پاسخ این سؤال به دو شیوه مطرح می‌شود: الف- گاهی می‌گویند "مقصود از مصحف علی(ع) چیست؟"
گاهی هم گفته می‌شود مقصود از کتاب علی(ع) چیست؟ مقصود از مصحف علی(ع) جمع‌آوری قرآن به ترتیب نزول است. ابن ندیم در «فهرست» می‌نویسد: امیرمؤمنان احساس کرد که مردم درگذشت پیامبر را به فال بد گرفته‌اند، سوگند یاد کرد که ردا بر زمین نگذارد، مگر این که قرآن را گردآوری کند. او قرآن را در سه روز جمع‌آوری کرد و به مسجد آورد.[۱]
یعقوبی می‌نویسد: علی بن ابی طالب(ع) پس از درگذشت پیامبر خدا، قرآن را جمع کرد و آن را بر هفت جزء تقسیم نمود. آنگاه همة اجزای هفتگانه و سوره‌های وارد در آن را یادآور می‌شود.[۲]
دقت در فهرستی که یعقوبی از قرآن علی(ع) ارائه کرده، نشان می‌دهد که کوچک‌ترین اختلافی در عدد سوره‌ها با قرآن فعلی ندارد، و اگر اختلافی هست در کیفیت جمع سوره‌های قرآن است.
اگر چنین مصحفی دارای واقعیت باشد، کوچک‌ترین منافاتی با صیانت قرآن از تحریف ندارد، این تنها علی(ع) نیست که قرآن را به شکلی که مورد نظرش بود، جمع کرد، بلکه مصحف عبداللّه بن عباس نیز چنین تفاوتی داشت.
ب- اکنون وقت آن‌رسیده است که به صورت دوم سؤال، پاسخ بگوییم:
کتاب علی(ع) چیزی است که امیرمؤمنان علی(ع) در حال حیات رسول خدا(ص) آن را نوشته است وی آنچه از پیامبر گرامی (ص) از حلال و حرام و دیگر مطالب می‌شنید، همه را می‌نوشت، مجموع احادیث مسموع از رسول خدا(ص) که به املای او و نگارش علی(ع) بود، «کتاب علی» نام گرفته است و این کتاب دست به دست، در خاندان رسالت می‌گشت و احیاناً امام باقر (ع) و امام صادق (ع) با مراجعه به آنها احکامی را بیان می‌کردند.
نجاشی، دانشمند رجالی شیعه، در ترجمه محمد بن عذافر صیرفی از پدرش نقل می‌کند: با حَکَم بن عتیبه، نزد امام باقر(ع) بودم، حَکَم پیوسته از امام باقر(ع) سؤال می‌کرد. او نیز پاسخ می‌داد، ولی در موردی، میانشان اختلاف به وجود آمد، امام باقر(ع) به فرزندش امام صادق(ع) گفت: فرزندم! برخیز و کتاب علی(ع) را بیاور. او رفت و از درون خانه کتاب بزرگی که به صورت طومار پیچیده شده بود، آورد، امام(ع) نقطه مورد نظر خود را پیدا کرد و به حکم بن عتیبه گفت: این خط علی(ع) و املای رسول خدا(ص) است. آنگاه رو به او کرد و گفت: تو و دوستت سلمة بن کهیل و دوست دیگرت ابوالمقدام، به هر جا روید، دانشی استوارتر از دانش کسانی که جبرئیل بر آنها نازل می‌شد پیدا نمی‌کنید.[۳]
از روایات دیگر چنین برمی‌آید که طول این کتاب هفتاد ذراع و ضخامت آن به اندازة ران شتر و کتاب به صورت طوماری پیچیده شده بود.
امیرمؤمنان(ع) علاوه بر این کتاب، کتاب دیگری به نام صحیفه دارد که احکام دیات در آن جمع شده است و روایات فراوانی از این صحیفه در کتب حدیثی آمده است.
محقق فرزانه، مرحوم جناب میرزا علی میانجی، به گردآوری روایاتی که از صحیفه در کتاب‌های حدیثی وارد شده، همّت گمارده و همه را جمع کرده است.[۴]
و ما نیز دربارة کتاب علی(ع) و صحیفة وی، در کتاب «تاریخ الفقه الاسلامی وادواره» به تفصیل سخن گفته‌ایم.[۵]
در پایان یادآور می‌شویم: امام علی بن ابی طالب(ع) و فرزندان و شیعیان او، از نخستین روز درگذشت پیامبر(ص) که کتابت حدیث تحریم شد، اقدام به کتابت و یا صیانت حدیث رسول خدا (ص) کردند و به ممنوعیت‌های سیاسی، که بعد از ۱۰۰ سال با شکست مواجه شد، اعتنایی نکردند و این موضوع مستقلی است که در جای خود باید دربارة آن گفتگو کنیم.
[۱] . تاریخ القرآن، ص ۷۶، تألیف ابوعبداللّه زنجانی(م۱۳۶۰هـ) چاپ قاهره، با مقدمه احمد امین مصری.
