مسجد جامع اصفهان یکی از بناهای تاریخی شهر اصفهان است که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری باز می‌گردد. این مسجد در سال ۱۵۶ هجری قمری/۷۷۷ میلادی ساخته شد؛ مسجدی که کوچک و متناسب با جمعیت شهر اصفهان ساخته شده بود و باعث رشد شهرنشینی اصفهان شد.
اشتراک گذاری :
به گزارش خبرنگار حوزه فرهنگ و‌هنرخبرگزاری تقریب،مساجد از صدر اسلام به عنوان عبادتگاه مسلمانان وجود داشته‌اند.
آنچه جالب توجه است این است که تا امروز، زیبایی و تاریخچه‌ی غنی این اماکن مقدس الهام بخش بازدیدکنند‌گان بی‌شماری در سراسر جهان بوده است.
بر همین اساسخبرگزاری تقریبقصد دارد در قالب یک بسته خبری و به صورت هفتگی به معرفی مساجد زیبای جهان و کشورمان بپردازد.
تاریخچه ی مسجد جامع اصفهان
یکی از بناهای تاریخی شهر اصفهان است که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری باز می‌گردد. این مسجد در سال ۱۵۶ هجری قمری/۷۷۷ میلادی ساخته شد؛ مسجدی که کوچک و متناسب با جمعیت شهر اصفهان ساخته شده بود و باعث رشد شهرنشینی اصفهان شد. در سال ۲۲۶ ه.ق/۸۴۶ م و به فرمان خلیفه المعتصم عباسی، مسجد پیشین تخریب گشت و بنایی ستون دار به همراه سقفی چوبی، الگو گرفته از مسجد سامرا ساخته شد که هم اکنون هم قسمتی از ستون ها و دیوارهای آن باقی مانده است.
اما مهم ترین تغییر مسجد در دوران سلجوقی صورت گرفت چرا که از الگوی «مسجد عربی» فاصله گرفت و با ساخت چهار ایوان در ضلع های شمالی، جنوبی، شرقی و غربی، سبکی جدید پدیدآورد که به «مسجد ایرانی» معروف شد.
در قرون بعد و در طی دوره های ایلخانی، مظفری، تیموری، صفوی و قاجار نیز این مسجد شاهد تغییرات مهمی بود. در ماه ربیع الاول سال ۵۱۵ ه.ق این مسجد توسط اسماعیلیان به آتش کشیده شد اما در دوران بعد دوباره ترمیم شد.
نام گزاری مسجد جامع اصفهان
جامع در لغت به معنای پیوستن اجزا و گرد آمدن است. ترکیب دو واژه مسجد و جامع به صورت «المسجد الجامع» یعنی مسجدی که برای برگزاری نماز و به ویژه نماز جمعه در نظر گرفته شده است. که به همین دلیل مسجد جمعه هم نامیده می شود.
در زمان های گزشته این مسجد را به مسجد عتیق می شناختند. و برخی ها امروزه آن را به عنوان مسجد جامع عتیق می شناسند و از دیرینه این مسجد کهن ایران یاد می کنند.
معماری مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری ۱۵ قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است، یکی از بهترین آثاری به شمار می رود که در دنیای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف این نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و ناآرامی های دوران مختلف آسیب فراوان دیده و بازسازی و مرمت شده است. مسجد دارای ورودی های متعدد است که هر یک فضای مسجد را به بخش هایی از بافت پیرامون آن مربوط می کند.
گذرها و معابر گرداگرد مسجد بیانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قدیم شهر دارد. چهار ایوان اطراف میدان شاخصه شیوه مسجد سازی ایرانیان است که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است. این ایوان ها که به نام های صفه صاحب در جنوب، صفه درویش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق نامیده می شوند با تزئینات مقرنس سازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را بیان می کند. نمای داخلی صحن مسجد و کاشی کاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالا مناره ها نیز مربوط به همین زمان هستند.
مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان از مهم ترین و قدیمی ترین ابنیه مذهبی ایران است. امروزه مسجد جامع اصفهان یکی از مقاصدی می باشد که از نظر هنری بازدیدهای فراوانی از سوی خارجیان می باشد.
مسجد جامع در میدان قیام، خیابان علامه مجلسی اصفهان واقع شده، به بیانی دیگر در بخش قدیمی اصفهان، ضلع باختری خیابان هاتف و انتهای بازار بزرگ واقع شده است.
تاریخچه ی مسجد جامع اصفهان
یکی از بناهای تاریخی شهر اصفهان است که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری باز می‌گردد. این مسجد در سال ۱۵۶ هجری قمری/۷۷۷ میلادی ساخته شد؛ مسجدی که کوچک و متناسب با جمعیت شهر اصفهان ساخته شده بود و باعث رشد شهرنشینی اصفهان شد. در سال ۲۲۶ ه.ق/۸۴۶ م و به فرمان خلیفه المعتصم عباسی، مسجد پیشین تخریب گشت و بنایی ستون دار به همراه سقفی چوبی، الگو گرفته از مسجد سامرا ساخته شد که هم اکنون هم قسمتی از ستون ها و دیوارهای آن باقی مانده است.
اما مهم ترین تغییر مسجد در دوران سلجوقی صورت گرفت چرا که از الگوی «مسجد عربی» فاصله گرفت و با ساخت چهار ایوان در ضلع های شمالی، جنوبی، شرقی و غربی، سبکی جدید پدیدآورد که به «مسجد ایرانی» معروف شد. در قرون بعد و در طی دوره های ایلخانی، مظفری، تیموری، صفوی و قاجار نیز این مسجد شاهد تغییرات مهمی بود. در ماه ربیع الاول سال ۵۱۵ ه.ق این مسجد توسط اسماعیلیان به آتش کشیده شد اما در دوران بعد دوباره ترمیم شد.
نام گذاری مسجد جامع اصفهان
جامع در لغت به معنای پیوستن اجزا و گرد آمدن است. ترکیب دو واژه مسجد و جامع به صورت «المسجد الجامع» یعنی مسجدی که برای برگزاری نماز و به ویژه نماز جمعه در نظر گرفته شده است. که به همین دلیل مسجد جمعه هم نامیده می شود.
در زمان های گذشته این مسجد را به مسجد عتیق می شناختند. و برخی ها امروزه آن را به عنوان مسجد جامع عتیق می شناسند و از دیرینه این مسجد کهن ایران یاد می کنند.
معماری مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری ۱۵ قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است، یکی از بهترین آثاری به شمار می رود که در دنیای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف این نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و ناآرامی های دوران مختلف آسیب فراوان دیده و بازسازی و مرمت شده است. مسجد دارای ورودی های متعدد است که هر یک فضای مسجد را به بخش هایی از بافت پیرامون آن مربوط می کند.
گذرها و معابر گرداگرد مسجد بیانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قدیم شهر دارد. چهار ایوان اطراف میدان شاخصه شیوه مسجد سازی ایرانیان است که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است. این ایوان ها که به نام های صفه صاحب در جنوب، صفه درویش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق نامیده می شوند با تزئینات مقرنس سازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را بیان می کند. نمای داخلی صحن مسجد و کاشی کاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالا مناره ها نیز مربوط به همین زمان هستند.
قسمت های مختلف مسجد جامع اصفهان
شبستان مسجد
این شبستان که بر ستون های مدور استوار است که با گچ بری های بسیار زیبایی تزئین شده است. این قسمت مربوط به عصر دیلمیان است.
گنبد جنوبی
گنبد و چهل ستون های اطراف آن که در ایوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سال های ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری بنا شده است. این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده و از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است. ایوانی که در جلوی این گنبد آجری واقع شده در اوایل قرن ششم هجری بنا و سقف آن از مقرنس های درشت ترکیب شده است. این گنبد دارای زیباترین طرح های تزئینی ساخته شده از آجر و گچ است.
گنبد شمالی
گنبدی که در بخش شمالی حیاط مسجد واقع شده و قرینه گنبد خواجه نظام الملک است در سال ۴۸۱ بنا شده است. احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاج الملک از دیگر وزرای عصر سلجوقی نسبت می دهند.
ایوان درویش
ایوان شمالى مسجد معروف به صفه درویش از قرن ششم و کتیبه گچ برى داخل آن از دوره شاه سلیمان صفوى است. تزئینات کاشى‌کارى نماى خارجى آن از اقدامات اداره باستان شناسى اصفهان در سال هاى ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ هجرى شمسى و به این مناسبت، کتیبه اى به خط بنّایى به یادگار گذاشته شده است. در طرفین ایوان شمالى و شمال آن، چهل ستون هایى از قرن ششم هجرى موجود است که مخصوصا چهل ستون شرقى آن تاق هاى متعدد با نقوش مختلف آجرى دارد و از قسمت هاى جالب این بناى عظیم تاریخى به شمار مى رود.
ایوان صاحب
ایوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است. در این قسمت کتیبه هایی از دوران مختلف از جمله صفویان به چشم می خورد. در این ایوان نیز کاربندی زیبایی پوشش دهانه را تشکیل داده است.
ایوان استاد
ایوان غربی معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفویان با کاشی‌کاری تزئین شده است. در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان‌حسین کتابت شده عباراتی به خط بنایی بسیار زیبا و با امضاء محمدامین اصفهانی نوشته شده است.
ایوان شاگرد
روبه روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و یازدهم هجری قمری در دوران حکومت ایلخانان و صفویه تزئیناتی به آن اضافه شده است. این ایوان فاقد تزئینات کاشی کاری است و با مقرنس های آجری تزئین شده است. در این ایوان سنگ مرمر یکپارچه نفیسی است که در اطراف و بالای آن لوحه ها و کتیبه هایی نوشته شده است. از زیباترین کاربندی ها را در این ایوان می‌توان مشاهده کرد، کاربندی ها است که در ساختمان دلایل ساختاری و انتقال نیرو را از قوس ها به زمین بر عهده دارند. ایوان شاگرد با ارتفاعی پایین تر از ایوان استاد ساخته شده است.
ایوان عمر
در منتهی الیه ضلع شرقی مسجد جامع اصفهان صفه عمر واقع شده که کتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطان محمود آل مظفر اشاره می کند. تاریخ این کتیبه ۷۶۸ هجری قمری و خطاط آن عزیز التقی الحافظ است. در سقف این صفه خطوط تزئینی و تاریخی به چشم می خورد که با خط بنایی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی ابن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است. علاوه بر آن در این صفه نام استاد کاران دیگر همچون حسن کاروان کاشیکار و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفه به چشم می‌خورد.
مسجد الجایتو
در شمال ایوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زیباترین محراب گچبری مسجد را دربردارد. این شبستان که به مسجد الجایتو نیز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است.
شبستان زمستانی بیت الشتاء
از مسجد اولجایتو به شبستان زمستانی بیت الشتاء می‌رسیم که به موجب کتیبه سردر آن در زمان تیموریان به دستور عمادبن المظفر ورزنه ای ساخته شده است. به همین علت به شبستان عماد نیز معروف است این شبستان باشکوه دارای ستون های قطور کوتاه و اتاق های خیمه ای شکل است. در وسط هر چشمه طاق یک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب شده که نور شبستان را تأمین می کند.
کتابخانه خواجه نظام الملک
شبستان جنوب شرقی مسجد که احتمالا کتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام الملک را دربرداشته در بمباران شهر اصفهان تخریب شده که مجددا به شیوه اول بازسازی شده است. این اثر نفیس و باشکوه به علت داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است.
این شهرت و نفاست همه ساله گروه های بی‌شماری از علاقمندان و پژوهشگران را به خود جلب می‌کند، حاصل این مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به وسیله معماران و مهندسین و باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر درآمد که اغلب آنها به زبان فارسی ترجمه شده اند.
