ویژگی بارز نظام بانکداری بدون ربا، اعطای تسهیلات بر مبنای عقود مشارکتی است. بر این اساس بانک در اجرای پروژه ها با سرمایه گذار و بر مبنای میزان تأمین اعتبار، شریک واقعی می شود و در نهایت پس از کار سود فعالیت مورد نظر بر اساس سهم آورده بین طرفین تقسیم می شود.
اشتراک گذاری :
به گزارش خبرگزاری تقریب (تنا)، دکتر "مهدی رضوی" استاد اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی ، مدیر عامل کنونی شرکت سرمایه گذاری خارجی ایران و عضو کارگروه تحولات اقتصادی دولت پیرامون بانکداری بدون ربا با ایران به گفتگو پرداخته که در زیر به بخشی از این گفتگو اشاره می کنیم.
در ابتدا اشاره ای به تاریخچه بانکداری اسلامی در ایران داشته باشید؟
اصولا بانکداری در ایران دو دوره متمایز اما تکاملی را پشت سر گذاشته است دوره هایی که هر کدام بر اساس نظام ارزشی حاکم شکل گرفتند . دوره اول که تا پیش از انقلاب اسلامی را شامل می شود بانکداری ایران را بر پایه اصول سرمایه داری و حاکمیت "بهره" شکل داد. با وقوع انقلاب اسلامی نظام ارزشی جدید، رویکرد سابق را بر نمی تابید از این رو بر پایه جهان بینی اسلامی و حذف ربا ، رفتار جدیدی در نظام بانکی کشور شکل گرفت در این نگرش جدید، بر خلاف رویکرد پیشین که بر گرفته از نگرش سرمایه داری مبتنی بر نظریه لذت طلبی اپیکور یونانی و بعد ها اصالت مطلوبیت جرمی بنتام و جان استوارت میل بود و آسایش و لذت انسان را محور همه فعالیت ها می دانست، عدالت و خیر خواهی پایه رفتار انسان و فعالیت های اقتصادی اوست و بر خلاف لذت گراها ارزش ها بر رفتار انسان حاکمیت دارد.
در اقتصاد اسلامی و به تبع آن بانکداری اسلامی، انسان باید محور فعالیت اقتصادی باشد. نمی توان به بهانه فعالیت اقتصادی، عدل و انفاق را که روش اخلاقی سیاست اقتصادی در اسلام است فراموش کرد. اسلام فطرت انسانی را لذت طلب، خود پسند، جزء گرا و خود گرا نمی داند. در نظام اسلامی گاهی رنج طلبی وظیفه است (مانند روزه گرفتن). در این نظام احکام حلال و حرام و شناخت ارزش هاست که جهت و کیفیت رفتار انسان را معین و مشخص می کند بنابر این نظام بانکی هم به عنوان جزئی از اقتصاد اسلامی باید به فطرت انسانی توجه کند و بر مبنای آن فعالیت خود را دوباره باز تعریف کند. مشروعیت تصمیمات مدیران بانکی به عطف توجه به این موضوع مهم است زیرا انسان به عنوان جانشین خدا باید از امکانات لازم برای پیشرفت معنوی و مادی برخوردار شود.
آیا این نگرش به موقع به صورت رسمی در قوانین بانکی کشور خود را نشان داد؟
این فرایند نیز خود شامل دو مرحله می باشد ابتدا در سوم دی ماه سال ۱۳۵۸ شورای پول و اعتبار در سیصد و نود و دومین جلسه خود، علاوه بر تکلیف به کاهش نرخ بهره، نام آن را نیز به کارمزد تغییر داد و با تعیین حداقل سود تضمین شده برای انواع سپرده، نخستین گام در اسلامی کردن نظام بانکی کشور را برداشت اما در شهریور سال ۱۳۶۲ و با تصویب "قانون عملیات بانکی بدون ربا" نظام بانکی کشور در مسیر واقعی خود قرار گرفت . بر پایه این قانون بانک ها مکلف شدند تا تمام فعالیت های خود را با مفاد قانون جدید هماهنگ کنند و این گام بسیار مهمی در تغییر رفتار نظام بانکی کشور بود.
اگر امکان دارد به بخش هایی از قانون عملیات بانکی بدون ربا که بنابر گفته شما نقطه عطفی در تاریخ بانکداری کشور است اشاره بفرمایید؟
بیش از چندین هدف و وظیفه محوری برای دستگاه نظام بانکی کشور باز تعریف شد. به عنوان مثال در بند یک ماده یک چنین آمده است:" استقرار نظام پولی و اعتباری بر مبنای حق و عدل(با ضوابط اسلامی) به منظور تنظیم گردش صحیح پول و اعتبار در جهت سلامت و رشد اقتصاد کشور".
یعنی حق و عدل باید مرکز ثقل بحث در اجرای بانکداری اسلامی باشد. بر این اساس دیگر منابع بانکی به ناحق توزیع نمی شود بلکه این امر باید به اجرای عدالت در کشور کمک کند. بر این مبنا دانشجو و یا فارغ التحصیل مستعد دانشگاهی که کار آفرین هستند نباید نگران منابع باشند بلکه اینجا عدالت تعریف شده در قانون بانکداری بدون ربا می گوید باید تجهیز شده و البته این امر دارای فایده چند جانبه است زیرا هم برای کارآفرینان و صاحبان استعداد ایجاد اشتغال و درآمد زایی می شود و هم از این طریق به واسطه حاکمیت کارایی، منابع سپرده گذار حداکثری می شود.
ایجاد تسهیلات لازم در جهت گسترش تعاون عمومی و قرض الحسنه از طریق جذب و جلب وجوه آزاد و اندوخته ها، پس انداز ها و تجهیز آنها در جهت تأمین شرایط و امکانات کار و سرمایه گذاری هدف دیگری است که در قانون عملیات بانکی بدون ربا اشاره شده است. اگر در محتوای این هدف دقت شود آنچه به دست می آید تعالی اقتصاد کشور و درگیر کردن عامه مردم در بحث رشد و متعاقب آن توسعه کشور است. تنها در بانکداری اسلامی است که این رویکرد حاکم است و مردم بدون چشمداشت و تنها به خاطر خدا و کمک بی غرض به جامعه خود، سپرده قرض الحسنه دارند.
علاوه بر اهداف ذکر شده در بعد اجرا ، ویژگی بارز بانکداری اسلامی چیست؟
ویژگی بارز نظام بانکداری بدون ربا، اعطای تسهیلات بر مبنای عقود مشارکتی است. بر این اساس بانک در اجرای پروژه ها با سرمایه گذار و بر مبنای میزان تأمین اعتبار، شریک واقعی می شود و در نهایت پس از کار،سود فعالیت مورد نظر بر اساس سهم آورده بین طرفین تقسیم می شود. شاید اگر این نوع از اعطای تسهیلات به صورت واقعی توسط سیستم بانکی کشور اجرا می شد ما هیچگاه شاهد شکست پروژه ها و بحث مطالبات معوق بانکی نبودیم.
بر چه اساسی ممکن است با اجرای این نوع از عقد، پروژه حتما سود آور شده و مشکل معوقات بانکی پیش نیاید؟
ببینید در عقد مشارکت همان گونه که اشاره شد بانک فقط تأمین کننده تسهیلات نیست بلکه "شریک" در اجرای پروژه است طبیعی است که هر فردی اعم از حقیقی و حقوقی باید در شراکت به توجیه اقتصادی کار دقت کند یعنی ریسک پروژه را برآورد سازد آینده بازار را بسنجدسود احتمالی را در شقوق مختلف بررسی کند و نسبت به خود پروژه و نحوه اجرای آن اطلاعات جامعی داشته و یا به دست آورد. در این حالت است که فرد نسبت به اجرای درست کار اطمینان می یابد زیرا تا حدود زیادی آینده کار را به نحو علمی پیش بینی کرده است. در این حالت احتمال خطا و زیان به حداقل می رسد. البته اگر هم احیانا زیانی حادث شود این تنها گیرنده تسهیلات نیست که زیان می کند، بلکه در این حالت، باز هم به نسبت آورده، زیان بین متعاملین تقسیم می شود. این نوع از عقد، همان طور که گفته شد عامل پویایی نظام بانکی مبتنی بر شیوه های اسلامی است.
اخیرا برخی از کشور های غیر اسلامی به بانکداری اسلامی گرایش داشته اند به نظر شما دلیل این گرایش چیست؟
سنگریزه ای را داخل آب بیندازید در تمام اطراف خود موج ایجاد می کند موج به صورت هماهنگ فراز و فرود دارد، ارتفاع و عمق موجود تقریبا در همه جای آن یکسان است. بانکداری اسلامی حکایت همین موج است در فراز و فرود آن همه شریکند، به عنوان مثال اگر عاملی خارجی مانند آنچه در غرب اتفاق افتاد، اقتصاد را تهدید کند متعاملین همه درگیر موضوع می شوند.
این گونه نیست که یکی در حاشیه امنیت باشد و دیگری زیان کند. این مثال همان موج است، در طرف مقابل نیز اگر سودی اتفاق بیافتد تقسیم آن عادلانه است، همان عدالتی که در ابتدای بحث بانکداری بدون ربا مورد اشاره قرار گرفت. به همین دلیل نظام بانکی غرب که بر پایه نگرش های یوتالیتاریسم شکل گرفته بود، در دفعات مکرر دچار چالش جدی شد و در عین حال از اعتماد عمومی قابل توجهی برخوردار نبود ، حاکمیت قوانین بانکی برگرفته از اصول اسلامی به مانند ضربه گیر، نواسانات آنها را مهار و قابلیت هایشان را شکوفا می کند و این همان موضوعی است که ما در قوانین خود داریم.
یعنی به عنوان مثال اگر قانون بانکداری بدون ربا در آمریکا عملی می شد اینچنین اقتصاد این کشور و به دنبال آن بخش عمده ایی از جهان دچار زیان نمی شد؟
بحران آمریکا از کجا شروع شد؟ ریشه یابی موضوع خود عامل مهمی در کشف جواب و راه برون رفت از چالش هایی است که ممکن است دوباره تکرار شود. ولع نظام بانکی برای فروش اوراق رهنی و رشد حبابی بازار مسکن آمریکا که تقاضا برای اوراق رهنی را بیشتر می کرد عامل تحریک بانک ها برای فروش بیشتر اوراق به طمع کسب سود بیشتر بود. وقتی موج فرو نشست و حباب مسکن ترکید، خریداران اوراق رهنی نتوانستند دیون خود را تأدیه کنند. همین عامل باعث رکود در بخش مسکن و به دنبال آن سایر بخش های اقتصادی شد و از دیگر سو نظام بانکی طماع، قربانی طمع خود شد و یکی پس از دیگری از اوج فرو افتادند . در حالی که اگر مشارکت اعمال می شد شاهد چنین اتفاقی نبودیم.
