مسجد قبا در مدینه منوره، نخستین مسجد در جهان اسلام است که پیامبر اکرم(ص) سنگ بنای آن را گذاشتند.
اشتراک گذاری :
به گزارش خبرنگار حوزه فرهنگ و‌هنرخبرگزاری تقریب،مساجد از صدر اسلام به عنوان عبادتگاه مسلمانان وجود داشته‌اند.
آنچه جالب توجه است این است که تا امروز، زیبایی و تاریخچه‌ی غنی این اماکن مقدس الهام بخش بازدیدکنند‌گان بی‌شماری در سراسر جهان بوده است.
بر همین اساسخبرگزاری تقریبقصد دارد در قالب یک بسته خبری و به صورت هفتگی به معرفی مساجد زیبای جهان و کشورمان بپردازد.
در سی‌‌ودومین شماره از این بسته خبری به معرفی«مسجد قبا» پرداخته ایم، که مشروح آن در ادامه می‌آید:
مسجد قبا اولین مسجد ساخته شده در جهان اسلام است که در فرصت چند روزه اقامت پیامبر (ص) خارج از شهر مدینه بعد از هجرت از مکه ،در قریه ای به همین نام تاسیس شد. حضرت محمد (ص) پس از رسیدن به قبا، چند روزی را در آنجا بسر بردند تا آن که امیر مؤمنان، علی (ع) و برخی دیگر از اعضای خانواده اش به ایشان پیوستند، آنگاه همگی راهی یثرب شدند.
در چهار روزی که رسول خدا (ص) در قبا بود، مسجدی در این ناحیه به دستور ایشان و به پیشنهاد عمار یاسر و با تقاضای ساکنان محل بنا شد.بنا فرمود که طی آن تنها دیواری از سنگهای حره بر گرد آن کشیده شد. البته تا زمان توسعه، ولید مسجد سقف نداشت یا اگر هم داشت از همان شاخه های خرما بود. مسجد قبا یکی از مهمترین و زیباترین مساجدی است که در محدوده فعلی مدینه قرار دارد، چرا که با توسعه شهر، قبا نیز در محدوده مدینه قرار گرفته است.
در سال 1406 هجری قمری بنای مسجد قبا بازسازی شد. کتیبه ای سنگی که مربوط به این بازسازی است در بیرون مسجد نصب شده است. منطقه قبا در فاصله شش کیلومتری جنوب مسجد النبی (ص) واقع است و از نقاط خوش آب و هوا و از مناطق زراعی و پرآب اطراف مدینه به شمار می آید. به همین دلیل نخلستان های زیادی در قبا وجود داشته و دارد. مردم این منطقه، که به نام طایفه بنو عمرو بن عوف شناخته می شدند، به دلیل واقع شدن قبا در جنوب شهر مدینه و در واقع سر راه مکه به مدینه، نخستین میزبان پیامبر و مهاجرین در وقت هجرت بودند.
پیش از آمدن رسول خدا (ص)، شماری از مهاجران که از مکه به مدینه آمدند، به طور موقت در قبا ساکن شدند. پس از آن که رسول خدا (ص) به قبا آمدند، چند روزی در آنجا توقف کرده و آن گاه که خانواده آن حضرت، همراه علی بن ابی طالب (علیه السلام) به ایشان پیوستند، به سوی محل اصلی یثرب، یعنی جایی که امروزه مسجد النبی (ص) قرار دارد، راهی شدند.
مسجد قبا
تاریخ بنای مسجد
ورود رسول خدا(صلی الله علیه وآله) را به قبا، دوشنبه، دوازدهم یا چهاردهم ربیع الأول نوشته اند. آن حضرت در این چند روز میهمان کلثوم بن هِدْم بود و در منزل سعد بن خَیْثمه با مردم نماز می خواند. سعد در جنگ بدر و پدرش در جنگ احد به شهادت رسیدند.
خانه سعد بن خَیْثمه و کلثوم بن هِدْم در سمت قبله مسجد ـ جنوب غربی بوده و هر دوی آنها در حال حاضر، در مسجد قرار گرفته است. تا پیش از توسعه سال 1406 قمری، خانه سعدبن خَیْثمه به صورت مستقل وجود داشته و طی چهارده قرن، زائران قبا، به آن خانه نیز وارد شده و در آن نماز می خواندند. در حال حاضر، محل این دو خانه، در سمت قبله مسجد قبا، سمت راست محراب واقع است. رسول خدا(صلی الله علیه وآله) بعدها نیز که در مرکز مدینه ساکن شد، هر هفته، گاه روزهای شنبه و گاه دوشنبه به قبا می آمد و در این مسجد نماز می گزارد. ابن شَبّه نوشته است:«إنَّ النَّبی (صلی الله علیه وآله) کانَ یَأتِی قُباء یَوْمَ الإثْنَین.»
طبق روایات بسیار در ساخت این مسجد شخص رسول الله(ص) زحمات فراوانی متحمل شدند به حدی که اصحاب همراه آن حضرت، از ایشان تقاضا کردند تا به استراحت بپردازند ، اما پیامبر (ص) این خواسته را نپذیرفته و در ساخت این مسجد مشارکت جستند.
در روایات گفته شده از بین اصحاب رسول الله(ص) سلمان فارسی، مقداد بن اسود و عمار بی یاسر بیشترین نقش را در ساخت این مسجد به عهده داشتند.
نخستین سنگهای بنای مسجد قبا توسط حضرت محمد پس از مهاجرت او از مکه به مدینه گذاشته شد.
در سال نهم هجری منافقان شهر مدینه با سو استفاده از خروج پیامبر (ص) از شهر مدینه جهت شرکت در جنگ تبوک ، اقدام به ساخت مسجدی در مقابل مسجد قبا کردند تا تحت پوشش عبادت در آن مسجد به توطئه علیه اسلام و مسلمانان بپردازند.
منافقان مدینه در توجیه ساخت مسجدی که بعدا "ضرار" نام گرفت، هنگامی که پیامبر(ص) عازم جنگ تبوک بودند به حضور ایشان رسیده و با این بهانه که پیران و بیمارانشان در شب های تار و بارانی نمی توانند مسافت میان مسجد قبا و محله های خود را طی کنند از حضرت رسول(ص) خواستند که اجازه دهد آنان در محله خود مسجدی بسازند که البته پیامبر(ص) در تایید و رد درخواست آنان سخنی نگفتند و تصمیم نهایی را به مراجعت از جنگ تبوک موکول کردند.
هرچند، منافقان با خروج پیامبر(ص) از مدینه به سرعت ساخت این مسجد را به پایان رسانده و بعد از مراجعت پیامبر(ص) از جنگ برای مشروعیت بخشیدن به اقدام خود از رسول الله(ص) دعوت کردند تا آن مسجد را با اقامه نماز افتتاح کنند که در این هنگام آیات 107 و 108 سوره توبه نازل شد و با نامیدن آن مسجد به نام ضرار ، پیامبر(ص) از توطئه منافقان آگاه گردید و پروردگار عالمیان با عبارت "لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق ان تقوم فیه"{مسجدی که از روز اول براساس تقوی تاسیس شده است سزاوارتر است تا در آن نماز گزاری } در شان مسجد قبا ، ضمن بیان فضیلت آن، اجر کسانی که خالصانه در ساخت آن مشارکت جستند را به شایستگی ادا کرد و در ادامه مسجد ضرار نیز به دستور پیامبر(ص) تخریب گردید.
تاریخچه مسجد قبا
بازسازی ها
بنای مسجد قبا در دوران خلافت عثمان بن عفان تعمیر و گسترش یافت.دومین دگرگونی در مسجد قبا به دوران عمر بن عبدالعزیز مربوط می شود که تا سالیان متمادی به همان شکل باقی ماند.
در سال 555ق، جمال الدین اصفهانی وزیر زنگیان موصل فرمان تجدید بنای آن را صادر کرد و بر اساس آن مسجد بازسازی شد.
همچنین در قرن هشتم و نهم هجری قمری، تعمیرات اساسی و تجدید بنای برخی قسمت ها صورت گرفت.بعد از آن در زمان حکومت عثمانی و به ویژه در دوران سعودی گسترش یافته و به چندین برابر رسید.
در حال حاضر مسجد دارای چندین شبستان است که هر کدام گنبد مخصوص دارند.
توسعه مسجد قبا
نخستین تغییر در مسجد قبا، تغییر در محراب آن بود. زمانی که قبلۀ مسلمانان از بیت المقدس به جانب مسجدالحرام تغییر کرد، پیامبر به قبا آمد و با کمک اصحابش، قبلۀ مسجد را به سوی کعبه قرار داد.
در طول تاریخ، مسجد قبا توسعه یافته و بازسازی شده است. از جمله در زمان خلیفۀ سوم و نیز در دوران حکومت عمر بن عبدالعزیز، که وی آن را توسعه داد و رواق ها و گلدسته ای برای آن ساخت.
آخرین بار در 1405، از چهار طرف بر مساحت مسجد قبا افزوده شد و به جای ساختمان قدیم آن، بنایی بزرگ تر براساس معماری بنای قبلی برپا گردید. در این توسعه، خانۀ کلثوم بن هدم و سعد بن خثیمه، که محل سکونت رسول خدا بود، نیز در داخل مسجد قبا قرار گرفت و ویران شد.
این مسجد اکنون 7465 متر مربع مساحت دارد و حدود بیست هزار نمازگزار را در خود جای می دهد. مسجد قبا همیشه مورد توجه مسلمانان بوده و بارها تعمیرات اساسی در آن انجام شده است.
در سال 1388 قمری ملک فیصل رواق های آن را در جهت شرقی مسجد توسعه داد. بنای جدید آن، که در 26 صفر سال 1406 قمری به پایان رسید، در شکل معماری جدید خود، یکی از مهم ترین و زیباترین مساجدی است که در مدینه منوره قرار دارد. در بنای فعلی چهار مناره برای این مسجد در نظر گرفته شده که هر کدام 47 متر طول دارد. مساحت تقریبی آن و بناهای جانبی مربوط به آن، در محدوده ای به مساحت 13500 متر مربع می باشد که بر اساس محاسبات معماران آن، گنجایش بیست هزار نمازگزار را دارد.
مسجد قبا در قرآن
بنا به روایات فراوان، مسجد قبا مصداق آیه «... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ...» است. این آیه اشاره به این نکته دارد که این مسجد از روز نخست بر پایه تقوا ساخته شد و لذا سزاوار است تا رسول خدا (ص) در این مسجد نماز بگزارد.
به سبب نزول این آیه در شأن مسجد قبا، در آن زمان، مسجد یاد شده را به نام «مسجد التقوی» می شناختند. این آیه در برابر مسجد ضرار نازل شد که برخلاف مسجد قبا که بر پایه تقوا ساخته شده بود، مسجد ضرار بر پایه نفاق و اختلاف بنا شد. تعبیر «مِنْ اَوَّلِ یَوْم» به معنای همان روز تأسیس مسجد است که با نیت خالص بنا نهاده شد.
به نقل از روایات ، آیه «... فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ» در شأن نمازگزاران مسجد قبا نازل شده است. این آیه در کنار آیاتی که اشاره به اقدام منافقان در ساختن مسجد ضرار دارد، در سوره توبه آمده و مربوط به سال نهم هجری، اندکی پیش از جنگ تبوک است.
اختلاف درباره اولین مسجد
دربارۀ نخستین مسجد در «اول یوم» اختلاف وجود دارد که مسجدی که در قرآن کریم به آن اشاره شده، کدام است؟ بعضی مفسران آن را مسجد قبا و برخی آن را مسجدالنبی در مدینه دانسته اند. اما در مجموع، مسجد قبا را اقرب و انسب دانسته اند، هم به سبب شأن نزول آیه و هم به سبب روایاتی که از اهل بیت علیهم السلام ذکر شده است. آنان که مسجدالنبی را اولین دانسته اند به روایتی از رسول خدا تمسک جسته اند که فرمود:«هذا مسجدی».
اولین مسجد
ثواب خواندن نماز در مسجد قبا
به هر روی، مسجد قبا نخستین مسجدی است که رسول الله (ص) آن را بنا کرد. آن حضرت درباره نماز خواندن در مسجد قبا فرمود:«مَنْ تَطَهَّرَ فی بَیْتِهِ ثُمَّ أتی مَسْجِدَ قُباء فَصلّی فِیهِ رَکْعَتَیْن کانَ کأجْرِ عُمْرة؛ کسی که در خانه اش وضو بگیرد، آنگاه به مسجد قبا درآید و دو رکعت نماز بگزارد، ثواب یک عمره را برده است.»
