ارزيابي كارشناسانه و فقهي از تجربه بانکداری اسلامی
آیت الله تسخیری اظهار داشت: مصون ماندن بانک های اسلامی از بحران مالی نشان دهنده قدرت احکام اسلامی و قدرت اسلام برای اداره جامعه است.
اشتراک گذاری :
به مناسبت فرا رسیدن روز بانکداری اسلامی خبرنگار خبرگزاری تقریب مصاحبه ای با "آیت الله محمد علی تسخیری" دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی ، عضو کمیته شرعی بانک توسعه اسلامی وعضو کمیته شرعی هیئت شرعی حسابرسی و نظارت بر مؤسسات مالی اسلامی صورت داده که در زیر اين گفتگو را مي خوانيد.
• س. با توجه به اینکه پس از پیروزی انقلاب اسلامی تلاش های زیادی برای اسلامی کردن بانکداری در ایران صورت گرفته است به نظر شما تا چه میزان این مسیر را طی کردیم و در چه ابعادی موفق بودیم؟
معتقدم که بین وضع موجود و وضع مطلوب فاصله زیادی است و این طبیعی است . ولی جای بسی خوشحالی است که ما در مسیر رسیدن به وضع مطلوب قرار داریم و این نیاز به توفیق الهی است تا بتوانیم به آن نقطه هدف برسیم البته وضع مطلوب یعنی اجرای کامل همه احکام اسلامی مرتبط با امور اقتصادی و تطبیق همه معاملات ما با عقود شرعی است و بنابراین با فرض وجود بانکداری در وضع مطلوب باید مسئله آگاهی کامل همه متصدیان امور بانکداری و مشتریانی که مورد تعامل با بانکداری قرار دارند وآگاهی دادن آنها از عقود مختلف از یک سو و نیز وضع مطلوب یعنی سد همه خلأ های بانکداری و نقش پول در رشد جامعه و توسعه آن با نظارت فقهی کامل و با طراحی معیار های فقهی است تا نظام مالی و اقتصادی بتواند سهم کاملی در ایجاد عدالت اجتماعی داشته باشد.
ما به این وضع مطلوب نرسیده ایم و نیاز داریم که خیلی تلاش کنیم تا به وضع مطلوب برسیم البته هنوز در راه هستیم و انشالله گام به گام به وضع مطلوب برسیم.
• س. در پیش نویس جدید بانکداری بدون ربا تا چه اندازه ای نقاط ضعف وضعیت موجود جبران شده است و به نظر شما این نقاط کدامند؟
البته این سوال چند مرحله دارد من معتقدم باید آن مراحل را به طور خلاصه مطرح کنیم . اولین طرح بانکداری بدون ربا توسط شهید آیت الله محمد باقر صدر مطرح گردید و طرح های بعدی این نظام همه بر اساس آن بنا شده است و جالب اینجاست که بدانیم بعد از صدور طرح شهید صدر، در سال ۱۹۶۸ ، بانک های اسلامی شروع به تأسیس کردند و در دهه هفتاد قرن بیستم بانک توسعه اسلامی و برخی از بانک های اسلامی آغاز به کار کردند و ما امروز بیش از ۳۰۰ بانک اسلامی در سراسر جهان با چرخش سرمایه صد ها میلیارد دلاری داریم که همه این مسیر موفق از آن نقطه شروع شد. قانون بانکداری قبلی ایران و پیش نویس فعلی روح اصلی آنها از طرح شهید صدر می باشد ولی فرق هایی هم بین طرح شهید صدر و این قوانین وجود دارد چرا که طرح شهید صدر برای فضایی نوشته شده که آن فضا کلا ربوی است و رقابت بانک های بزرگ ربوی بسیار بالا بود در چنین شرایطی از بانک های بدون ربا خواسته شده بود که تسهیلات و خدمات بانک های دیگر را ارائه کنند و بدون اینکه ربوی باشند و هم اینکه با توجه به حفظ اصالت غیر ربوی بودن خود به رقابت با سایر بانک ها نیز بپردازند. طرح ارائه شده با قانونی که برای بانک های اسلامی که در یک جامعه اسلامی نوشته شده و در آن رقابت بانک های ربوی مطرح نیست متفاوت است ولوازم و شرایط خاصی برای آن وجود دارد. مسئله بعدی این است که قانون بانکداری بدون ربای قبلی و پیش نویس فعلی توسط عده ایی از علماء و اقتصاد دانان متعهد نوشته شده که درک قوی تری از مشکلات نظام بانکداری دارند و طرحی ارائه کرده اند که برای کل کشور از جمله برای بانک مرکزی است به طور طبیعی بین قانون و طرح تفاوتهایی وجود دارد لذا اهداف قانون ابعاد مختلفی را شامل می شود و دیدیم که در ماده اول قانون قبلی و پیش نویس فعلی اهداف بانکداری و در ماده دوم قانون قبلی و پیش نویس فعلی وظایف بانکداری اسلامی با ابعاد وسیع تری بیان شده است. طرح شهید صدر بیشتر روی یک عقد یعنی عقد مضاربه بنا شده است ولی در این قانون به عقود دیگر نظیر مشارکت، اجاره، اجاره به شرط تملیک، بیع تقسیط ، مضاربه، مساقاة، سرمایه گذاری مستقیم اشاره شده است و این نشان دهنده آن است که فعالیت های اقتصادی زیادی و عقود بیشتری در این قانون آمده است. فرق های زیادی میان طرح شهید صدر و قانون وجود دارد. با این مقدمه ما احساس می کنیم پیش نویس قانون جدید خیلی از نقایص قانون قبلی را برطرف کرده است. نکته اول: در قانون قبلی نقش بخش خصوصی در عرصه پولی کشور دیده نشده ما می دانیم که اولین بانک خصوصی ۱۷ سال بعد از تصویب قانون بانکداری بدون ربا در سال ۱۳۸۰ تأسیس گردید و این یک نقص بود .
نکته دوم:در قانون قبلی موضوع تسهیلات مطرح شده بود ولی به طور اجمال جزئیات و تفسیرات پیرامون آن بیان نشده بود اما در پیش نویس جدید تسهیلات به طور مفصل شرح داده شده است پس اجمال قانون قبلی در پیش نویس شرح و تفصیل داده شده است.
نکته سوم: وظائف نظام بانکداری اسلامی و وظائف بانک مرکزی در قانون قبلی از هم تفکیک نشده بود اما در پیش نویس جدید وظائف آنها از هم جدا شده است و وظائف هر کدام به طور جداگانه مطرح شده است.
نکته چهارم: در قانون قبلی یک رکن مهم یعنی نظارت فقهی آورده نشده بود اما در پیش نویس جدید بر ایجاد کمیته فقهی تأکید شده که بر روند بانکداری اسلامی نظارت مستمر داشته باشد یعنی هم بر محصولات و خدمات جدید بانکی و هم بر نحوه اجرای مقررات بانکی در مرحله عمل نظارت مستقیم داشته باشد.
نکته پنجم: در قانون قبلی به یک مسئله مهم یعنی تخلف از پرداخت به موقع اقساط و دینی که متعاملین به بانک ها داشتند پرداخته نشده بود و مشخص نبود که اگر تخلفی در این زمینه صورت می گرفت تکلیف چه بود و قانون قبلی در مقابل تخلف احتمالی ساکت بود اما درپیش نویس جدید راه حلی ارائه شده است که از این تخلف ها جلوگیری می شود هم چنین مسئله ورشکستگی در قانون قبلی مطرح نبود اما در پیش نویس جدید به آن اشاره شده است. مسئله اشراف بانک مرکزی بر همه بانک ها ، مؤسسات اعتباری، بانک های تجاری، بانک های تخصصی ، صندوق های قرض الحسنه دولتی و غیر دولتی، تعاونی ها، شرکت های لیزینگ و دیگر مؤسسات که در پیش نویس جدید به آن اشاره شده است که طبق پیش نویس جدید بانک مرکزی باید بر این مراکز نظارت و اشراف کامل داشته باشد و این نکته مثبت است.
نکته ششم: در این پیش نویس بر لزوم داشتن بانک اطلاعاتی مالی و رتبه بندی بنگاههای مالی که از مسائل مهم نظام مالی است اشاره شده است و در این پیش نویس هم راههای تنظیم امور فوری بانک ها برای بانک مرکزی به طور مفصل نشان داده شده است و در حالیکه در قانون قبلی به آن اشاره نشده بود پیرامون راههای تنظیم در این پیش نویس به این نکات اشاره شده است: ۱-تعیین نرخ سپرده های قانونی نزد بانک مرکزی ۲-تعیین نرخ تنظیم مجدد اسناد مالی نزد بانک مرکزی ۳-مسئله خرید و فروش صکوک در بازار های ثانویه ۴-تعیین حداقل و حد اکثر سود سپرده های سرمایه گذاری یا تسهیلات اعطایی یا کارمزد قرض الحسنه به شرط اینکه بیش از خدمات نباشد. ۵-تبیین نوع امتیاز ها و جوایز و شکل تبلیغات ۶-کار مزد انواع خدمات بانکی
یکی از مهمترین امتیازات این پیش نویس این است که تأکید دارد شعب بانک های ایرانی در خارج از کشور و شعب بانک های خارجی در ایران حق ندارند به ربا تعامل کنند و این نکته کاملا قوی و مثبت است که در این پیش نویس آمده است که متأسفانه در قانون قبلی شاید به علت فشار شرایط اقتصادی به آن اشاره نشده بود.
نکته هفتم: مطرح کردن صکوک ، اسناد مالی و خرید و فروش آنها در بازار سهام است که یکی از امتیاز های مهم پیش نویس جدید است امروز صکوک نقش عظیمی را در بانک های اسلامی بازی می کنند و آخرین نکته این است که تنظیم روابط بانک های داخلی با بانک های خارجی تا حد زیادی در این پیش نویس دیده شده من معتقدم این پیش نویس امتیاز های خوبی دارد.
• س. آیا انتقاد های جدی در مورد بانکداری اسلامی از طرف حوزه و علما وجود دارد و این انتقاد ها در چه زمینه هایی است؟
اگر بخواهیم این انتقاد ها را خلاصه کنیم باید بگوییم دو انتقاد اساسی وجود دارد یکی عدم اجرای دقیق قانون مصوب و شرایط اسلامی آن و عدم آگاهی کامل مشتریان متعامل بانک ها و همچنین عدم آگاهی کارکنان بانک ها از شرایط اسلامی، بزرگترین انتقاد بوده است و در کنار آن یک انتقاد دیگر نیز وجود دارد که نتیجه انتقاد اول است وآن اینکه اکثر معاملاتی که در این بانک ها صورت می گیرد یک معاملات پوششی است یعنی ظاهرش اسلامی است ولی در واقع آلوده به معاملات ربوی است یعنی شاید بتوان گفت فرقی میان این معاملات و معاملاتی که در یک بانک ربوی صورت می گیرد وجود ندارد که این مسئله به علت نبود آگاهی و تعهد کامل به احکام قانون است.
• س. سطح تخصص و آموزش در امور فقهی و بانکداری اسلامی در ایران در چه حدی است و این تخصص ها از چه طریقی صورت می گیرد ؟
من معتقدم هم در زمینه تخصص و هم در زمینه آموزش ما نقص داریم هرچند که متخصصان و اساتید مطلعی داریم ولی در سطح کافی نیستند و دولت ، مؤسسات بانکی و بانک مرکزی باید بیشتر در تربیت کارشناسان متخصص بانکداری اسلامی کوشا باشند هرچند کوشش هایی وجود دارد اما کافی نیست.
• س. در کشور های حوزه خلیج فارس بانکداری اسلامی سود محور نیست و عمدتا میل به نظام قرض الحسنه دارد اما در بانکداری ایران سود جایگاه محوری دارد البته با عنوان کارمزد و یا...، ارزیابی شما در خصوص این تفاوت ها چیست؟ و کدامیک با بانکداری اسلامی انطباق بیشتری دارد؟
البته نمی توان گفت که وضع آنها بهتر از ما است اولا: بانکداری ربوی کاملا بر کشور های حوزه خلیج فارس مسلط است حتی در عربستان بانکداری ربوی به طور کامل بر سیستم بانکداری این کشور تسلط دارد. ثانیا: در بانکداری اسلامی در کنار قرض الحسنه مسئله سود مطرح است و مطرح بودن آن طبیعی است چرا که بانک های اسلامی باید خودشان را حفظ کنند و در رقابت با بانک های ربوی باقی بمانند و هم اینکه خود را قوی نگه دارند. لذا هم بانکداری ما و هم بانکداری کشور های حوزه خلیج فارس سود را یک محور مهم قرار داده البته باید بانک های اسلامی به سمت دادن قرض الحسنه بیشتر با کارمزد کمتر حرکت کنند. اما یک مسئله نیز وجود دارد و آن اینکه بانک های اسلامی کشور های حوزه خلیج فارس کارمزد کمتری نسبت به بانک های ما دریافت می کنند مثلا بانک های ما کارمزد ۴ درصد دریافت می کنند اما خیلی از بانک های کشور های حوزه خلیج فارس بسیار کمتر از آن کارمزد دریافت می کنند.
• س. بانکداری اسلامی به سود چگونه می نگرد آیا این سود و خطرات ناشی از آن بانکداری اسلامی را در معرض چالش های مشابه با بانکداری سنتی قرار نمی دهد؟
یکی از زیبایی های بانکداری اسلامی این است که بحران اقتصادی جهانی نتوانست بر روی آن اثر بگذارد حتی بانک های بزرگ اسلامی نظیر بانک توسعه اسلامی با توجه به بالا بودن سطح سرمایه و چرخش پولی آن بحران اقتصادی نتوانست بر آن اثرمنفی بگذارد بانک های اسلامی بر روی مشارکت بین کار و پول تکیه دارند، درست است که به سمت سود حرکت می کنند ولی بر اساس مشارکت مثل مضاربه ، مشارکت و امثال اینها برپا شده است هم چنین وجود اخلاق اسلامی در مدیران و واقعی بودن قرار داد ها در بانکداری اسلامی از عوامل موفقیت آن بوده است هم چنین مصون ماندن بانک های اسلامی از بحران نشان دهنده قدرت احکام اسلامی و قدرت اسلام برای اداره جامعه بدون مبتلا به این وام های خانمان سوز است.
• س. آیا توجه غرب به بانکداری اسلامی یک پدیده موقت و گذرا است یا اینکه یک رویکرد اصولی است؟
من معتقدم موفقیت خیره کننده بانکداری اسلامی بخاطر جذب سرمایه و مصون ماندن از بحران ها و نیز رسیدن به سود های معقول است . این موفقیت بانکداری اسلامی حتی کسانی که به دنبال رسیدن به سرمایه های هنگفت هستند مثل بانک های غربی را وادار کرد تا از خدمات مالی اسلامی استفاده کنند و پنجره های مستقلی در زمینه بانکداری اسلامی باز کنند مثل برخی بانک های فرانسه، انگلیس ، المان، روسیه و ژاپن. جالب است بدانید بانک هایی که به مؤسسه خدمات مالی اسلامی مالزی ملحق شده اند از ۱۸۰ بانک فراتر رفته اند و خیلی از این بانک ها اسلامی نیستند اما می خواهند از خدمات مالی اسلامی و ضوابط آن استفاده کنند معنای همه اینها، تجربه موفق بانکداری اسلامی است من معتقدم تا وقتی که این موفقیت ها ادامه داشته باشد بانک های غربی سعی می کنند از نظام بانکداری اسلامی استفاده کنند برای نمونه بانک (HSBC) انگلیس یک شاخه ای متشکل از متخصصان مسلمان برای ابتکار محصولات جدید، بانکی ایجاد کرده است که تاکنون ۶۴ محصول بانکی تهیه کرده و این بانک نیز آنها را اجرا نموده است بنابراین تا زمانی که موفقیت بانکداری اسلامی ادامه داشته باشد بانک های غربی تلاش می کنند از این امتیاز بهره ببرند.
• س. اصولا در فقه بانکداری اسلامی بین مذاهب مختلف اسلامی تفاوت و یا اختلاف نظری وجود دارد ، آیا بانکداری اسلامی نمی تواند یکی از وجوه عملی تقریب باشد؟
من معتقدم در نظام اقتصادی اسلام اختلاف زیادی بین مذاهب اسلامی نیست یعنی نقطه اشتراک بین آنها بسیار زیاد است و ما نمایندگان (فقه شیعه) به هیچ وجه در محافل اقتصادی بین المللی در این زمینه احساس غربت نمی کنیم. فقه شیعه با فقه مذاهب مختلف اسلامی انسجام خوبی دارد البته در برخی از امور اختلافات فقهی است آن هم بین مذاهب نیست بلکه در بین برخی از فتواهای مشهور در مذاهب است مثلا در رابطه با بیع دین اختلافی بین علمای شیعه و علمای اهل سنت است و یا در رابطه با اخذ اجرت بر ضمان اختلافاتی است هم چنین در رابطه با صحت بیع شرط ، علمای شیعه و حنفی های متأخرآنرا قبول دارند اما دیگر علمای مذاهب اسلامی قبول ندارند در مسئله مقدار غرری که عقد را باطل می کند اختلاف نظر است. همه این اختلافات فرعی است و این اختلافات در مقایسه با اشتراکات بین مذاهب واقعا ناچیز و جزیی است و این می تواند موجب تقریب بین مذاهب در امور اقتصادی گردد.
• س. با توجه به اینکه حضرت عالی عضو کمیته شرعی هیئت حسابرسی و نظارت بر مؤسسات مالی اسلامی هستید، در تعیین معیار های صادر شده توسط این هیئت تا چه اندازه از فقه شیعه استفاده شده است؟
قبلا در کمیته شرعی که این معیار ها را تصویب و صادر می کرد هیچ عالم شیعی عضویت نداشت اما بعد از عضویت بنده در این کمیته طبیعی بود که بعد از آن فقه شیعه نیز در آن مطرح گردید و فقه شیعه در معیار های آن اعمال گردید تا بحال این هیئت ۸۰ معیار برای فعالیت های مختلف بانکی صادر کرده است .
