زكات فطره (سرفطره) در مذهب امام شافعی (رض)

حوزه استان های خبرگزاری تقریب؛

ماموستا دکتر رحمن غریبی، محقق، پژوهشگر و معاون فرهنگی هنری مساجد کردستان یادداشتی با عنوان «زكات فطره (سرفطره) در مذهب امام شافعی (رض)» نوشته است که در ادامه می آید:

دین مبارك اسلام برای هر چیزی زكاتی قرار داده تا به وسیله آن بتواند رشد و نمو را در آن ایجاد نماید، همانند درختی كه اگر هرس نشود برای سال بعد پربار و مثمر نمی‌شود، براساس آیات و روایات اسلامی برای هر چیزی زكاتی است از نوع خود، چرا كه باید این هرس كردن از سنخ موجود باشد و این همان بازپس‌خواهی است كه خداوند به اندازه و قدر هر چیزی و هركس از روی طلب جواب و استعلام می‌نماید و بر وی تكلیف می‌باشد،[1] مانند زكات علم كه همانا نشر آن است، زكات سلامتی فطریه و... آری، فطریه كه یكی از زكاتهای واجب بر هر فرد مسلمان با واجد شرایط و ویژگیهای خاص خود می‌باشد كه در چند سطر جهت ادای هر چه بهتر این حكم‌الهی خواهد آمد.

معانی لغوی و اصطلاحی زکات فطره:

زکات فطره از دو كلمه زكات و فطره تشكیل شده است كه نسبت به هم مضاف می‌باشند كه ذیلاً به تعاریف لغوی و اصطلاحی آنها می‌پردازیم.
زكات در لغت به معنی رشد و نموی كه از بركت الهی حاصل می‌شود [2] و فطره، مؤنث فطر بود كه از فطر به معنای باز شدن و شكافنده در طول می‌باشد [3] و احتمالاً چون در قدیم قرن را یك دوره (سیكل) از رمضان به حساب می‌آورده‌اند و آن معادل 36 سال بوده است، فطر را كه شكافنده و شكننده روزه بوده است و بین ماههای رمضان و شوال شكاف ایجاد كرده است، آن را فطر گفته‌اند[4] و نیز بعضی‌ها آن را منصوب به ذات و طبیعت انسان نموده‌اند و نیز چون در شب عید فطر باید ادا شود آن را فطریه گویند. [5].
اما زكات فطره در اصطلاح به معنی ادای واجبی كه طی حكمی شرعی و تشریفات خاص خود و مبنی بر دادن زكات نفوس (سر) بر انسان.

دلیل مشروعیت زكات

زكات به موجب كتاب (قرآن)، سنت (روایات و احادیث) و اجماع، واجب شده و از واجبات دین اسلام و منكر وجوب آن كافر است. زکات فطره در سال دوم هجری و قبل از زكات واجب شد.
 
زمان ادای زکات فطره:

اصولاً فلسفه دادن زکات فطره، بی‌نیاز نمودن فقرا از قوت روز عید فطر می‌باشد، چرا كه ایشان دیگر از رفتن به این در و آن در بی‌نیاز شده [6] و همپای سایر مسلمانان به چشن و سرور بپردازند، لذا اگر قبل از نماز جشن (عید) تأدیه شود مقبول خواهد بود و آن كس كه بعد از نماز عید پرداخت نماید مثل دیگر صدقات خواهد بود [7] حتی حرام بوده و باید قضا گردد. [8]
در اكثر احكامات شرعی در فقه شافعی (ره) یكی از شروط ادای آن حكم رسیدن به زمان لازم می‌باشد، مانند نماز كه وقت آن باید برود، روزه باید به ماه صوم (رمضان) برسد و... اما یكی از استثنائات در ادای زکات فطره می‌باشد كه می‌توان از اولین غروب روز اول ماه رمضان تا غروب روز آخر ادا شود، و این اصلح است، چرا كه در شناسایی مستحقین زمان كافی بوده و دچار شك و شبه نمی‌شویم و به دست صاحب اصلی خود می‌رسد.

مقدار زکات فطره:

 براساس كلیه روایات وارد شده از صحابه گرامی(رض) زكات فطر برای یك نفر چه مرد، چه زن، چه بچه و ... یكسان بوده و معادل یك صاع كامل می‌باشد و آن هم سه و یک سوم  69 درهم یا پنج و یک سوم  رطل بغدادی (عراقی) یا چهار مد می‌باشد. اما به وزن وكیل ومعیار امروزی معادل دو كیلو و پنجاه و پنج مثقال و سه درهم مثقال معادل 275/2 گرم كه با درنظر گرفتن ضریب اطمینان‌های مربوطه (s.f) دو كیلو و نیم امروزی می‌باشد.

نوع زکات فطره:

زکات فطره از قو‌تهایی پرداخت می‌گردد كه زكات یک دهم  یا یک بیستم  در آن واجب است و معمول است كه از قوت شهرش باشد [9] لذا چون قوت غالب این منطقه (كردستانات) گندم می‌باشد، براساس گندم محاسبه و اداء می‌گردد.

توجه
1. وجه ضعیفی گفته است كه از قوتی كه خود می‌خورد بدهد.
2. وجه دیگری گفته است هر قوتی كه در اختیار دارد و یا اختیار نماید، یا حتی مانند اَقِط نیز درست است (پنیری است از شیر می‌سازند و خشك می‌نمایند. ‍[10]
3. قوت بهتر به عوض قوت پایین‌تر درست است، عكس آن درست نیست، چرا كه رتبه بالاتر و بهتر به نفع فقراء است.
4. درست نیست زکات فطره یك نفر از دو جنس باشد، و اگر چند قوت در یك شهر بود و هیچكدام در آن غالب نبودند، مخیر است هر كدام را بدهد درست است و افضل آن است كه بهترین را بدهد.
5. اگر بنده‌اش در شهر دیگر باشد، بهتر است كه قوت شهری كه بنده‌اش در آن می‌باشد معتبر است.

مبلغ نقدی زکات فطره:

1. براساس ابلاغ اداره غله استان كردستان مبنی بر خرید گندم بدون افت و عیب مبلغ 120.000 ریال معادل دوازده هزار تومان برای هر كیلوگرم اعلام شده است. حال براساس مقدار آن كه معادل دو كیلو و دویست و هفتاد و پنج گرم می‌باشد مبلغ كل زکات فطره 1(یك) سال جهت اداء 27.300 تومان می‌باشد، اما با در نظر گرفتن عواملی همچون مرغوبت نوع گندم، مقدار غش در گندم، حمل و نقل احتمالی، نداشتن مقیاسهای وزنی معتبر، در نظر گرفتن افضلیت مقدار زیاد قوت و ... برای هر نفر در مجموع و با درنظر گرفتن ضریبهای اطمینان لازمه (s.f) مبلغ سیصدهزار ریال معادل30  هزار تومان می‌باشد (والله اعلم).
2. وجه دیگر محاسبه مبلغ زکات فطره اینست كه با در نظر گرفتن خرج و مخارج سالانه و یا ماهانه (ارجح) و تقسیم نمودن آن به تعداد ماههای سال و روزها و نیز تعداد نفوس خانوار مقداری كه بدست می‌آید می‌تواند زکات فطره باشد. اما در هر صورت نباید از مقدار ردیف یك كمتر باشد.

زکات فطره بر چه كسانی واجب است؟

علاوه بر سه شرط اصلی اسلام، غروب آفتاب آخر روز ماه رمضان و دارایی بیشتر از قوت خود و عیالش باشد در آن روز، شرایط دیگری نیز هست كه ذیلاً و مختصراً به آنها اشاره می‌شود.
1. بر هر كس كه اول شب عید را درك كرده باشد (نوزاد تازه متولد شده)
2. بر هركس كه تا شب  عید زنده بماند و سپس فوت نماید (ما قبل شب عید را درك كرده باشد)
3. بر مُكاتَب (بنده‌ای كه مالكش نامه به او دهد كه اگر از كسب خود تا وقت معین بهای خود را ادا كند آزاد شود)
4. كسی كه نفقه اطرافیانی بر او واجب است، ادای فطر آنها نیز بر وی واجب است.
5. كسی كه قسمتی از او حُر است لازم است زكات فطر آن سهم را بپردازد.
6. سید (آقا) باید زکات فطره اَمَه (پرستار، كنیزه، خادمه) را ادا كند.

زکات فطره بر چه كسانی واجب نیست؟

1. كسی كه پس از غروب تولد یافته است، واجب نیست.
2. بر فرد كافر واجب نیست.
3. بر فرد عید واجب نیست.
4. بر فرد مُعَسر واجب نیست (كسی كه از قوت خود وقوت كسانی كه نفقه‌‌شان در شب و روز عید بر او واجب است، هیچ اضافه نداشت معسر است)
5. بر فردی كه عید، خویشاوندان و زن كافر وی هر چند نفقشه‌ ایشان بر وی واجب است، زکات فطره واجب نیست.

زکات فطره به چه كسانی تعلق می‌گیرد؟

زکات فطره همانند زكات باید به هشت صنفی كه در قرآن وارد شده است صرف شود:
1. فقیر: آن است كه كسب و مال نداشته باشد.
2. مسكین: آن است كه مال و كسب دارد ولی كافی نیست.
3. عامل: آن است كه از طرف خلیفه برای جمع زكاتها تعین شده باشد. داوطلب و بدون حقوق (بر وجهی تعلق نمی‌گیرد).
4. مؤلفه القلوب: كسی كه مسلمان شده است ولی ضعیف‌الایمان است. (بر وجهی تعلق نمی‌گیرد)
5. رقاب: بنده‌هایی هستند كه آقای آنان تعهد كرده است كه در مقابل یك مقدار معلوم آنان را آزاد كند.
6. غارم: مقروضی كه نتواند وام خود را پرداخت كند.
7. فی‌سبیل‌الله: جهاد كنندگان داوطلب كه از طرف دولت حقوقی نداشته باشند.
8. ابن السبیل: مسافری كه برای غرض دینی، مسافرت كرده باشد یا حداقل مسافرت او برای معصیت نبوده باشد و از مملكت زكات دهنده عبور كند و مستحق باشد. هرگاه چند صنف از آنان وجود نداشته باشند باید برای بقیه صرف شود. و اگر اصلاً از آنان كسی نباشد زكات را باید نگهداری كرد تا موقعی كه همه آنان یا قسمتی از آنان پیدا می‌شوند. باید حداقل از هر صف سه نفر از اصناف بالا از زكات بهره‌مند شوند مگر عامل كه اگر یك نفر هم باشد، رواست بشرطی كه یك عامل بتواند زكات محل نامبرده را جمع‌آوری كند.

پرداخت و دادن زکات فطره بر چه كسانی روانیست؟

پرداخت زکات فطره به پنج صنف زیر روا نیست:
1. ثروتمند (به مال یا به كسب)
2. برده (كسی كه خرج ولی بر آقاست)
3. بنی هاشم و بنی عبدالمطلب (چه خمس به آنان داده شود و یا داده نشود)
4. كافر
5. اشخاصی‌ كه نفقه‌شان بر زكات دهنده باشد باسم فقرا و مساكین پرداخت زكات به آنان روا نیست ولی به اسم جهاد كنندگان و غیر روا است.

منابع و مأخذ

1. قرآن كریم، سوره مباركه بقره 286
2. مفردات الفاظ قرآن كریم، راغب اصفهانی
3. فرهنگ لغت، فارسی- فارسی معین
4. نظر نگارنده
5. مغنی المحتاج علی متن منهاج الطالبین
6. ابن عدی و دار قطنی به روایت از ابن عمر از رسول‌الله (ص)
7. روایت از ابو داوود و ابن ماجه، صحیح از نظر حاكم
8. شریعت اسلام، مرحوم ملا عبدالكریم مدرس
9. بلوغ المرام من ادله الاحكام، ابن حجر عسقلانی
10. مغنی المحتاج