از آن جهت که اسلام دین جهان شمول و برنامه آموزنده جهانی است و همواره دو اصل زوال ناپذیر همگانی و همیشگی بودن یعنی کلیت و دوام را گوشزد می‌کند، می‌توان حج را به عنوان یکی از شاخص ترین برنامه های جهانی اسلام یادآور شد.
اشتراک گذاری :
اسلام دارای مبانی و ارکانی است که بر آنها بر آن بنا شده، به آنها قوام گرفته، و بدون وجود آنها فرو می ریزد و از آن جز اسمی بی مسما برجای نمی ماند. یکی از این ارکان حج است، همان سان که امام باقر علیه‌السلام فرمود: اسلام بر پنج پایه بنیان نهاده شده است؛ نماز، روزه، زکات، حج و ولایت.
بنابراین آنکس که عامداً حج نگذارد، رکنی از ارکان دین الهی خویش را نابود کرده و در نتیجه اسلام کامل را از بین برده است؛ از همین رو خداوند درباره ترک عمدی فرمود: «ومن کفر فانّ الله غنیٌّ عن العالمین» در این آیه از ترک عمدی حج به کفر تعبیر شده است، پس کسی که عمدا به حج نرود عملا کافر است گرچه در ایمان و اعتقاد کافر نباشد.
از آنجا که حج جزو مبانی اسلام قلمداد شده است ناگزیر باید آنچه درباره اسلام وارد شده در حج متبلور گشته و حج نمایشگر این احکام و تجلی‌گاه ظهور آنها گردد.
حج؛ تجلی‌گاه کلیت و دوام اسلام
از آن جهت که اسلام دین جهان شمول و برنامه آموزنده جهانی است و همواره دو اصل زوال ناپذیر همگانی و همیشگی بودن یعنی کلیت و دوام را گوشزد می‌کند، باید برنامه‌های آن هم جهانی بوده و نمودار زنده ای از کلیت و دوام باشد، بر همین اساس می‌توان حج را به عنوان یکی از شاخص ترین برنامه های جهانی اسلام یادآور شد و همگانی و همیشگی بودن آن را سند گویای کلیت و دوام دین الهی دانست، زیرا حج وظیفه ای دینی است که در بسیاری از مبادی و اصول استوار است و تحقق حج بدون تحقق آن مبادی ممکن نیست و اگر حج همگانی و همیشگی بود، همه آن اصول اعتقادی و مبادی فکری، دارای کلیت و دوام است، هر دستوری جدای از آن اصول اعتقادی نیست و بدون آنها مقبول نخواهد بود.
جهان شمولی حج از منظر قرآن کریم
برای آنکه جهانی بودن حج به وضوح تبیین شود، ابعاد گوناگون آن را بررسی می‌کنیم تا روشن شود که متن این عبادت دینی گسترش و دوام را به همراه دارد.
اولین مرکز جهانی برای عبادت
حج همان آهنگ زیارت کعبه و انجام مناسک است که در طی قرون و اعصار به شکل های گوناگون ظهور می کند و کعبه اولین خانه ای است که برای عبادت توده مردم بنا نهاده شده و اولین مرکزی است که عبادت کنندگان را به سوی خود جذب کرده است، همچنان که خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکًا وَهُدًى لِّلْعَالَمِینَ* فیه آیاتٌ بیناتٌ مقامُ ابرهیمَ و من دَخلَهُ کان آمناً و لله على الناسِ حِجُّ البیت مَنِ استطاعَ الیه سبیلاً و مَن کفرَ فان اللّهَ غنىٌّ عن العالمین».
تعبیر از پایگاه کعبه به «بکّه» که به معنای ازدحام و تراکم جمعیت است نشان می‌دهد که کعبه محوری جهانی بوده که از هر سوی عالم در گستره زمان به آن رجوع کرده اند و بر اثر انبوه جمعیت جایگاه آن به بکه نامگذاری شده است.
هنگامی که کعبه قبله رسمی مسلمانان شد، پیروان کیش موسی کلیم -علیه السلام- اعتراض کردند که چگونه عنوان قبله از بیت المقدس به کعبه انتقال یافت؟ وحی نازل شد که سابقه کعبه بیش از دیگر بناهای مذهبی عمومی است و کعبه اولین خانه ای است که برای عبادت بندگان خدا و هدایت همگان تأسیس شده است چنانکه با برکت های فراوان و گوناگون همراه است و هدایت آن برای همه جوامع بشری بوده و مخصوص به عصر خاص یا نژاد معنی نیست، به همین جهت از دیرباز همه اقوام و ملتها که به پرستش خدا معتقد بودند به کعبه احترام می گذاشتند و به علل گوناگونی را لازم می دانستند.
خلاصه اینکه با استدلال به تقدم کعبه بر بیت المقدس و قدمت تاریخی و سابقه کهن آن به اعتراض پیروان برخی از ادیان آسمانی پاسخ داده شد و شاید از همین بُعد قدمت تاریخی کعبه است که قرآن کریم آن را «بیت العتیق» می‌داند یعنی خانه کهن و دیرپای و سابقه دار، زیرا هر چیز سابقه داری را که از اهمیت و ارزش برخوردار است عتیق، که معادل غیرعربی آن «آنتیک» است، می نامند.
محور هدایت جهانیان
قرآن کریم همانطور که کعبه را از اولین و با سابقه ترین خانه عبودیت و پرستش می داند آن را برای همه جهانیان نیز می شناسد و می فرماید: «اولین خانه ای که برای همه مردم بنا نهاده شده است و هدایت جهانیان را تامین می کند کعبه است» و هیچ اختصاصی به گروه و نژاد خاصی ندارد و مردم اقلیم معینی سزاوارتر نیستند و مرزهای جغرافیایی نیز در این امر همگانی نقش ندارد.
از این رو ملل گوناگون جهان اعم از هندی، فارسی، کلدانی، یهودی و عرب آن را گرامی می داشتند. خدای سبحان در این باره می فرماید: یادآور هنگامی را که مکان کعبه را برای ابراهیم خلیل معین کردیم تا مرجع عبادت پرستندگان را فراهم کند و به او گفتیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و نمازگزاران و راکعان و ساجدان پاکیزه نگه دار و در بین مردم دعوت حج را اعلام کنید تا از هر سو و به هر وضع و با هر وسیله ممکن از پیاده و سواره و از دور و نزدیک به ندای من پاسخ دهند و به منظور انجام حج و زیارت کعبه گرد آیند.
شاهد دیگر بر این مطلب، آن است که فرمود: هنگامی که ما کعبه را مرجع همه مردم و جایگاه امان و آرامش قرار دادیم. این تعبیر گرچه به حسب دلالت صریح، مردم اعصار پیشین را شامل نمی شود ولی با توجه به ذیل آیه که فرمود:«واتخذو من مقام ابراهیم مصلا...» روشن می شود که نه تنها مردم جهان بعد از نزول قرآن به زیارت کعبه فراخوانده شده اند، بلکه همه افراد قرون گذشته نیز باید آهنگ کعبه می کردند و به زیارت آن می شتافتند زیرا پیمان الهی نسبت به دو پیامبر بزرگوار یعنی ابراهیم و اسماعیل- علیهما السلام- این بود که کعبه را برای زائران، طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده گزاران پاک و پاکیزه نگه دارند.
قیام جهان شمول در پرتو توجه به کعبه
شاهد قرآنی دیگر می فرماید: خداوند کعبه را از حرمت خاصی برخوردار ساخت و عامل قیام همه همگانی و مردمی قرار داد. مهمترین عامل قیام همه مردم جهان خانه ای است که همگان به سوی آن نماز می‌گزارند، برگرد آن طواف می‌کنند، در کنار آن به نیایش می پردازند و در حریم آن به تفکر در آیات الهی می نشیند.
دقت کافی در محتوای آیه و انسجام صدر و ذیل آن نشان می دهد که کعبه به عنوان مطاف عمومی عامل قیام همگانی قرار داده شده است، یعنی اگر هدف همه انبیای الهی این است که مردم با یافتن کتاب و میزان و آشنایی با محتوای رهاورد پیامبران به قسط و عدل قیام کنند عامل مهمی که می تواند به این هدف والا تحقق بخشد و زمینه قیام همه مردم را به قسط و عدل فراهم کند و خصوصیت های نژادی و جغرافیایی را کنار زده اختلاف‌های مکانی را درنوردد و پراکندگی های زمانی و زبانی را به یک سو نهد و بیگانگان را آشنا کند کعبه است.
از این رو امام صادق -علیه السلام- فرمود: همواره دین پروردگار قائم و زنده است مادامی که کعبه پابرجاست. پس قیام دین به قیام متدینان خواهد بود همچنان کعبه به قیام زائران آن است و همانطور که دین خداوند یکی است و برای همگان است کعبه نیز مطاف عمومی و زیارتگاه جهانی بوده و قیام جهان شمول مردم با توجه مستمر به آن تأمین می گردد.
تساوی زائران کعبه
در فرهنگ و و زبان قرآن امتثال دستورهای الهی به ویژه زیارت کعبه اختصاص به مردم سرزمین معینی ندارد و افراد هیچ منطقه به انجام مناسک حج از افراد منطقه دیگر سزاوارتر نیستند و بُعد منزل در این سفر روحانی همچون قرب منزل است، همچنان که خداوند می فرماید:«ان الذین کفروا و یصدون عن سبیل الله و المسجدالحرام الذی جعلناه للناس سواء العاکف فیه و الباد». بر اساس این آیه کریمه، مسجدی که در حریم کعبه بنا نهاده شده و محل نماز و نیایش و طواف است برای همه مردم به طور مساوی قرار داده شده و هیچ فرقی در این جهت بین ساکنان مکه و مسافرانی که از نقاط دیگر جهان به آن سو سفر می‌کنند نیست.
شهرت جهانی حج
بررسی ابعاد گوناگونی حج، جهانی بودن آن را به خوبی نشان می دهد همانگونه که اسلام رفتن به سوی کعبه را هجرت همگان به سوی خدا می شمارد و این هجرت را در پهنه عالم ضروری می‌داند، ادیان الهی دیگر نیز حج را دستوری رسمی می‌دانند. گواه بر شهرت جهانی حج این که تاریخ، ارقام سال ها را با میزان حد تعیین می کردند چنان که در ماجرای موسی و شعیب -علیهما السلام- از مدت ۸ سال به هشت حج تعبیر شده است زیرا در هر سال یک بار حج بجا آورده می شود بنابراین هشت حج معادل هشت سال است.
پس حج به عنوان یکی از مهمترین مظاهر اسلام برای تحقق دو اصل کلیت و دوام شایسته است و از همین رو آنچه برای ابراهیم خلیل و پیش از او برای حضرت آدم اتفاق افتاد، برای خاتم پیغمبران(ص) نیز روی داد؛ از این رو حج منسکی ویژه برای یک ملت یا یک اثر خاص نیست بلکه هدف کلی و دائم است و از همین رو است که در میان امم و اقوام گذشته و در طول قرون از تطاول سال ها و روزها در امان مانده است.
بر اساس آنچه بیان شد حج باید تبلور بخش دو اصل مذکور باشد و گرنه برای جهانیان هدایت نخواهد بود بلکه شیوه‌ای خواهد شد برای قومی خاص و این خلاف مبانی تشریع حج و همیشگی و همگانی بودن آن است؛ چنانکه امیر المومنین - علیه السلام- فرمود: آیا نمی‌بینید که خدای سبحان پیشینیان از آدم -علیه السلام- تا پسینیان از این عالم را به سنگ هایی آزمود که نه زیان می رسانند و نه سود می بخشند و نمی بینند و نمی شنوند، پس خدا آن را خانه خود ساخت و آن را موجب پایداری وپابرجایی مردم گردانید.
