نزول كتابهاي آسماني درماه رمضان

این کتب آسمانی همچون باران رحمتی بر صفحه دلها فرو ریخت و بذرهای تقوا و اخلاق و معرفة الله و علم و حکمت را در نهاد انسانها پرورش داد و شکوفا ساخت.
«قد جاءکم من الله نور و کتاب مبین یهدی به الله من اتبع رضوانه سبل السلام، از سوی خدا نور و کتاب آشکاری به سوی شما آمد، خداوند به برکت آن، کسانی را که از خشنودی او پیروی دارند، به راههای سلامت (و سعادت) هدایت می کند».

ماه رمضان و نزول كتابهاي آسماني
ماه رمضان نهمين ماه از ماههاي سال قمري و عربي است، که بين ماه شعبان و شوال واقع است، و در قرآن کريم از ماههاي دوازده گانه، غير از ماه رمضان، نام هيچ ماه ديگري نيامده است.
ماه رمضان به خاطر نزول قرآن در آن ماه، برتري يافته است. خداوند متعال در آیه ۱۸۵ سوره بقره می فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القران هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان فمن شهد منكم الشهر فلیصمه ...» ماه رمضان ماهی است كه قرآن در آن برای هدایت بشر و راهنمایی و تشخیص حق از باطل نازل شده است، پس هر كس ماه رمضان را دریابد باید تمام آن ماه را روزه بدارد...

نه تنها قرآن در ماه رمضان فرو فرستاده شده است، بلكه كتب دیگر آسمانی نیز در این ماه نازل شده اند. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید :« نزلت التوراه فی ست مضین من شهر رمضان ...» در ششم ماه رمضان كتاب مقدس تورات بر موسي(ع) و در روز دوازدهم كتاب آسماني انجيل بر عيسي (ع) و در هیجدهمين روز از ماه رمضان زبور بر داوود نازل گشت و قرآن نيز در شب قدر فرو فرستاده شد. علاوه بر آن از واثله بن اسقع روایت شده است، که پیامبر اکرم (ص) فرمود: صحف حضرت ابراهیم(ع) در نخستین شب ماه رمضان نازل گردید. در بيست و ششم ماه رمضان نيز نزول صحف بر حضرت ادريس (ع) را ذكر كرده اند. پس می توان گفت كه ماه رمضان، ماه نزول كتب آسمانی است كه خود رحمتی است از طرف خداوند بر بندگان كه با ماه رحمت خدا نیز سازگاری دارد.

(قرآن)اسم کتابي است که خداي تعالي آنرا بر پيامبر گراميش محمد ص نازل کرده، و به اين جهت آن را قرآن ناميده که (قبلا از جنس خواندنيها نبود، و به منظور اينکه درخور فهم بشر شود نازلش کرد و در نتيجه کتابي) خواندني شد، چنانکه فرمود: "انا جعلناه قرآنا عربيا لعلکم تعقلون" و اين کلمه هم بر مجموع قرآن اطلاق مي شود و هم بر اجزاي آن.
بر اثر گذشت زمان و دخالت جاهلان و نااهلان، بسیاری از کتب آسمانی، در معرض تحریف قرار گرفتند و با افکار نادرستی آمیخته شدند، ولی قرآن مجید با دلایلی که در بخش «جاودانگی قرآن » آمده دست نخورده باقی مانده است و همچون آفتابی در همه اعصار و قرون می درخشد و دلها را روشن می سازد.

درقران كريم، لازمه هدايت يافتن، ايمان به غيب و... و همچنين ايمان آوردن به آنچه خدا بر پيغمبران

پيشين نازل كرده و يقين به آخرت است (سوره بقره آيه۱-۴)، يا آنجا كه مي فرمايد:
«آمن الرسول بما انزل الیه من ربه و المؤمنون کل آمن بالله و ملائکته و کتبه و رسله، پیامبر به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده ایمان آورده و همه مؤمنان (نیز) به خدا و فرشتگان او و تمام کتابها و فرستادگانش ایمان آورده اند»( سوره بقره، آیه ۲۸۵).

كيفيت نزول قران مجيد درماه رمضان
پيامبر گرامي(ص) درباره ماه رمضان مي فرمايد: «اي مردم! ماه خدا با بركت و رحمت و مغفرت به شما روي آورد، ماهي كه نزد خدا از همه ماه ها برتر و روزهايش بر همه روزها و شب هايش بر همه شب ها و ساعاتش بر همه ساعات برتر است، ماهي است كه شما در آن به ميهماني خدا دعوت شده و مورد لطف او قرار گرفته ايد، نفس هاي شما در آن تسبيح و خوابتان در آن عبادت، عملتان در آن مقبول و دعايتان در آن مستجاب است.. بهترين ساعاتي است كه خداوند به بندگانش نظر رحمت مي كند....»
چون ماه رمضان ماه تربيت است، و پرورش وهدايت، بدون تعليم و آموزش صحيح ممكن نيست لذا جا دارد كه برنامه تربيتي روزه نيز با آگاهي هر چه بيشتر و عميق‌تر از تعليمات آسماني هماهنگ گردد، تا جسم و جان آدمي را از آلودگي گناه شستشو دهد، اين است كه همواره ماه رمضان ماه نزول كتاب‌ هاي بزرگ آسماني از جمله قرآن بوده است.
چون ماه رمضان ماه با عظمتي است چنان‌كه خود قرآن، شب قدر در رمضان را اين‌گونه توصيف مي‌كند «و تو چه داني شب قدر چيست؟ شب قدر بهتر از هزار ماه است»سوره قدر، آية ۲-۳.جا دارد قرآن با عظمت، در ماه با عظمت براي امت پيامبري كه داراي خلق عظيم است نازل گردد.

از مطالب گذشته بدست آمد كه قرآن در ماه رمضان آن هم در شب قدر نازل شده است، و جا دارد كه قرآن، كه يك كتاب سرنوشت ساز و هدايتگر است در شب قدر، در شب تعيين سرنوشت‌ها نازل گردد، و چه زيبا است رابطه ميان «قرآن» و «شب قدر» و چه پر معني است پيوند اين دو با يكديگر.

طبق تصریح بیشتر دانشمندان اهل سنت، بعثت پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز در این ماه انجام پذیرفته است. بر این اساس ماه رمضان می تواند ماه بعثت نیز نام گيرد. طبق نظر این گروه از دانشمندان، بعثت پیامبر در یكی از روزهای ۱۷ و ۱۸ و ۲۴ صورت پذیرفته است، اینان از یك سو چون بعثت را مقارن با نزول قرآن دانسته و از سوی دیگر و به تصریح خود قرآن، قرآن در ماه رمضان نازل شده است و نیز با استناد به برخی روایات، این رای را پذیرفته اند.
لذا قرآن به اين علت كه كتاب‌هاي آسماني ديگر، در ماه رمضان نازل شده‌اند، در اين ماه نازل شده است و همچنين عظمت ماه رمضان و شب قدر و... مي‌طلبد كه قرآن به عنوان يك كتاب سرنوشت ساز در شب قدر نازل شود.

كيفيت نزول كتب آسماني وقران بر انبياء
آيه شريفه" انا انزلناه في ليلة القدر" دلالت دارد بر اينکه قرآن يک پارچه در ماه رمضان نازل شده و از سوي ديگر ظاهر آيه شريفه: "و قرآنا فرقناه لتقراه علي الناس علي مکث، و نزلناه تنزيلا" دلالت دارد بر اينکه قرآن کريم به تدريج و در مجموع مدت دعوت رسولخدا ص يعني در مدت تقريبا بيست و سه سال نازل شده و تاريخ هم مؤيد اين معنا است، و از همين جهت بعضي گمان کرده اند که آيه مورد بحث با اين آيه منافات دارد.
قبل از ورود در بحث وگفتگو از نزول تدريجي آيات قرآن ـ به نظر مي رسد كه راجع به كيفيت نزول كتب آسماني بر انبياء

گذشته، مطالبي به اختصار ذكر نماييم:
محققان اسلامي با اتفاق نظر مي‌گويند كه كتابهاي آسماني پيغمبران گذشته بطور دفعي و يكباره بر آنها نازل ‌شده است، اگرچه سيوطي مي‌نويسد يكي از علماء معاصر ما مخالف با اين رأي و عقيده است، ليكن خود او موافق عقيده جمهور علماء بوده و مي نويسد: كتب انبياء گذشته يكباره بر آنها نازل شده است و مي‌گويد: آيه:«و قال الَّذينَ كَفَروا لولا نُزِّلَ الْقُرآنُ جُملَةًً واحدَةً كَذلكَ لِنُثّبِّتَ بِه فُؤاد‍ِكَ و رَتَّلناهُ تَرتيلاً» (فرقان، ۳۳: كفار گفتند: چرا قرآن يكباره بر پيغمبر نازل نشد؟! بدينسان ما قرآن را نازل كرديم تا قلب ترا استوار داريم، لذا قرآن را بتدريج بر تو خوانديم) همين امر را تأييد مي‌نمايد. ونيز از ابن عباس روايت شده است كه يهود يا مشركان از پيغمبر سئوال كردند چرا قران مانند تورات يكباره نازل نگرديد؟ درپاسخ به اين اعتراض، قرآن صريحاً آنرا رد نمي‌كند، بلكه در اين مورد سكوت نموده، و صرفاً به بيان نزول تدريجي قرآن مي‌پردازد، و چنانكه آيه فوق‌الذكر بيان مي‌كند: خداوند متعال در پاسخ با آنها فرمود: ما قرآن را بتدريج فرو فرستاديم تا قلب تو را استوار نگاهداريم، و اين خود تأييد ضمني نزول دفعي كتب آسماني انبياء سلف مي‌باشد.

اگر كتب آسماني انبياء گذشته تدريجاً نازل شده بود لازم بود قرآن در پاسخ به اعتراض يهوديان بگويد: نزول تدريجي قرآن، مانند روشي است كه در مورد نزول ديگر كتب آسماني اعمال شده است.ولي قرآن در بيان اين جهت، ساكت است، در حاليكه قرآن معمولاً به اعتراض هاي نابجا و سئوالهاي بي مورد پاسخ صريح مي‌دهد چنانكه به اعتراض مردم در مورد پيغمبر(ص) پاسخ صريح مي‌دهد كه گفته بودند:«…ما لِهذاَ الرَسولِ يَأكُلُ الطَّعامَ ويَمشي في الاَسواقِ»(فرقان، ۷) يعني اين چه پيامبر و فرستاده‌اي است كه مانند مردم عادي غذا مي‌خورد، و ميان كوچه و بازار راه مي‌رود؟!. خداوند متعال در پاسخ به اين اعتراض مي‌گويد: «و ما اَرسَلنا قَبلَكَ مِنَ المَرسَلينَ الّا اِنَّهم ليأكلونَ الطّعام ويَمشونَ في الأسواقِ» (فرقان، ۲۰: و پيغمبراني پيش از تو نفرستاديم جز آنكه مي‌خوردند و در بازارها راه مي‌رفتند) يا در آيه «أَبعَثَ اللهُ بَشَرأ رِسولاً» (بني اسرائيل ۹۴: آيا خداوند، بشري را بعنوان فرستاده خود مبعوث كرد؟) مي‌بينيم كه مردم مي‌پرسند آيا ممكن است خداوند، بشري را بعنوان رسول و فرستاده خود برانگيزد؟ خداوند متعال پاسخ صريح اين اعتراض را در آيه «وَما اَرُسَلنا قَبْلَكَ الّا رِجالاً نوحي الَيهمْ» (انبياء، ۷: وپيش ازتو رسولاني نفرستاديم جز آنكه مردماني (از نوع بشر) بودند كه به آنها وحي مي‌نموديم) صريحاً اظهار مي‌نمايد و به همين گونه قرآن به هر سئوال و اعتراضي كه از ناحيه مشركان يا اهل كتاب مطرح مي‌شد جواب صريح داده،درحاليكه درمورد نزول دفعي كتب آسماني انبياء گذشته ـ كه مدَّعاي اهل كتاب را تشكيل مي‌داد ـ سكوت مي‌كند، و اين خود تأييد ضمني قسمتي ازمحتواي سئوال مشركان ويا يهوديان است.

البته بايد كه ادله ديگري براي اثبات نزول دفعي كتب انبياء گذشته وجود دارد كه سيوطي و ديگران در كتابهاي خود از آنها ياد كرده‌اند (الاتقان ج ۱ ص ۷۳). و نيز مي‌دانيم كه قرآن بطور پراكنده و تدريجاً در مدتي حدود بيست يا بيست و سه سال بر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نازل گرديد و اين كتاب آسماني بگونه‌أي مدون و مرتب كه در دسترس ما است بهمين صورت و يكباره بر پيغمبر(ص) نازل نشد، بلكه آيات و سور آن بر حسب شرايط و اوضاع و مقتضيات بصورت پنج يا ده آيه و يا كمتر و بيشتر و حتي گاهي بصورت يك آيه نازل مي‌گرديد.

سئوال: با توجه به نخستين آيه سوره قدر:« إِنَّا أَنزَلْنَاهُ

فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ» كه حاكي از نزول دفعي و يكپارچگي قرآن است اين سئوال پيش مي‌آيد كه ما چگونه مي‌توانيم قبول كنيم كه قرآن در ظرف بيست و اندي سال به تدريج بر پيامبراسلام(صلي الله عليه وآله) نازل گرديد؟ و به عبارت ديگر: آيا نزول دفعي قرآن ـ كه بازده صريح آيه نخست سوره قدر مي‌باشد با نزول تدريجي آن ـ كه صريحاً از آيات ديگر استفاده مي‌شود و از خصوصيات و امتيازات قرآن نسبت به ساير كتب آسماني است ـ منافاتي ندارد؟ آيا اين دو مطلبِ متعارض، قابل توجيه و سازش مي‌باشد؟.

مرحوم طبرسي (رض) پس از طرح اين مشكل ـ ضمن تفسير سوره قدرـ براي حل آن به نقل از ابن عباس مي‌نويسد: خداوند متعال قرآن را يكباره در شب قدر از لوح محفوظ به آسمان دنيا نازل كرد، و سپس جبرائيل آنرا قسمت به قسمت بصورت پنج يا ده آيه و يا كمتر و بيشتر و حتي بصورت يك آيه در مدتي حدود بيست و سه سال از جانب خدا بر پيغمبر(صلي الله عليه وآله) نازل گردانيد (مجمع‌البيان ج ۱۰ ص ۵۱۸). طبرسي توجيه ديگري را نيز از مقاتل نقل مي‌كند كه گفت: خداوند متعال قرآن را از لوح محفوظ بر فرشتگان كاتب و نويسنده، در آسمان فرو مي‌فرستاد و در شب قدر هر سال، همان مقداري از قرآن را ـ كه جبرائيل در طول سال براي پيغمبر(ص) مي‌آورد ـ يكباره نازل مي‌كرد، وبه عبارت ديگر: درماه رمضان هرسال، آياتي يكباره نازل مي شد وهمين آيات بتدريج و هماهنگ در تعاقب و پي آمد مقتضيات و حوادث، بر پيغمبر(ص) دوباره نازل مي‌گرديد(همان مرجع و صفحه. الاتقان ج ۱ ص ۶۳). امام فخر رازي از كساني است كه توجيه اخير را پذيرفته است.

اين دو توجيه، قابل قبول و در عين حال مورد تأييد آيات ديگر قرآن كريم مي‌باشد، يعني در اين مورد مي‌توانيم اينگونه توضيح دهيم كه روح و مقاصد قرآن و اهداف آن بصورت جمعي يكباره بر قلب پيغمبر(ص) نازل شد و تجلي يافت، اين توضيح با توجه به دو آيه‌اي كه ذيلاً ياد مي‌شود توضيحي درخور و مناسب بنظر مي‌رسد:آيه«…نَزَلَ بِهِ الرّوحُ الْاَمينُ علي قَبلِكَ…»(شعراء، ۱۹۴) اشاره به اين است كه جبرائيل امين، قرآن را بر قلب تو نازل نمود، يعني مقاصد و محتواي قرآن يكباره بر قلب پيغمبر(ص) افكنده شد. و آيه ديگر: «و قُرْآناً فَرَقْناةُ لِتَقْرَأَهُ علي النّاسِ علي مُكْثٍ…» (اسراء، ۱۰۷) نشان مي‌دهد كه قرآن در يكجا جمع بود و خداوند آنرا از هم جدا نموده و آيه به آيه، و سوره به سوره، به تدريج بر پيغمبر(صلي الله عليه و آله) فرو فرستاد تا آنرا با درنگ و تأني بر مردم بخواند يعني به تدريج از عالم جمعي نزول يافته، و در عالم لفظ و عبارت، تكثر و تفرق پيدا كرد. و به تعبير ديگر: قرآن، تا آنجا كه به خود پيغمبر(صلي الله عليه و آله) منهاي مردم، مربوط ميشد بر قلب پيغمبر(صلي الله عليه وآله) يكباره نازل مي‌شد و قلبش آكنده از نورانيتِ تمام قرآن گرديد، ولي از آنجا كه قرآن بايد به مردم ابلاغ شود و به مردم ارتباط پيدا كند بايد بتدريج نازل گردد و به آنها ابلاغ شود.

توجيه سوم اين است كه منظور آيه « إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ» بيان آغاز نزول قرآن مي‌باشد و سپس اين نزول به تدريج تا مدت بيست و اندي سال ادامه يافت. با اينكه در شب قدر، بخشي از قرآن نازل مي‌گرديد معهذا لفظ قرآن بر آن اطلاق گرديد، و اين اطلاق از باب تسميه

جزء اسم كل است، يعني مي‌توان به يك آيه يا يك سوره و يا همه قرآن، لفظ قرآن را اطلاق نمود. «شعبي» كه يكي از مفسران قرآن است اين توجيه را پذيرفته است (رك: مجمع‌البيان ج ۱۰ ص ۵۱۸. جلاءالاذهان ج ۱۰ ص ۴۰۸. منهج‌الصادقين ج ۳ ص ۳۹۸).

توجيه ديگر را برخي از محققان ديگر اسلامي بيان كرده‌اند كه قرآن يكباره از لوح محفوظ نازل گرديد، و حافظان قرآن و فرشتگان در مدت بيست شب آنرا بر جبرائيل قسمت به قسمت نازل كردند و جبرائيل بنوبه خود در حدود مدت بيست سال بتدريج آنرا بر پيغمبر(صلي الله عليه و آله) نازل كرد. ولي اين توجيه چندان قابل قبول نيست زيرا جبرائيل در ماه رمضان هر سال، قرآن را بهمان اندازه كه در طول سال تدريجاً نازل مي‌كرد بر پيغمبر(ص)عرضه مي‌نمود. اگرچه در اين مورد روايتي از ابن عباس نقل شده است، ولي طرفداران اين توجيه خواسته‌اند ميان دو قول اول سازشي ايجاد نمايند. روايت ابن عباس از طريق ضحاك نقل شده كه گفت: «نزَلَ الْقُرآنُ جُملَتً واحِدَةً مِن عِندِالله مِن اللّوحِ الْمَحفوظ اِلي السَّفَرَةِ الكِرامِ الكاتِبين في السَّماءِ الدُّنيا، فَنَجَّمَهُ السَّفَرةُ علي جِبريلَ عِشرينَ ليلةً، و نَجَّمه جبرَيلُ علي النَّبيِّ عِشْرينَ سَنَة» (الاتقان ج۱ ص ۶۹): قرآن يكباره از لوح محفوظ از پيشگاه خداوند متعال به نويسندگان و فرشتگان كاتب در آسمان دنيا نازل شد و اين نويسندگان و رابطان، آنرا بر جبرائيل بمدت بيست شب تقسيم كرده، و جبرائيل(عليه السلام) در طول مدت بيست سال به تدريج بر پيغمبراكرم (ص) نازل ساخت.در ميان اين توجيهات، توجيهي ـ كه بيش از همه ـ روايات فراواني آن را تأييد مي‌كند توجيه اول است.

چرايي نزول در ماه رمضان
اما اين‌كه چرا در ماه رمضان نازل شده است چند دليل و حكمت مي‌توان براي آن برشمرد:
۱. رمضان برترين ماه سال است.به فرموده پيامبر ماه بركت و رحمت و مغفرت است ماهي كه روزهايش برترين روزها و شبهايش برترين شبها وساعاتش بر همه ساعات برتر و.....

۲.وجود شب قدر كه از هزار سال بهتر است.
۳.ماه توفيق روزه گرفتن وماه ميهماني خدا و نزول و اهداي قران در اين ميهماني بزرگ الهي بسيار مناسب است.

۴. ماه رحمتي كه نزول كتابهاي آسماني همچون باران رحمت بر صفحه دلها فرو ريخت و بذرهاي علم و حكمت و معرفت الله را براي هدايت و تقوا و پرورش اخلاق در فطرت انسانها بيدار نمود وشكوفا ساخت. چون كتاب‌هاي آسماني ديگر در ماه رمضان نازل شده‌اند، هماهنگي بين اديان و كتب آسماني مي‌طلبد كه تقارن نزول داشته باشد. چنان‌كه امام صادق ـ عليه السّلام ـ در اين باره فرمود: ««تورات» در ششم ماه مبارك رمضان و «انجيل» در دوازدهم و «زبور» در هيجدهم و «قرآن مجيد» نيز در شب قدر نازل گرديده است».سورة قدر، آية ۱.

ستايش مخصوص خداوندي است که بر ما، با هدايت به شاهراه ستايشش، منت نهاد و ما را اهل ستايش قرار داد که از سپاس گزاران احسان او باشيم و سپاس خداوند را که دين آسماني اسلام را براي ما مختص ساخت تا در سايه سار آن، به سر منزل سعادت و خرسندي اش روان گرديم و حمد بي حد و ثناي بي عد، خداي احد را که ماه خود، ماه اسلام، تزکيه و تصفيه و نزول کتاب وحي- رمضان- را يکي از راه هاي احسان بر بندگان قرار داد.
والحمد لله رب العالمين

معرفي منابع:
۱ـ تفسير نمونه، آيت الله مكارم شيرازي و همكاران، ج۱، ص ۶۳۳-۶۳۶ و ج۲۷، ص ۱۸۰-۱۹۳.
۲ـ ترجمة تفسير الميزان، علامه طباطبايي، ج۲، ذيل آية ۱۸۵ بقره و ج۲۰، سورة قدر.
۳ـ ترجمة تفسير صافي، مرحوم محسن فيض كاشاني، ج۱، ذيل آية ۱۸۵ و ج۲، سورة قدر.

منبع : برگرفته از منابع مختلف