سیر تطور کلام شیعه از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی

خبرگزاری تقریب (تنا):

این کتاب پایان نامه سطح چهار پژوهشگر و استاد حوزه حجت‌الاسلام و المسلمین محمد صفر جبرییلی بود که در قطع رقعی در ۴۱۲ صفحه از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به صورت کتاب منتشر گردید.

دفتر دوم كتاب "سير تطور كلام شيعه" عهده دار بحث تطور كلام شيعي از عصر غيبت تا خواجه نصيرالدين طوسي است، كه حدود چهار قرن (چهارم تا هفتم) را در بر می گیرد. مباحث اصلي آن در دو بخش عرضه شده است:

بخش اول در مباحث كلي كه به منزله مقدمه بخش دوم است، سه فصل دارد.
فصل اول تحت عنوان كلام اسلامي مباحثي درباره كلام از جمله وجه تسميه، تعريف، موضوع، غايات، هدف‌ها و روش هاي آن و فصل دوم با عنوان كلام شيعي است كه مذاهب و فرق شيعه، نقش شيعه امامي در تفكر ديني، دوره هاي تاريخي حيات فكري و كلامي آن، رويكردهاي كلي و مدارس كلام شيعي را به بحث و بررسي گذاشته است و فصل سوم ويژگي هاي كلي دوران مورد بحث يعني از عصر غيبت تا خواجه نصير را بازگو مي كند. بخش دوم رويكردها و گرايش هاي كلان و كلي كلام شيعي را مورد نظر دارد كه در سه فصل: نص گرايي،عقلگرايي تاويلي و خردگرايي فلسفي عرضه مي شود.

در فصل اول تعريف نص گرايي، تفاوت نص گرايي شيعي با اهل حديث سني و اصول تفكر آنان بيان شده و در ادامه از شخصيت هاي نص گرا مانند علي بن عبدالله بن وصيف، كليني، صدوق و رضي الدين بن طاووس سخن گفته شده است.

در فصل دوم، نیز ضمن تعريف عقل، تبيين جايگاه و گستره آن، نسبت آن با نقل، از تاويل و ديدگاه متكلمان مسلمان درباره آن، تعريف عقل گرايي، ويژگي ها و سير تاريخي، و دستاوردهاي آن بحث شده است و شخصيت هايي از جمله ابن قبه رازي، شيخ مفيد، سيد مرتضي، كراجكي، شيخ طوسي، قزويني رازي و سديدالدين حمصي مورد بحث و بررسي قرار گرفته و ضمن تبيين نقش و جايگاه آنان، ديدگاه ها و آراي كلامي خاص آن ها به ويژه در عرصه امامت مورد توجه قرار گرفته است.

در فصل سوم، ابتدا بر اين نكته تاكيد شده است كه حيات تعقلي غير از حيات فلسفي و مقدم بر آن است. فلسفه و كلام بر همديگر تاثيرگذار و از هم تاثيرپذير بوده اند و در ادامه با هم تداخل پيدا كرده اند.تعريف و چيستي خردگرايي فلسفي، ويژگي هاي آن و نتايج و آثار آن نيز بيان شده است؛ سپس از ملاك و معيار كلام فلسفي و تعريف و چيستي آن نيز بحث شده است.

در ادامه ضمن بحث از نوبختي ها- ابوسهل، ابومحمد و ابواسحاق- قرائن خردگرايي فلسفي آنان و آراي كلامي شان مطرح و در ادامه از هريك از آن سه به تفصيل بحث شده است.از خواجه نصير طوسي كه سرآمد پيروان اين رويكرد است، روش، اصول تفكر و ديدگاه ها و افكار كلامي او بويژه در عرصه امامت بحث و در پايان از دستاوردهاي كلام فلسفي در پنج مورد سخن گفته شده است.

در بخشی از مقدمه این کتاب به با قلم مولف نگاشته شده است چنین می خوانیم: علم كلام بسان علوم ديگر در طول تاريخ خود تطوراتي را پشت سر گذاشته و مسائل جديدي را پرورده است. ماهيت و رسالت علم كلام ايجاب مي كند كه متحول و پويا باشد تا بتواند پاسخگوي پرسش ها، شبهه ها و اشكال هاي جديد درباره عقايد ديني بوده و رسالت خود را عملي كند.البته تطور و تحول در علم كلام به منزله تحول در ماهيت آن نيست بلكه مراد اين است كه متكلم، مسائل كلامي جديد را به خوبي شناخته با بهره گيري از روش هاي مناسب آنها را بررسي كند. بنابراين هرگونه تطور و تحولي را بايد در مسائل علم كلام- نه موضوع يا غايت و حتي روش هاي كلي آن- جست.