به نظر می‌رسد که صنعت تأمین مالی اسلامی به خوبی در حال رشد است. با وجود اینکه برخی از موسسات مالی پایبند به قوانین اسلامی، دچار افت و خیز‌هایی شده‌اند؛ کل صنعت، از نظر حجم دارایی‌های تحت مدیریت، به گسترش خود ادامه می‌دهد.
اشتراک گذاری :
تامین مالی اسلامی، در دهه اخیر شاهد نوآوری‌ها و رشد خیره کننده‌ای بوده است و محصولات متنوعی، از «دادوستدهای تامینی اسلامی» (Islamic hedge funds) گرفته، تا اوراق قرضه با ساختارهای پیچیده را ارائه می‌دهد. اندازه این صنعت، در حال حاضر، بالغ بر ۱۰۰۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود.
با این حال، با وجود ظاهر سر حال و رو به رشد، این صنعت در درون خود، با بحث‌های داغی پیرامون آینده تامین مالی اسلامی روبه‌رو است. بسیاری از چهره‌های شاخص این صنعت نگران هستند که رشد سریع و نوآوری‌های شتاب‌زده، باعث انحراف تامین مالی اسلامی از مسیر خود و کپی‌برداری از نهادهای مالی متداول شده است. به بیان دیگر، با وجود وفاداری به شکل، محتوای فعالیت‌ها از دستورات شریعت دور شده‌اند.
هریس عرفان، ريیس محصولات اسلامی در موسسه مالی بارکلی (Barclays Capital)، می‌گوید: «صنعت در یک دو راهی قرار دارد. یا ما باید به تقلید از تامین مالی سنتی ادامه دهیم یا اینکه به سمت ساختارهایی که به طور اساسی اسلامی هستند و به روح احکام اسلامی نزدیک‌ترند حرکت کنیم.»
یکی از اولین نشانه‌های بحران، در اوایل سال ۲۰۰۸ بروز کرد؛ زمانی که شیخ تقی عثمان که از روحانیان برجسته حامی این صنعت محسوب می‌شود، به انتقاد از ساختار تعدادی از اوراق قرضه اسلامی مشهور پرداخت. از آن زمان، سایر شخصیت‌های برجسته صنعت نیز به انتقاد از محصولاتی چون مشتقات مالی اسلامی پرداخته‌اند و آنها را مغایر با برخی از قواعد دینی، از قبیل «تقسیم ریسک» و «معامله با محوریت دارایی» تشخیص داده‌اند.
حتی، برخی از محصولات ساده و خوش‌ساختار، مانند حساب‌های جاری اسلامی نیز توسط برخی از شخصیت‌های سختگیرتر مورد انتقاد قرار گرفته است. در تئوری، سپرده‌گذاران در بانک‌های اسلامی در ریسک وام‌هایی که بانک‌ها با استفاده از پول آنها پرداخت می‌کند، شریک هستند و سود و زیان بانک در حساب‌های آنها انعکاس پیدا می‌کند. اما در عمل، به دلیل وجود «بافر سود» (profit buffers)، سپرده‌گذاران به صورت تضمین‌‌شده، از یک بازده تثبیت‌شده برخوردار می‌شوند. بسیاری از دولت‌ها نیز به عنوان پشتیبان، مانع از انتقال ریسک به سپرده‌گذاران می‌شوند. در دوره بحرانی مالی سال ۲۰۰۷، بسیاری از بانک‌های اسلامی ضرر دادند، اما حتی یک سپرده‌‌گذار هم پولی از دست نداد و این موضوع، مورد انتقاد برخی از کارشناسان قرار گرفت.
جواد علی، مدیر بخش خاورمیانه، و قائم‌مقام بخش تامین مالی اسلامی در موسسه حقوقی کینگ و اسپالدینگ (King & Spalding) می‌گوید: «من مخالف آن دسته از فعالان صنعت هستم که سعی می‌کنند همه چیز را از سیستم‌های تامین مالی غربی، به صورت اسلامی بازمهندسی و شبیه‌سازی کنند. اگر ما به تقلید از محصولات مالی سنتی ادامه دهیم، صنعت تامین مالی اسلامی در بلندمدت شکست خواهد خورد. اکنون زمان آن فرا رسیده است که از خود بپرسیم آیا تامین مالی اسلامی فقط یک تظاهر و ریاکاری است؟ آیا بهتر نیست که به جذب مشتریان کمتر اکتفا کرده و در عوض، اصالت و خلوص خدمات مالی اسلامی را حفظ کنیم؟»
منتقدان بیرونی، گاهی تندتر نیز هستند. علی علاوی که یک چهر‌ه دانشگاهی عراقی‌ست، در کتاب خود به سختی به «فریب هنرمندانه» اين شيوه بانکداری حمله کرده است. البته، بسیاری از مدیران بانکداری اسلامی، حقوق‌دانان و دانشگاهیان، بر این عقیده هستند که این مخالفت‌ها، ناشی از وجود دیدگاه‌ها و مکاتب مختلف مذهبی و فکری در جهان اسلام است. آفاق خان، که نزدیک به دو دهه در صنعت تامین مالی اسلامی فعالیت کرده است، می‌گوید: «جست و جوی هویت، اتفاق تازه‌ای نیست. همواره کسانی بوده‌اند که ما را به محافظه‌کاری یا تساهل متهم کرده‌اند و این انتقادات، جزء لاینفک این صنعت بوده و خواهد بود؛ زیرا ما باید در دنیای واقعی زندگی کنیم و این موضوع، ما را مجبور به سازش و مصالحه می‌کند. ما در یک فضای اقتصادی کاملا اسلامی زندگی نمی‌کنیم، و قوانین و مقررات، اجازه انحراف از مسیر اصلی را به ما نمی‌دهد.» او می‌گوید: شباهت محصولات و خدمات این صنعت به همتایان خود در سیستم مالی متداول، بیشتر به این دلیل است که مدیران بانک‌های اسلامی، عموما افرادی با سابقه فعالیت در سیستم مالی سنتی هستند. آفاق خان معتقد است: «هر چه این صنعت بالغ‌تر شود، به تدریج هویت واقعی و مستقل خود را پیدا خواهد کرد.»البته، این انتقادات درونی، تاثیری بر روند رو به رشد صنعت نداشته است. در حالی که بانک‌ها، اوراق قرضه‌ای که مورد انتقاد شیخ عثمان بود را کنار گذاشتند، به نظر می‌رسد که مشتریان مسلمان، به بحث‌هایی که پیرامون درجه انطباق این صنعت با موازین شریعت وجود دارد، توجه چندانی نشان نمی‌دهند.
هریس عرفان می‌گوید: «نرخ رشد صنعت، احتمالا تحت تاثیر این بحث‌ها قرار نخواهد گرفت. در حال حاضر، به اندازه‌ای شتاب مبتنی بر رشد تقاضا پشت سر تامین مالی اسلامی وجود دارد که این صنعت در حال انفجار است. البته، این مرحله جدید رشد، تابعی از میزان پذیرش و مقبولیت استانداردها و چارچوب‌های حاکم بر صنعت، توسط مسلمانان است.»بسیاری از فعالان صنعت بر این عقیده هستند که تامین مالی اسلامی، احتمالا در دهه آینده نیز رشد قابل توجهی خواهد داشت، در حالی که نگرانی‌های منتقدان و سازش‌های عمل‌گرایانه، جزء جدایی‌ناپذیر آن خواهد بود.
باید صبر کرد و دید که آیا نتیجه این روند، یک نوع سازش‌کاری خواهد بود که اعتبار تامین مالی اسلامی را در میان مسلمانان به خطر می‌اندازد یا اینکه یک سیستم معتبر و دارای هویت مستقل شکل خواهد گرفت که راه را برای جهش‌های بعدی باز می‌کند. آفاق خان می‌گوید: «کارهای خوب بسیاری انجام شده است، اما کارهای بسیاری نیز وجود دارد که باید انجام شود.»
دنیای اقتصاد: روبین ویگلزورث: Wigglesworth, Robin “Islamic finance searches its soul”, Financial Times, Dec ۲۰۱۰.
