عید فطر از مهم‌ترین جشن‌ها و اعیاد مسلمانان است و یکی از دو عید بزرگ در سنت اسلامی است که درباره آن احادیث و روایات بیشمار وارد شده است که روز عید و پاداش معرفی شده است و از آن به عنوان روز اتحاد مسلمان جهان نیر نام می برند.
اشتراک گذاری :
به گزارش حوزه اندیشه خبرگزاری تقریب، عید فطر از مهم‌ترین جشن‌ها و اعیاد مسلمانان است و یکی از دو عید بزرگ در سنت اسلامی است که درباره آن احادیث و روایات بیشمار وارد شده است که روز عید و پاداش معرفی شده است و از آن به عنوان روز اتحاد مسلمان جهان نیر نام می برند. به همین مناسبت گفت وگویی با دکترمحمدمهدی مومنی ها دبیر کل بنیاد بین المللی تکریم ادیان و مذاهب داشتیم که در ادامه می‌آید.
*ارزش و اعتبار عید سعید فطر به چه دلیل است؟
محمدمهدی مومنی ها:یکی از اعیاد بزرگ در فرهنگ اسلامی عید فطراست ، می دانیم در عیدهاست که زندگی تولد می یابد و حرکت آغاز می شود. پس جامعه ای که عید ندارد، تاریخ هم ندارد، حرکت هم ندارد. در مکتب ما، پایان رمضان عید است؛ عید تحول، آغاز و البته نجات بخش روزهای دیگر. زیرا این روز جشن بازگشت به فطرت تعیین شده است این معنا رامی توان از لغت «عید فطر» هم فهمید، چرا که «عید» به معنای بازگشت و «فطر» به معنای «فطرت و طبیعت » است و مسلمانان روزه دار در طول ماه رمضان با ارتباطهای خالصانه و عارفانه با خداوند متعال واستغفار از گناهان به تصفیه روح و جان خویش همت گماشته و از تمام آلودگی های ظاهری و باطنی که بر خلاف فطرت آن هاست، خود را پاک نموده و به فطرت واقعی خود برمی گردند.
اکنون پس از گذشت ماه رمضان در نخستین روز ماه شوال اجر و پاداش خود را از خداوند می طلبند، اجر و پاداشی که خود خداوند به آنان وعده داده است.
عید فطر، روز رها شدن از بندهای گناه و نافرمانی است ؛ روز پاک شدن از هر پلیدی و پلشتی است . پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعالی در روز عید به فرشتگان می فرماید: مزد آنانی که به وظایف خود عمل کردند چیست؟ فرشتگان می گویند: خدایا! پاداش آنها به دست توست. خداوند می فرماید: شما فرشتگان گواهی بدهید که من بندگان خود را بخشیدم.
امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز از همین زاویه به عید فطر می نگرد و با اشاره به روز عید می فرماید: «انما هو عید لمن قبل الله صیامه وشکر قیامه وکل یوم لا یعصی الله فهو عید ; این عید کسی است که خدا روزه اش را پذیرفته و نماز او را ستوده است و هر روز که خدا نافرمانی نشود، آن روز عید است.»
*تکریم و بزرگداشت عید سعید فطر چه اهمیت و ضرورتی دارد؟
محمدمهدی مومنی ها:این روز بزرگ روز ترک گناه و فاصله گرفتن از زشتی ها و پلیدی ها و روز غلبه بر شیاطین،است به همین دلیل برای ما روز عید است.
مسلمانان در این روز در اثر یک ماه ضیافت و مهمانی خداوند به صفای باطن دست یافته و در حقیقت، شخصیت واقعی خویش را بازیافته اند، آری، فطرت پاک انسان در طول سال در اثر غبارهای جهل و نادانی و غفلت به انواع گناهان و معصیت ها مبتلا شده و از حقیقت خود دور می شود و در نتیجه دچار خودفراموشی و خدا فراموشی می گردد . اما با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، انسان مسلمان در پرتو فضای معنوی آن ماه و تلاش های خویش به یک زندگی نوین دست می یابد، که می توان آن را «بازگشت به خویشتن » نامید .
آیت الله ملکی تبریزی تعبیر زیبایی دارند و می گویند :«عید فطر روزی است که خداوند آن را از میان دیگر روزها بر گزیده است و ویژه هدیه بخشیدن و جایزه دادن به بندگان خویش ساخته و آنان را اجازه داده است تا در این روز نزد حضرت او گرد آیند و بر خوان کرم او بنشینند و ادب بندگی بجای آرند، چشم امید به درگاه او دوزند و از خطاهای خویش پوزش خواهند، نیازهای خویش به نزد او آرند و آرزوهای خویش از او خواهند ونیز آنان را وعده و مژده داده است که هر نیازی به او آرند، بر آوره و بیش از آنچه چشم دارند به آنان ببخشند و از مهربانی و بنده نوازی، بخشایش و کارسازی در حق آنان روا دارد که گمان نیز نمی برند.»
در روایت‌های زیادی آمده که در این روز اجر مؤمنان اعطا شده است و روز نخست شوال، روز تقسیم پاداش‌ها به شمار می‌رود. پس از یک ماه روزه داری، روزه داران عهد خود را با پروردگار تکمیل می‌کنند و از نعمت‌های او در روز عید فطر شکرگذاری به عمل می‌آورند. در این روز مؤمن به فطرت خود بازمی‌گردد و پس از یک ماه عبادت و تهجد ظرفیتی تازه در خود ایجاد می‌کند تا همانند فطرتش مطهر و بنده صالح خدا باقی بماند. اعمال توصیه شده برای عید فطر همچون اعمال شب قدر است.
بیان و حل مشکلات جامعه ، تقویت وحدت و تکریم جوانان وسالمندان از جمله ظرفیت‌های اجتماعی عید فطر محسوب می‌شود . مؤمنان با حضور در برنامه‌های مربوط به عیدفطر، ضمن دید و بازدید برای یکدیگر آرزوی قبولی طاعات نیز می‌کنند و این موجب تقویت اخوت و برادری در جامعه اسلامی می‌شود. عید فطر و رسوم مرتبط با آن سبب انسجام، وحدت، همبستگی و وفاق جمعی در جامعه خواهد شد.
تمامی این رسوم از نهاد دین برخاسته و کارکردهای مثبت آن تاکنون برقرار مانده است و استمرار بخشیدن به آنها از طریق نهاد اجتماعی مانند خانواده، مدرسه، مسجد به ویژه رسانه ملی به حفظ الگوهای فرهنگی این عناصر فرهنگی می‌انجامد و جامعه‌ای متعادل و متوازن را سبب می‌شود. کنش اجتماعی دیدار با یکدیگر با تأسی از سیره پیامبر (ص) و ائمه معصوم تأثر از ارزشهای دینی و مربوط به نظام اعتقادی است که فرد آن را از اجتماع در فرایند اجتماعی شدن به دست می‌آورد و باعث می‌شود جامعه نظم یابد.
*بعد سیاسی عید فطرچیست ؟
محمدمهدی مومنی ها: عید فطر فرصتی برای گرد آمدن مسلمانان اجتماع و جامعه اسلامی است و روز عید فطر را می توان روز مبارزه با طاغوت هم دانست و اجتماع با عظمت مردم را در این روز، به منظور نشانی از وحدت و یکپارچگی مسلمانان برشمرد. مهرورزی مؤمنان به یکدیگر و کنار گذاشتن کینه ها، رایحه خوش اتحاد و همدلی را در جامعه می گستراند و دشمنِ هماره در کمین، از این وحدت و یکپارچگی خشمگین می گردد و شیطان، خوار و ذلیل می شود. حرکت دسته جمعی مردم به سوی میعادگاه عاشقان برای برگزاری نماز با شکوه عید، خود مبارزه ای با استکبار شمرده می شود. تکبیرهای قبل از نماز هم، ضربه ای کوبنده بر طاغوت است؛ زیرا همگان شاهدیم دشمن از تکبیر ما وحشت دارد.
*چرا عید فطر را عیدی همانند رستاخیز می دانند؟
محمدمهدی مومنی ها : روز قیامت، از جهات گوناگونی با روز عید فطر شباهت دارد: 1. شب عید، همه مردم منتظر شنیدن خبر عیدند تا خود را برای فردای آن روز آماده کنند. روز قیامت نیز همه انسان ها منتظر دمیدن نفخه صورند و با دمیدن آن، همگی در صحرای سوزان محشر گرد می آیند. 2. مردم در روز عید با لباس های متفاوتی به سوی مصلی می روند؛ برخی لباس فاخر و برخی کهنه. روز قیامت عده ای حُلیه بهشتی بر تن دارند و عده ای قَطِران (لباس جهنمیان) به تن می کنند. 3. مرکب های نمازگزاران عید نیز فرق می کند. در قیامت نیز مرکب های اهل محشر متفاوت است ؛ عده ای سواره می روند، گروهی پیاده و دسته ای همچون برق و باد می گذرند.
* چه اعمالی برای شب و روز عید فطر آمده است؟
محمدمهدی مومنی ها: پرداخت زکات فطره از مهم‌ترین دستورات اسلامی و عملی اجتماعی تلقی می‌شود. و از نظر فقهی واجب است که نشانگر نگاه ویژه دین به افراد ضعیف جامعه است.
بنابر قول مشهور متأخران، زمان وجوب زکات فطره آغاز شرعی شب عید فطر است؛ برخی زمان آن را طلوع فجر روز عید دانسته‌اند. براساس برخی روایات منظور از «تزکی» در آیه «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکیٰ» دادن زکات فطره است.
این امر واجب الهی و مربوط به نهاد دین شناخته می‌شود و نشان دهنده نهایت تعهد و دانستن مسؤولیت در قبال فرامین الهی محسوب می‌شود که کارکرد آشکار آن تأمین نیاز مادی فقرا و کارکرد پنهان آن مبارزه با نفس اماره و همانا رسیدن به مراتب عالی اخلاقی است. ظرفیت‌های این روز، می‌تواند نشاط و تجدید میثاق در جامعه مؤمنان را به وجود آورد.
در شب عید خواندن دعا و نماز و قرائت قرآن؛ سفارش شده است حضرت علی(ع) می‌فرماید: اگر بتوانی شب عید فطر و شب عید قربان و... را مراقبت کنی، چنان کن و در این شب‌ها دعا و نماز و قرآن، بسیار بخوان.
در شب اول ماه شوال، خواندن دعای استهلال، هنگام دیدن هلال ماه مستحب است.
زیارت امام حسین (ع) در این شب مستحب است.
خواندن دعای ندبه و دعا برای فرج امام زمان(عج) در این ایام بسیار پسندیده و شایسته است. وجود این رفتارها به صورت یک عرف اجتماعی شناخته می‌شود و انجام دادن آنها از طریق اعضای خانواده‌ها، نهادها و دیگر مراکز، حفظ الگوهای مثبت فرهنگی را به دنبال دارد و آرامش روحی و روانی، صلح و دوستی از دیگر آثار این ایام به شمار می‌رود. این هنجارها از راه خانواده‌ها به فرزندان آموزش داده می‌شود تا ضمن حفظ الگوهای فرهنگی روابط اجتماعی را نیز مستحکم کند. درحال حاضر که جامعه جهانی با ویروس مهلک کرونا درگیر هست پرداختن بیشتر به دعا باعث آرامش و تقویت روحیه می شود.
غسل کردن در شب عید مستحب است. روایت شده که قبل از غروب شب عید فطر غسل شود، آن‌گاه که می‌داند آن شب، شب عید است. نیز روایت شده که اواخر شب عید، غسل شود.
نماز؛ امام صادق(ع) به نقل از حضرت علی(ع) فرمود: هر کس در شب عید فطر، دو رکعت نماز بخواند، که در رکعت اول حمد یک بار و هزار بار سوره «قل هو الله احد»، و در رکعت دوم، حمد و یک بار سوره «قل هو الله احد» را بخواند، از خدای متعال چیزی درخواست نمی‌کند، مگر آنکه خداوند به او عطا می‌کند.
احیاء (شب زنده‌داری)؛ امام کاظم(ع) می‌فرماید: علی بن ابی طالب(ع) فرمود: این، مرا شادمان می‌سازد که هر شخص در طول سال، خودش را در چهار شب (برای عبادت) فارغ سازد: شب عید فطر، شب عید قربان، شب نیمه شعبان و شب اول ماه رجب .امام باقر(ع) نیز فرمود: پدرم علی بن حسین(ع) شب عید فطر را در مسجد می‌ماند و تا صبح نماز می‌خواند و شب زنده‌داری می‌کرد و می‌فرمود: ای پسرم این شب کمتر از شب قدر نیست.
برای روز عید فطر هم اعمالی است از جمله از مستحبات روز عید فطر غسل است. آغاز وقت آن طلوع فجر است؛ ولی در اینکه پایان وقت غسل، پیش از بیرون رفتن برای نماز عید است یا زوال خورشید (وقت نماز ظهر) و یا غروب آفتاب، اختلاف است.
گزاردن نماز عید در عصر غیبت مستحب است؛ ولی در عصر حضور و حاکمیت امام(ع) واجب می‌باشد. براساس برخی روایات منظور از «فَصَلَّیٰ» در آیه «وَ ذَکرَ اسْمَ رَ‌بِّهِ فَصَلَّیٰ» خواندن نماز عید است.
مستحب است قبل از نماز عید خوراکی‌ای، بویژه خرما بخورند.
گفتن تکبیرات، به گونه‌ای که وارد شده پس از نماز صبح و نماز عید بنابر قول مشهور مستحب است. خواندن دعای ندبه نیز مستحب است. و توسعه دادن بر خانواده در خوردنی و غیر آن.
البته روزه گرفتن در روز عید فطر حرام است و مسافرت کردن در روز عید پس از طلوع خورشید و پیش از گزاردن نماز عید در فرض وجوب آن، حرام و در غیر این صورت، مکروه است.
* رسانه‌ها چه نقشی می توانند در شناخت و ترویج باورهای دینی مردم بخصوص در خصوص مناسبتهای مذهبی داشته باشند:
محمدمهدی مومنی ها : رسانه های جمعی با توجه به حجم چشمگیر مخاطبان خود از جمله مهم ترین ابزارهای تاثیرگذار در حوزه فرهنگ و اعتقادات و باورهای دینی اقشار مختلف جامعه به شمار می روند امروز دشمنان اسلام و نظام جمهوری اسلامی ایران با تمام توان برای ازبین بردن مقدسات و ارزشهای مسلمانان می کوشند و در این میان اصحاب رسانه نقش تعین کننده و حیاتی در زمینه مقابله با توطئه های دشمنان دارند.
قدرت رسانه ها نسبت به سایر عوامل تأثیرگذار در فرآیند تربیت انسان، آن قدر مهم است که برخی معتقدند رسانه ها قادرند نسل جدیدی در تاریخ انسان پدید آورند، نسلی که از لحاظ رفتار و افکار و نحوه تعامل با هم نوعان خود، با نسل های پیشین تفاوت داشته باشند.
بی تردید رسانه ها نقش مهمی در تربیت کودکان و بزرگسالان ایفا می کنند، چرا که بخش زیادی از زندگی افراد جامعه، در کنار این وسایل سرشار از اطلاعات و داده ها سپری می شود، وسایل ارتباط جمعی تمام جهات و ابعاد زندگی انسان ها اعم از بی سواد و با سواد را پوشش می دهند.
عید فطر نوید بخش پیروزی انسان در جهاد با نفس است و به شکرانه تزکیه و تهذیب روح برپا می‌شود. بنابراین باید فضای کلی برنامه‌ها مفرح و متناسب با ارزشهای اسلامی باشد و از مجموعه تمهیدات لازم برای شادی آفرینی و انبساط خاطر مخاطبان بهره گرفته شود تا حس همبستگی فرهنگی در جامعه گسترش یابد. آئین‌ها و مراسم محلی و بومی اقوام که از اصالت فرهنگی نیز برخوردار هستند می‌توانند مورد استفاده برای تهیه و پخش برنامه‌های عید فطر قرار گیرند. در بحث آداب و رسوم عید فطر به منظور چگونگی معرفی، احیا و انتقال به نسل امروز، بازسازی مراسمی که در گذشته مرسوم بوده و مقایسه آن با رسوم امروزی به شکل فیلم، سریال و مستندسازی در خصوص تأثیر هر یک از رسوم شایسته بر روی دیگر نهادها از نکاتی است که می‌تواند در راستای تقویت بُعد اجتماعی عید فطر راهگشا باشد. باید پذیرفت آنچه امروز می تواند نظام اسلامی را از امواج پر تلاطم آسیب های فرهنگی مصون نگهدارد اتکا به آموزه های دینی، قرآنی و اسلامی است و در این میان توجه مستمر رسانه های شنیداری، دیداری، مکتوب ومجازی به موضوعات مهم دینی می تواند در ترویج فرهنگ دینی و تقویت باورها و هویت دینی و اسلامی ما موثر باشد.
*سخن پایانی در باره عید فطر
محمدمهدی مومنی ها: من سخنم را با فرازهایی از صحیفه سجادیه امام سجاد(ع) به مناسبت وداع ماه مبارک رمضان و استقبال عید سعید فطر وارد شده است پایان می برم.
«اللهم صل علی محمد و آله و اجبر مصیبتنا بشهرنا و بارک لنا فی یوم عیدنا و فطرنا و اجعله من خیر یوم مر علینا، اجلبه لعفو و امحاه لذنب و اغفرلنا ما خفی من ذنوبنا و ما علن … اللهم انا نتوب الیک فی یوم فطرنا الذی جعلته للمؤمنین عیدا و سرورا و لاهل ملتک مجمعا و محتشدا، من کل ذنب اذنبناه او سوء اسلفناه او خاطر شرا اضمرناه توبة من لا ینطوی علی رجوع الی.»
پروردگارا ! بر محمد و آل محمد درود فرست و مصیبت ما را در این ماه جبران کن و روز فطر را بر ما عیدی مبارک و خجسته بگردان و آن را از بهترین روزهایی قرار ده که بر ما گذشته است که در این روز بیشتر ما را مورد عفو قرار دهی و گناهانمان را بشوئی و خداوندا بر ما ببخشایی آنچه در پنهان و آشکارا گناه گردانیم …
خداوندا! در این روز عید فطرمان که برای مؤمنان روز عید و خوشحالی و برای مسلمانان روز اجتماع و گردهمائی قرار دادی از هر گناهی که مرتکب شده ایم و هر کار بدی که کرده ایم و هر نیت ناشایسته ای که در ضمیرمان نقش بسته است به سوی تو باز می گردیم و توبه می کنیم، توبه ای که در آن بازگشت به گناه هرگز نباشد و بازگشتی که در آن هرگز روی آوردن به معصیت نباشد. بارالها! این عید را بر تمام مؤمنان مبارک گردان و در این روز، ما را توفیق بازگشت به سویت و توبه از گناهان عطا فرما.»
