک هنر، قابل شناسایی و به خودی خود مهم نباشد، ذهن خلاق به سمت آن کشیده نمی‌شود و از بین می‌رود یا صرفا به یک مقاله تجاری تبدیل می‌شود.»

در مقایسه با ادبیات عمومی، ادبیات کودکان از نظر دامنه و گستردگی، محدود است. با این حال، این بدان معنا نیست که تخیل کودکان محدود است یا ذهن آنها فلج شده است. تخیل کودکان غیر قابل انکار، غنی و پر جنب و جوش است. وظیفه نویسندگان ادبیات کودک، درک آن و رفع نیازهای آن است.

عواقب ناگوار فقدان مطالب کودکان مبتنی بر روایات و مراجع اسلامی
با توجه به فقدان ادبیات با عناصر اسلامی برای کودکان مسلمان، آنها معمولا در معرض کتاب‌هایی با منشا غیراسلامی قرار می‌گیرند. «فوزیه گیلانی ویلیامز» یک نویسنده انگلیسی است که زمانی مدیر مدرسه اسلامی در کانادا بود. او گفت که یک مسابقه داستان نویسی بین دانش آموزان مدرسه برگزار شد.

وی می‌گوید: در کمال تعجب، با وجود اینکه همه شرکت کنندگان دانش آموز مسلمان بودند، هیچ یک از آنها از نمادها و سنت‌های اسلامی در اجزای داستان خود استفاده نکردند. به جز سه دانش‌آموز، همگی شخصیت‌های داستان خود را نام‌های غیرمسلمان گذاشتند و عموما داستانشان با اسلام یا مسلمانان مرتبط نبود.

یکی از دلایل این اتفاق را می‌توان کتاب‌ داستان‌هایی دانست که حاوی شخصیت‌ها و مکان‌های عمدتا غیرمسلمان است. بنابراین این ذهنیت اسلامی در تصور کودکان مسلمان وجود ندارند و آنها نمی‌توانند در ذهن خود داستان اسلامی بسازند.

اگر قرار است کودکان مسلمان احساس تعلق قوی نسبت به جامعه خود داشته باشند، باید ادبیات اسلامی کودک از کیفیت و ارزش بالاتری برخوردار باشد.

چه کسی مقصر ادبیات اسلامی کمیاب برای کودکان است؟
نمی‌توان گفت که کیفیت پایین کتاب های اسلامی کودکان به این معنی است که مسلمانان مایل یا قادر به انتشار ادبیات کودکان با کیفیت بالاتر نیستند. حتی اگر نویسندگان غیر مسلمان خوش ذوق بخواهند نیازهای والدین مسلمان را برآورده کنند، باز هم ممکن است نیازهای فکری کودکان مسلمان برآورده نشود.

مهم است که نویسندگان مسلمان با اعتقادات اسلامی برای کودکان کتاب بنویسند و آنها را با دین اسلام آشنا کنند. بسیاری از والدین مسلمان فرزندان خود را از خواندن کتاب‌های خاصی که مناسب سن آنها نیست، بازمی‌دارند. اما این اقدام کنجکاوی کودک را درمورد آن کتاب ها برطرف نمی‌کند. حتی ممکن است نسخه الکترونیک آن کتاب را بخوانند.

درست است که بسیاری از آثار ادبی تولید شده توسط نویسندگان غیر مسلمان، صداقت، شجاعت، انصاف، نظم، سخت کوشی، احترام، مسئولیت، عدالت و سایر ارزش‌های اسلامی را ترویج می‌کنند، اما این امر نیاز کودکان برای اینکه کتاب‌هایی به قلم نویسندگان مسلمان را بخوانند، برطرف نمی‌کند.

ادبیات کودکان در اوایل اسلام
هجرت تاریخی حضرت محمد (ص) و پیروانش از مکه به مدینه، سیل شادی را برای مردم این شهر به ارمغان آورد. لذت ورود پیامبر اسلام (ص) به مدینه، در اشعار معروفی که کودکان برای استقبال از او خواندند، منعکس شد. متن آن اشعار به عنوان یکی از بهترین قطعات ادبیات کودک و نوجوان، باقی مانده است.

زمانی که مدینه به یک شهر مسلمان تبدیل شد و پیامبر اکرم (ص) اداره آن را به عهده گرفت، با چالش‌های نظامی از سوی مکه مواجه شد. اسلام‌هراسان مکه در اولین جنگ بزرگ اسلام یعنی جنگ بدر، شکست تحقیرآمیزی را متحمل و افراد بسیاری از دشمنان اسیر شدند. پیامبر (ص) به اسیران جنگی اجازه داد تا برای رهایی خود از زندان، به کودکان مدینه خواندن و نوشتن بیاموزند.

همه این‌ها نشان می‌دهد که ورزش فکری و کار ادبی در اوایل اسلام از ارزش بالایی برخوردار بوده است. با گسترش اسلام در نقاط مختلف جهان، ادبیات به زبان‌های مختلف تحت تاثیر قرار گرفته است. با این حال، به نظر نمی‌رسد که ادبیات کودک در جوامع مسلمان امروزی آنچنان که شایسته است، قوی باشد.

لزوم توجه به ادبیات کودکان مسلمان
محمود الحسن در پایان خاطرنشان می‌کند: مهم است که مسلمانان تحصیل کرده ادبیات رقابتی، نه فقط با نام‌ها و مکان‌های اسلامی، بلکه با عناصر اسلامی و ارجاعات فرهنگی برای کودکان تولید کنند.

داشتن بهترین دانش‌ها لزوما باعث نمی‌شود که یک نویسنده خوب باشد. زیبایی بیان، ظرافت سبک و ژرف اندیشی، کتاب را خواندنی می‌کند و استفاده از سبک نوشتاری نادرست، مانع انتقال ایده‌ها و ابراز احساسات می‌شود.

استفاده از زبان پیچیده بزرگسالان در کتاب‌های کودکان ممکن است هدف کتاب را ناکام بگذارد. اگر کتاب بسیار خوب اما با ادبیات سنگین برای کودکان نوشته شده باشد، کودک رغبتی به خواندن کتاب نشان نمی‌دهد. کتاب باید مناسب سن کودک باشد. وظیفه اصلی نویسندگانی که به جهان بینی اسلامی اعتقاد دارند و به آن متعهد هستند، تولید ادبیات خواندنی و موثر برای کودکان مسلمان است.

قرار گرفتن کودکان در معرض کتاب‌هایی با محتوای غلط، ممکن است آنها را به سمت مصرف‌گرایی، لذت‌گرایی، فردگرایی، خودخواهی و مادی‌گرایی سوق دهد. چنین مطالبی ممکن است آنها را به جستجوی خوشبختی در لذت های بیهوده دنیوی و سایر اشکال افراط و گرایش‌های اجتماعی نامطلوب سوق دهد.

با نادیده انگاشتن نیاز به ادبیات کودکان، کل جامعه مسلمانان در هاله‌ای از ابهام و در تیره‌ای از ناامیدی قرار می‌گیرد. اکنون زمان توجه به این مسئله مهم فرا رسیده است.