الف) تاريخچه فقه سياسي:
1. فقه سياسي نيز مانند فقه عمومي در طول تاريخ اسلام تكون يافته (البته بايد توجه داشت كه فقه سياسي غير از فلسفه سياسي اسلام است).
در مطالعه تاريخ فقه سياسي و ريشه يابي آن در بستر زمان خواه ناخواه بايد به عصر پيامبر گرامي اسلام(ص) برگرديم. آن حضرت براي هدايت بشر از آموزه هاي وحياني استفاده مي نمود. آيات قرآن به تدريج مسائل اجتماعي، اجراي حدود، مسائل حكومتي و سياسي، مسائل اقتصادي و... را مطرح مي نمود(كه قسمتي از آن فقه سياسي است) در جامعه اسلامي زمان پيامبر(ص) احكام با نظارت خود پيامبر(ص) كه رئيس حكومت بود اجرا مي گرديد. تعيين حكام ايالات، فرستادن سفرا و... اين در حقيقت نخستين مرحله از تاريخ فقه سياسي است.
(فقه سياسي، ابوالفضل شكوري، ويرايش دوم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي چاپ دوم، 1377، ص 40-43).
2. فقه سياسي بعد از حيات پيامبر(ص)
بعد از درگذشت پيامبر(ص) مسلمين ضمن رو در رو شدن با مسائل جديد، اجتهاد در قرآن و سنت آغاز و بر اين اساس فقه سياسي اسلام تكامل بيشتري پيدا مي كند، منتهي مباحث فقه سياسي در ضمن فقه عمومي مطرح مي شد.(ر.ك: همان، ص 40-43).
اغلب كتاب هايي كه در آنان مباحث فقه سياسي مطرح مي شده است تحت عنوان و نام احكام سلطانيه، الخراج يا قوانين مالياتي، مطرح مي شد. مثل 1. مسائل الخراجيه، اثر محقق كركي(م940 ه.ق) دو رساله خراجيه اثر مقدس اردبيلي (م 993 ه.ق) يا كتاب مسائل الخراجيه اثر ماجدبن فلاح شيباني.
و از علماء اهل سنت، الخراج ابويوسف، الخراج يحيي بن آدم...
در كتب خراجيه عمدتا مباحث فقه سياسي - اقتصادي مطرح مي شده است (اقتصاد محور بودن) (حتي در دوره شاه طهماسب اول (936 ه.ق) عملا نهاد قانونگذاري به صورت افتاء در اختيار فقها قرار گرفت و محقق كركي عملا در راس قوه مجريه نظارت بر دستگاه اجرايي را به عهده گرفت و تا حد عزل و نصب وزرا نيز پيش رفت)(فقه سياسي، ج 8، عباسعلي عميد زنجان، انتشارات امير كبير، اول، 1383).
بنابراين تا اين مرحله اجرايي از اين كه مباحث فقه سياسي به عنوان بخشي از مباحث و ابواب فقه مطرح بود بنا به موقعيت هاي سياسي پيش آمده توسط صاحب نظران فقه (فقها) گاهي به مرحله عمل نيز مي رسيد.
ميرزايي نائيني: 1277-1355 ه.ق
مرحوم ميرزايي نائيني نظريه پرداز بزرگ در حوزه سياست از ديد اسلام و فقه سياسي بود.
او كتابي نوشت با نام: تنبيه الامه و تنزيه المله در فقه سياسي و ديدگاه هاي خود را در حوزه حكومت داري و مسائل فقه سياسي به صورت گسترده مطرح نمود. وظايف حاكم، تفكيك قواي حكومت. وظايف قواي حاكم، چه نظام سياسي مطلوب و مشروع است و اصول سياسي حاكم مبتني بر چه مباني و چگونه باشد... را مطرح نمود.(همان، 296-284).
دوره سوم: طرح مباحث فقه سياسي به صورت گسترده توسط امام خميني(ره) و همچنين شهيد محمد باقر صدر كه هم در عرصه نظريه پردازي و هم تشكيل حكومت به مراحل رشد و شكوفايي خود رسيد.
با توجه به آنچه كه در باب تاريخچه فقه سياسي آورده شد به نظر مي رسد تمام سؤال شما جواب داده شده باشد با اين حال با استفاده از منابع تعريفي نيز از فقه سياسي ارائه مي كنيم تا چيستي آن روشن تر گردد.
فقه سياسي چيست؟
در تعريف فقه سياسي آورده اند: «فقه سياسي اسلام مجموعه قواعد و اصول فقهي و حقوقي است كه عهده دار تنظيم روابط مسلمانان با خودشان (روابط داخلي) و ملل ديگر عالم (روابط خارجي) بر اساس مباني دين اسلام (كه قسط و عدل است و متضمن فلاح و رستگاري انسان است) كه آزادي و عدالت را فقط در سايه توحيد عملي مي داند».(فقه سياسي، ابوالفضل شكوري، پيشين، ص 50).
بنابراين فقه سياسي بيشترين ميراث فكري خط توحيدي را سرمايه انديشه و تحقيق خود قرار داده و همه تلاش فكري محققان بزرگ عرصه فقه را براي دست يابي به حكومت مطلوب و اصول و مباني آن به كار گرفته است.(فقه سياسي، ج 8، عميد زنجاني، ص 20).
در فقه سياسي منابعي مانند 1. قران 2. سنت 3. اجماع 4. عقل به عنوان ادله كشف قواعد حقوقي و وحي به عنوان منبع اصلي تأسيس و مشروعيت اين قواعد شناخته مي شود.(درآمدي بر فقه سياسي، عباسعلي عميد زنجاني، اميركبير، 1383، اول، ص 48).
با توجه به آنچه آورده شد مي توان گفت كه فقه سياسي عهده دار تنظيم و هدايت روابط سياسي مسلمين با خويشان و نيز ديگر ملل و جوامع غيرمسلمان است. بنابراين فقه سياسي دو بخش اساسي دارد: 1. اصول و قواعد مربوط به سياست داخلي و تنظيم روابط جامعه اسلامي 2. اصول و قواعد مربوط به سياست خارجي و تنظيم روابط بين الملل و جهان اسلام(فقه سياسي، ابوالفضل شكوري، ص 50).
با توضيحات فوق احكام فقه سياسي خود به خود مشخص مي گردد.
فقه سياسي در حقيقت به عنوان يكي از ابواب و مباحث كلي فقه نشان مي دهد كه دين به هيچ وجه از سياست جدا نيست و مباحث آن در فقه سياسي از قديم الايام با فراز و فرودهاي جريان داشته است.
چند نمونه از احكام فقه سياسي در كتاب المقنع في الفقه، محمود بن بابويه قمي (م 381 ه.ق) در اين كتاب مباحث فقه سياسي در لابه لاي مباحث عمومي فقه مطرح شده است.
1. حكم كلي مبني بر اينكه همكاري با حاكم ظالم و جور ممنوع است.
2. تحريم سياسي دولت هاي نامشروع
3. (حكم ثانوي) در صورت مجبور شدن به همكاري از هر نوع عمل خلاف و شركت در اعمال ظالمانه حاكم جور بايد دوري گزيند و به جبران خطاي خود (حضور در حكومت جور) به خدمت خلق بپردازد.(فقه سياسي، ج 8، ص 22 - 23 منبع خوب در اين باب مجلات ده گانه فقه سياسي، تأليف عباسعلي عميد زنجاني است كه جلد هشت آن فقه و سياست را مطرح نموده است).
و اما درباره فقه در لغت گفتني است :
1. كلمه «فقه» در لغت به معناي فهم، آگاهي و دانايي است؛ابن فارس، معجم مقاييس اللغه، ج 4، ص 442. خواه مربوط به دين باشد و يا چيز ديگر. در كتاب لسان العرب معناي «فقه» فراتر از مطلق دانستن است و منظور از آن علم و دانستني است كه همراه با دقت نظر و استنباط باشد.ابن منظور، لسان العرب، ج 10، ص 305..
«فقه» در اصطلاح؛ به معناي علم و آگاهي دقيق نسبت به علوم دين و احكام الهي و توان استنباط آنها از طريق ادله تفصيلي (كتاب، سنت، عقل و اجماع) است. «فقه» يكي از شاخه هاي علوم ديني و عبارت است از: «علم به احكام شرعي از طريق استنباط و اجتهاد».ميراحمدي زاده، مصطفي، رابطه فقه و حقوق.
2. «فقيه» كسي است كه در علوم اسلامي تخصّص دارد و احكام الهي را از ادله آن استنباط مي كند.
معرفي كتاب در زمينه فقه سياسي:
1. عباسعلي عميد زنجاني؛ فقه سياسي اسلام
2. عباسعلي عميد زنجاني، مباني انديشه سياسي اسلام
3. ابوالفضل شكوري، فقه سياسي اسلام
4. محمد جعفرالظلي، من الفقه السياسي في الاسلام
5. مصباح يزديِ، نظريه هاي سياسي اسلام
6. احمد بواشكه، خديجه، الاسلام و العلاقات الدوليه في السلم و الحرب
7. محمد عارف، في مصادر التراث السياسي في الاسلام
1. فقه سياسي نيز مانند فقه عمومي در طول تاريخ اسلام تكون يافته (البته بايد توجه داشت كه فقه سياسي غير از فلسفه سياسي اسلام است).
در مطالعه تاريخ فقه سياسي و ريشه يابي آن در بستر زمان خواه ناخواه بايد به عصر پيامبر گرامي اسلام(ص) برگرديم. آن حضرت براي هدايت بشر از آموزه هاي وحياني استفاده مي نمود. آيات قرآن به تدريج مسائل اجتماعي، اجراي حدود، مسائل حكومتي و سياسي، مسائل اقتصادي و... را مطرح مي نمود(كه قسمتي از آن فقه سياسي است) در جامعه اسلامي زمان پيامبر(ص) احكام با نظارت خود پيامبر(ص) كه رئيس حكومت بود اجرا مي گرديد. تعيين حكام ايالات، فرستادن سفرا و... اين در حقيقت نخستين مرحله از تاريخ فقه سياسي است.
(فقه سياسي، ابوالفضل شكوري، ويرايش دوم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي چاپ دوم، 1377، ص 40-43).
2. فقه سياسي بعد از حيات پيامبر(ص)
بعد از درگذشت پيامبر(ص) مسلمين ضمن رو در رو شدن با مسائل جديد، اجتهاد در قرآن و سنت آغاز و بر اين اساس فقه سياسي اسلام تكامل بيشتري پيدا مي كند، منتهي مباحث فقه سياسي در ضمن فقه عمومي مطرح مي شد.(ر.ك: همان، ص 40-43).
اغلب كتاب هايي كه در آنان مباحث فقه سياسي مطرح مي شده است تحت عنوان و نام احكام سلطانيه، الخراج يا قوانين مالياتي، مطرح مي شد. مثل 1. مسائل الخراجيه، اثر محقق كركي(م940 ه.ق) دو رساله خراجيه اثر مقدس اردبيلي (م 993 ه.ق) يا كتاب مسائل الخراجيه اثر ماجدبن فلاح شيباني.
و از علماء اهل سنت، الخراج ابويوسف، الخراج يحيي بن آدم...
در كتب خراجيه عمدتا مباحث فقه سياسي - اقتصادي مطرح مي شده است (اقتصاد محور بودن) (حتي در دوره شاه طهماسب اول (936 ه.ق) عملا نهاد قانونگذاري به صورت افتاء در اختيار فقها قرار گرفت و محقق كركي عملا در راس قوه مجريه نظارت بر دستگاه اجرايي را به عهده گرفت و تا حد عزل و نصب وزرا نيز پيش رفت)(فقه سياسي، ج 8، عباسعلي عميد زنجان، انتشارات امير كبير، اول، 1383).
بنابراين تا اين مرحله اجرايي از اين كه مباحث فقه سياسي به عنوان بخشي از مباحث و ابواب فقه مطرح بود بنا به موقعيت هاي سياسي پيش آمده توسط صاحب نظران فقه (فقها) گاهي به مرحله عمل نيز مي رسيد.
ميرزايي نائيني: 1277-1355 ه.ق
مرحوم ميرزايي نائيني نظريه پرداز بزرگ در حوزه سياست از ديد اسلام و فقه سياسي بود.
او كتابي نوشت با نام: تنبيه الامه و تنزيه المله در فقه سياسي و ديدگاه هاي خود را در حوزه حكومت داري و مسائل فقه سياسي به صورت گسترده مطرح نمود. وظايف حاكم، تفكيك قواي حكومت. وظايف قواي حاكم، چه نظام سياسي مطلوب و مشروع است و اصول سياسي حاكم مبتني بر چه مباني و چگونه باشد... را مطرح نمود.(همان، 296-284).
دوره سوم: طرح مباحث فقه سياسي به صورت گسترده توسط امام خميني(ره) و همچنين شهيد محمد باقر صدر كه هم در عرصه نظريه پردازي و هم تشكيل حكومت به مراحل رشد و شكوفايي خود رسيد.
با توجه به آنچه كه در باب تاريخچه فقه سياسي آورده شد به نظر مي رسد تمام سؤال شما جواب داده شده باشد با اين حال با استفاده از منابع تعريفي نيز از فقه سياسي ارائه مي كنيم تا چيستي آن روشن تر گردد.
فقه سياسي چيست؟
در تعريف فقه سياسي آورده اند: «فقه سياسي اسلام مجموعه قواعد و اصول فقهي و حقوقي است كه عهده دار تنظيم روابط مسلمانان با خودشان (روابط داخلي) و ملل ديگر عالم (روابط خارجي) بر اساس مباني دين اسلام (كه قسط و عدل است و متضمن فلاح و رستگاري انسان است) كه آزادي و عدالت را فقط در سايه توحيد عملي مي داند».(فقه سياسي، ابوالفضل شكوري، پيشين، ص 50).
بنابراين فقه سياسي بيشترين ميراث فكري خط توحيدي را سرمايه انديشه و تحقيق خود قرار داده و همه تلاش فكري محققان بزرگ عرصه فقه را براي دست يابي به حكومت مطلوب و اصول و مباني آن به كار گرفته است.(فقه سياسي، ج 8، عميد زنجاني، ص 20).
در فقه سياسي منابعي مانند 1. قران 2. سنت 3. اجماع 4. عقل به عنوان ادله كشف قواعد حقوقي و وحي به عنوان منبع اصلي تأسيس و مشروعيت اين قواعد شناخته مي شود.(درآمدي بر فقه سياسي، عباسعلي عميد زنجاني، اميركبير، 1383، اول، ص 48).
با توجه به آنچه آورده شد مي توان گفت كه فقه سياسي عهده دار تنظيم و هدايت روابط سياسي مسلمين با خويشان و نيز ديگر ملل و جوامع غيرمسلمان است. بنابراين فقه سياسي دو بخش اساسي دارد: 1. اصول و قواعد مربوط به سياست داخلي و تنظيم روابط جامعه اسلامي 2. اصول و قواعد مربوط به سياست خارجي و تنظيم روابط بين الملل و جهان اسلام(فقه سياسي، ابوالفضل شكوري، ص 50).
با توضيحات فوق احكام فقه سياسي خود به خود مشخص مي گردد.
فقه سياسي در حقيقت به عنوان يكي از ابواب و مباحث كلي فقه نشان مي دهد كه دين به هيچ وجه از سياست جدا نيست و مباحث آن در فقه سياسي از قديم الايام با فراز و فرودهاي جريان داشته است.
چند نمونه از احكام فقه سياسي در كتاب المقنع في الفقه، محمود بن بابويه قمي (م 381 ه.ق) در اين كتاب مباحث فقه سياسي در لابه لاي مباحث عمومي فقه مطرح شده است.
1. حكم كلي مبني بر اينكه همكاري با حاكم ظالم و جور ممنوع است.
2. تحريم سياسي دولت هاي نامشروع
3. (حكم ثانوي) در صورت مجبور شدن به همكاري از هر نوع عمل خلاف و شركت در اعمال ظالمانه حاكم جور بايد دوري گزيند و به جبران خطاي خود (حضور در حكومت جور) به خدمت خلق بپردازد.(فقه سياسي، ج 8، ص 22 - 23 منبع خوب در اين باب مجلات ده گانه فقه سياسي، تأليف عباسعلي عميد زنجاني است كه جلد هشت آن فقه و سياست را مطرح نموده است).
و اما درباره فقه در لغت گفتني است :
1. كلمه «فقه» در لغت به معناي فهم، آگاهي و دانايي است؛ابن فارس، معجم مقاييس اللغه، ج 4، ص 442. خواه مربوط به دين باشد و يا چيز ديگر. در كتاب لسان العرب معناي «فقه» فراتر از مطلق دانستن است و منظور از آن علم و دانستني است كه همراه با دقت نظر و استنباط باشد.ابن منظور، لسان العرب، ج 10، ص 305..
«فقه» در اصطلاح؛ به معناي علم و آگاهي دقيق نسبت به علوم دين و احكام الهي و توان استنباط آنها از طريق ادله تفصيلي (كتاب، سنت، عقل و اجماع) است. «فقه» يكي از شاخه هاي علوم ديني و عبارت است از: «علم به احكام شرعي از طريق استنباط و اجتهاد».ميراحمدي زاده، مصطفي، رابطه فقه و حقوق.
2. «فقيه» كسي است كه در علوم اسلامي تخصّص دارد و احكام الهي را از ادله آن استنباط مي كند.
معرفي كتاب در زمينه فقه سياسي:
1. عباسعلي عميد زنجاني؛ فقه سياسي اسلام
2. عباسعلي عميد زنجاني، مباني انديشه سياسي اسلام
3. ابوالفضل شكوري، فقه سياسي اسلام
4. محمد جعفرالظلي، من الفقه السياسي في الاسلام
5. مصباح يزديِ، نظريه هاي سياسي اسلام
6. احمد بواشكه، خديجه، الاسلام و العلاقات الدوليه في السلم و الحرب
7. محمد عارف، في مصادر التراث السياسي في الاسلام
